Þjóðviljinn - 22.05.1982, Síða 10

10 StÐA — ÞJÖÐVILJINN Helgin 22.-23. mal 1982
Svavar Sigmundsson
skrifar málþátt
• •
Onnur samantekt
t 9. málþætti tók ég saman nokkur atriöi sem höföu tinst til
vegna fyrri þátta, og naut ég þar aðstoðar góðfúsra lesenda. Nú
ætla ég að taka saman sitt af hverju sem borist hefur siðan, og á
ég ýmsum að þakka þær athugasemdir.
í 4. ætti var upphaflega talað um táningog siðan aftur i 8. bar
var helst hallast að þvi að orðið væri a.m.k. ekki yngra en frá
1957. Þetta staðfestist af þvi sem Einar G. Pétursson cand. mag.
sagði mér, að hann hefði fyrst heyrt oröið það ár. Ennfremur
segist ólafur Jónsson gagnrýnandi hafa heyrt orðið meðan hann
var i menntaskóla, en þaö er i siðasta lagi 1956. Allt bendir þvi til
að það hafi orðið til áður en Gisli J. Astþórsson varö ritstjóri
Alþýðublaðsins, og þá sennilega meðan hann var ritstjóri Vik-
unnar, en þaö var hann 1952—1958. Upphafs táningsins er þvi lik-
lega helst að leita i Vikunni á árunum 1952—’56.
Siguröur Karlsson leikari hafði samband við mig út af 6. þætti,
sem átti aö heita ,,<Tr Púlsmannapælunni”, en i 8. þætti var lika
komiö inn á efni þess þáttar. Siguröur benti mér á aö eldri orö-
mynd f. verkalýösfélag væri verklýösfélag. Halldór Laxness
notar þaö orö i Sölku Völku, en elsta dæmi OH um þaö er úr Rétti
1924, bls 37. Oröiö verklýöurkemur fyrst fyrir i Þjóösögum Jóns
Árnasonar, eftir þvi sem seölasafn OH upplýsir. — I 6. þætti er
lika meinleg prentvilla, þar sem segir aö erfiöismannaféiag
komi fyrir i Þjóölifi 1879, en átti aö vera Þjóðólfil879.
Um 7. þátt, ,,AÖ gera konu barn”, hafa komiö allmargar at-
hugasemdir. Fyrst er aö nefna nokkrar sagnir og oröasambönd
um aö „barna”, sem lesandi einn sendi mér i bréfi. Þar eru
reyndar meö sagnir sem merkja almennt ,,aö hafa samfarir”,
en þau orö tók ég ekki fyrir i þættinum, aöeins um þær sem leiöa
til getnaöar. Bréfritari nefnir m.a. aöhnoöa saman krakkaog aö
hjálpa konu um barn.en hann nefnir lika aö fá getnaö.og er þaö
þá séö frá sjónarhóli konunnar. Um aö „barna” hef ég siöan
rekist á, aö sagt sé að gera e-a bumbu, og Halldór Halldórsson
professor hefur sagt mér af sögninni aö bomma i þessari merk-
ingu.
Um . „barnshafandi” hef ég lika fundið oröasambandið ekki
óhindruö.sem Oröabók Blöndals gefur og Talmálssafn OH hefur
orðið kengóléttum þá sem langt er komin á leið. Aðurnefndur
bréfritari nefnir lika ýmislegt fleira: biöa sin, búast viö sér, eiga
von á sér, vænta sin, vera barni aukin, bera barn undir brjóstum,
vera gildari og ganga meö þunga.
Um barnshöfnnefnir hann einnig tvö orð, bæði barnsþykktog
tækifærisvöxt.Fyrra orðiö er allgamalt, og kemur a.m.k. fyrir I
annálum, þar sem segir svo frá: „sást á henni þykkt og sem
konur nefndu viö hana, það mundi barnsþykkt, varöi hún það og
þrætti.” (Annálar I, 233. OH). Um tækifærisvöxthef ég hvorki
dæmi úr prentuðu máli né töluðu, og væri fróölegt aö heyra
meira um það.
Kona hringdi tilmfn og benti mér á, aö barnsfarirværu aöeins
notaöar i þvi sambandi sem ég reyndar nefndi, aö deyja af
barnsförum,og er þvi vafasamt aö telja þaö almennt samheiti
viö barnsburö, eins og ég gerði.
Um orðiö bomm hef ég fengið tvær bréflegar athugasemdir.
Annar bréfritarinn, sem fæddur er 1921, segist heyra þaö orö
sjaldan, en man eftir aö hafa heyrt þaö af vörum stúlku á svip-
uöum aldri ca. áriö 1935 á Reykjavikursvæöinu. Hann telur aö
oröiö geti veriö enskusletta, þar sem boom i ensku merki m.a.
„blómgast snögglega”. (Oröabók G. Zoega, 1945) og i enskri
slangurorðabók frá 1956 megi finna: boom the census = to get a
woman with child (þ.e. gera konu barn); census = manntal,
þjóöskrá.
Þessi skýring er ekki sem ákjósanlegust. Framburöur enska
orösins ætti aö leiöa af sér oröið búm i islensku, frekar en bomm,
og merkingartengslin eru heldur losaraleg, meiri von væri á
lýsingarorði eða nafnorði i ensku, ef orðið ætti rót að rekja til
hennar.
Hinn bréfritarinn er Helga Kress, sem benti mér á heimild
sem e.t.v. skýrir tilkomu þessa orös i islensku. Hún tilfærir
þekktan söngtexta sem hefst á orðunum Det var brændevin i
flasken da vi kom.Eitt erindið segir hún vera á þessa leið:
De var allesammen jomfru, da vi kom,
de var allesammen jomfru, da vi kom.
Men da vi gik, sa var de bom.
De var allesammen jomfru, da vi kom.
Eina prentaöa heimild min um þennan söngtexta er, merkilegt
nokk, söngbók ungtemplara, Rassvasasöngbókin Spangólina frá
1975, (bls. 197). Þar er textinn eilitiö ööruvisi, en þó varöar
mestu, aö hann sýnir tvimælalaust reynsluheim kvenna.
Vivar alle sammen jomfru da vi kom,
Menda vi gik, s3 var vi bom.
Vi var alle sammen jomfru da vi kom.
Helga álitur aö bom sé merkingarlaus upphrópun, „e.k.
tjáning fyrir óvæntan atburö, sprengju, sem enginn haföi fyrir-
séö.”
Ég hef ekki fundiö þennan texta i dönskum söngbókum, en mér
hefur verið bent á, að hann gæti verið norskur, þar sem oröiö
bom merki „ónýtisskot” eða „vindhögg”. önnur skýring er
e.t.v. sú, aö „norska” oröiö sé skylt isl. bumba, en allt er þaö
óvist. En bom merkir lika „vegslá” og so.bomme „skjóta slá
fyrir” svo þriðja skýringin sé nefnd.
Ég þakka bréfriturum og öðrum þeim sem lagt hafa til skýr-
ingar, kærlega fyrir.
Aö endingu: 17. þætti birti ég vlsu meö samheitum um óléttu.
Nú langar mig i framhaldi af þvi aö spyrja lesendur, hvort þeir
kannist viö samheitavisur af einhverju tagi. Þaö gæti veriö
gaman aö frétta af sliku, og umfram allt: þær þurfa ekki aö vera
merkilegur skáldskapur.
Þeir sem vilja leggja orö i betg skrifi Málþætti
Þjóöviljans, Siöumúla 6. R. Einnig geta þeir haft
samband viö Svavar Sigmundsson I sima 22570.
Ég fór niður I bæ á þriðjudags-
kvöld og ók undir blaktandi
boröum niöur allan Laugaveginn
og komst I sannkallað kosninga-
skap. Þarna voru boröar frá i-
haldinu, krötum, kommum og
kvensum. Neösti boröinn var frá
ihaldinu og á honum stóö: Bætt
leið til lifskjara, X-D, eða eitt-
hvað i þeim dúr. Ég heföi viljaö
hafa þetta á boröanum: „Fiskur-
inn hefur fögur hljóð, finnst hann
oft á heiöum” ellegar: Séð hef ég
hvalinn sitja á stól, selinn strokka
og renna, skötuna ganga á
grænum kjól, gráan hest meö
penna”.
En þetta er nú útúrdúr. Veðrið
var meö eindæmum gott og suð-
ræn stemmning i miðbænum. Ég
fór inn á besta veitingahús bæjar-
ins, Lækjarbrekku á Bernhöfts-
torfu, og fékk mér rauðvinsglas.
Mikiö var það indælt. t bakaleið-
inni ók ég Sóleyjargötuna og sá aö
himinmiga Þorgeirs Þorgeirs-
sonar steig ljómuö til upphæöa.
Mér er ekki eins illa viö himin-
miguna og Þorgeiri, jafnvel þó aö
bandariskur sendiherra hafi gefið
hana.
Annars passa himinmigur illa
við islenska veöráttu, svona yfir-
leitt, þó aö þetta kvöld væri
undantekning. Þaö gerir rokið.
Gosbrunnar þurfa ekki endilega
aö gjósa þó aö nafniö bendi til
þess. Þeir geta lika fussaö,
pissaö, sullaö og spýtt.
I Reykjavik er átakanlega litil
gosbrunnamenning. Ég heföi
viljaö gera fleiri gosbrunna að
Fiskurinn hefur
fögur hljóð
kosningamáli ef þaö væri ekki
oröiö of seint. Kannski getur
Framsóknarflokkurinn tekiö þaö
upp á seinustu stundu. En sumsé.
Enginn borg i heimi telst borg
meö borgum nema hafa gos-
brunna. Hér I Reykjavik er varla
hægt aö tala um slika brunna
nema himinmiguna tittnefndu.
Ég legg til að Persilklukkan á
Lækjartorgi veröi tekin i burtu og
komið fyrir gosbrunni i staðinn.
Þaö gæti veriö stórkostlegt lista-
verk til minningar um sigra vora
i þorskastriöunum. Min hugmynd
er sú aö fær listamaöur veröi lát-
inn gera höggmynd af Lúövik
Jósepssyni og Hans G. Andersson
þar sem þeir standa i tvihjóla
striöseyki meö 10 þorskum beitt
fyrir og gúlpist sjór út úr þorsk-
kjöftunum. Hver þorskur verði
tákn fyrir eitt þorskastriö. Hvort
Úli Jó eða t.d. Matti Bjarna ættu
aö fá að standa með á vagninum
er álitamál.
Svo mætti hafa tölvustýrðan
leynigosbrunn i útitaflinu við
Lækjargötu. Sá sem leikur af sér
fær á sig bunu. Einnig mætti
gjöra höggmynd af Gjálp þar sem
hún gjörir árvöxtinn, helst Elliða-
árnar ef þaö truflar ekki laxveið-
ina.
Ég var bara ánægöur meö
sjálfan mig þegar ég ók sem leiö
lá og sá þetta allt fyrir mér. Er ég
fór meöfram Miklatúni gaut ég
augum á bakhlutann á Einari Ben
og leyföi mér aö álykta i laumi að
ólikt yröi nú styttan liflegri ef
hann væri aö pissa. En þaö veröur
ekki gert aö kosningamáli aö
þessu sinni.
Guðjón
erlendar baekur
Paul Goldberger: The City
Observed:
Ncw York. A. Guide to the Archit-
ecture of Manhattan.
Photography by David W. Dun-
lap. Penguin Books 1982.
Höfundurinn er starfandi hjá
New York Times og skrifar i það
blað einkanlega um arkitektúr og
hefur gert lengi. Hann segir i for-
mála, að bókin eigi aö vera bæði
skemmtilestur og upplýsingarit
um kjarna New York, Manhattan
og aö hann segi þaö sem honum
sjálfum finnst um byggingar og
skipulag og þaö sé hans eigið mat
sem gildi varöandi val efnisins.
Þetta er mikiö lesmál i nokkuö
stóru broti, uppundir 350 blaö-
siður og myndir i texta.
Höfundurinn kryddar lýsingarnar
smellnum athugasemdum frá
eigin brjósti og hann leynir ekki
hversu vænt honum þykir um
þessa borg, sem sumir kalla
óskapnað en aörir perlu.
Adam Smith: The Wealth
og Nations l-lII.
With an introduction by Andrew
Skinner. Penguin English
Library. Penguin Books 1982.
Megin hugmyndir höfundarins
um hagfræöi birtast i fyrstu
tveimur bókum verksins, þvi er
sá hlutinn gefinn út I þessum
bókaflokki ásamt þriöja hluta.
Smith var ekki aðeins hagfræð-
ingur; kenningar hans snerta
einnig heimspeki og þróun sög-
unnar, en meginhluti hans fjallar
um hagfræöi og fyrir þær kenn-
ingar er hann kunnastur* og þær
kenningar eru nú sem fyrr deilu-
efni. Smith varð fyrst kunnur
fyrir annaö rit, „Theory og Moral
Sentiment”, sem kom út 1759 og
var oft endurprentaö og með viö-
bótinni „Disseration on the Origin
of Languages” i þriðju útgáfu
1767. Þessi bók kom fyrst út 1776
og komu fimm útgáfur fram til
1789, en ári: siöar lést höfundur.
Þetta er niunda prentun verksins
hjá Penguin, fyrsta prentun 1970.
Roger L. Williams:
Horror of Life.
Weidenfeld and Nicolson 1981
Höfundurinn hefur einkum
fengist við rannsóknir i frönskum
bókmenntum og Iiggja eftir hann
nokkrar bækur varöandi þau efni.
t þessari bók leitast hann viö aö
skilgreina ástæðurnar fyrir þeim
lifsflótta og jafnvel andstyggð á
lifi, sem eru nokkuö sterk ein-
kenni sumra franskra höfunda á
nitjándu öld. Þaö hefur veriö
fjallaö um þessi efni af ýmsum
höfundum, en Williams bætir
talsverðu viö og hefur einbeitt sér
aö nákvæmri rannnsókn á sjúk-
dómssögu þeirra höfunda, sem
hann fjallar um. Þessir höfundar
eru: Baudelaire, Jules de Gonco-
urt, Flaubert, Maupassant og
Daudet. Höfundur taldi aö sára-
sótt heföi mótaö skoðanir þeirra
og rúiö þá lifsgleði. Viö nánari
rannsóknir komst hann að
ýmsum fleiri atriöum varöandi
heilsufar þeirra og loka niður-
staða hans er sú, að veikindin hafi
mótáð þá og viöhorf þeirra meira
en samfélagslegar ástæður,
Sárasótt var algengari en lengi
var álitiö þó sumir höfundar hafi
gert fullmikiö úr áhrifum hennar
á ýmis skáld og listamenn; þá er
ekki hægt aö rengja itarlegar
rannsóknir Williams á sjúkra-
sögu þeirra höfunda, sem hann
fjallar um hér. Höfundurinn
sleppir engan veginn aö ræöa
mótunaráhrif annarra þátta á
hug og verk þessara höfunda.
Höfundurinn rekur að nokkru
ævi hvers Jiessara höfunda og þá
einkum heilsufarssögu þeirra;
hann viröist hafa nýtt fjölda
heimilda og leitaö umsagna
lækna og sérfróðra manna um
heilsufar og lækningasögu 19.
aldar. Meö þessu riti bætir höf-
undur nokkru við þaö safn stað-
reynda, sem menn telja sig hafa
undir höndum um einkalíf
þessara fimm skálda og rithöf-
unda. Hafi sárasóttin veriö
þessum mönnum hvati til starfa
að nokkru leyti og mótaö verk
þeirra, þá sér baráttu þeirra við
sýkinga vissulega stað.