Þjóðviljinn - 15.07.1982, Blaðsíða 10

10 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 15. júll 1982
^Að undanförnu hefur
stáðið yfir hér í f jölmiðlum
umræða um hringorma í
fiski. Tilefni þessarar um-
ræðu er skipun svonefndr-
ar hringormanefndar sem
sett var á stofn þegar
Kjartan Jóhannsson var
sjávarútvegsráðherra. Til-
efni þessarar nefndarskip-
unar mun hafa verið, að
minnka kostnað fisk-
vinnslustöðva við að fjar-
lægja hringorm úr útflutt-
um sjávarafurðum.
Hjá nefndinni hefur starfaö lif-
fræöingur aö undanförnu, og hef-
ur athygli hans beinst að islenska
selastofninum sem aöal tjónvaldi
I þessu sambandi. tJrræði hring-
ormanefndar eru svo þau, aö i vor
auglýsti hún verðlaun mismun-
andi há fyrir hvern drepinn sel,
og áttu verðlaunahafar aö leggja
fram kjálka þeirra sela sem
drepnir væru. Nokkru eftir aö
þessi auglýsing var gefin út, fóru
aö berast fregnir um selhræ sem
fundust á fjörum úti á landi og
úldnuöu þar án nokkurrar um-
hiröu. Aöeins kjálkar selsins eru
hirtir, en við afhendingu þeirra
mjög útbreidd um allt Atlantshaf
og talið er sannaö aö ýmsar
hvalategundir útbreiöi þessa lirfu
mest, þó hún verði lika kynþroska
i sel.
*
Islenska
selastofninn
á að nýta
skynsamlega
Fyrr á árum voru selalátur
strandjaröa talin til hlunninda
jaröanna likt og æöarvarp. Bænd-
ur slikra jarða nytjuðu þá is-
lenska selastofna á likan hátt og
búfénaö sinn. Veiddu ákveðið
magn úr stofnunum á hverju ári,
en gættu þess vel aö stofnstæröir
selalátranna minnkuðu ekki. A
þessum tima voru allar afurðir
sela nýttar. Kjötiö var etiö nýtt,
saltaö og reykt. Spik selsins var
brætt og ýmist sett á tunnur og
selt sem lýsi á erlendan markaö,
eða notað sem fóðurbætir fyrir
sauðfé og hesta og var það þá sett
4 tegundir af hringormalirfum og kynþroska hringormur. * man eftir hestum sem
B
A. kYMÞiCOSKA
c . PHoCAS€A€CUIA
Q COMTK^CAeCVW
E. PHöCANCmA J ’l VÖ&VA
I KvJ/OARHOLl
Hringormar í físki og lífrfld hafsins
eru verðlaun afhent. A það hefur
veriö bent að sllk selshræ geta
valdiö skaöa I lifriki landsins t.d.
arnarstofninum sem er alfriöaöur
og þolir áreiöanlega ekki mikil
afföll. Mér er kunnugt um aö
þessi tiöindi hafa ekki aöeins þótt
fréttnæm hér á landi, heldur lika i
öðrum löndum sem þau hafa bor-
ist til. Þegar þaö liggur svo fyrir,
aö alls ófullnægjandi rannsóknir
á selastofninum hafa fariö fram
áöur en slikar aöfarir eru hafnar,
og menn vita ekki einu sinni tölu
sela hér viö land þá er ekki und-
arlegt að mörgum ofbjóöi aöfar-
irnar. Sagt er aö nefndin hyggist
nú i sumar láta fara fram taln-
ingu sela. En að sjálfsögðu heföi
slik talning átt að framkvæmast
áöur en fækkun var ákveðin af
hringormanefnd, og þá aö sjálf-
sögöu af hlutlausri visindastofn-
un. Þannig er I þaö minnsta unnið
hjá þjóðum þarsem náttúruvernd
er tekin alvarlega. Og venjulega
eru þaö íika viðurkenndar dýra-
fræöistofnanir sem látnar eru á-
kveða og bera ábyrgð á, ef nauö-
syn þykir bera til aö fækka I stofni
einhverrar villtrar dýrategundar.
Þetta eru eftir þvi sem ég best
veit, vinnubrögö hjá hinum svo-
kölluöu siömenntuöu þjóðum.
Mér er spurn: Erum viö íslend-
ingar ekki ennþá komnir á þetta
þroskastig, þrátt fyrir talsvert
fjárhagslegt framlag til mennta-
mála hér á landi?
í grein sem ég skrifaði hér i
þáttinn fyrr á þessu vori, um
fyrirhugaö seladráp þá benti ég á
það sem eölilega leiö i þessu máli,
að Háskóli Islands ásamt Haf-
rannsóknastofnun, yrði faliö aö
rannsaka ástand selastofnanna
hér viö land, og engin fækkun
kæmi til framkvæmda fyrr en aö
aflokinni þeirri rannsókn. Frá
minu sjónarmiði á fækkun villtra
dýrategunda aöeins aö fram-
kvæmast eftir rökstuddum til-
lögum hlutlausra vlsindastofnana
til réttra yfirvalda, aö aflokinni
rannsókn. Hér hefur hinsvegar
ekki verið fariö þannig aö, og er
það álitshnekkir fyrir okkar þjóö,
aö sllkt slys skuli hafa hent okkur.
Lífríki hafsins
er f jölþætt og
margslungið
t þeirri hringormaumræöu sem
hér hefur fariö fram þá þykir mér
Jóhann J.E. Kúld
f/skimái
aö máliö hafi verið einfaldaö um
of, þar sem aðeins er talaö um
eina tegund orma, hinn svonefnda
selorm. Vegna þessa fór ég sem
leikmaður á þessu sviöi aö
glugga I fræöilegar ritgeröir, sem
gætu gefið upplýsingar I þessu
efni.
Mér var vel kunnugt um, aö
Dýrafræöirannsóknarstofnun
Björgvinjar Háskóla haföi um
langt árabil framkvæmt rann-
sóknir á snikjudýrum I og á fiski-
stofnum I Norður Atlantshafi og
fengiö sýni vlðsvegar að. Hugöi
ég þvi gott aö leita á þau miö til
fanga. Ég minntist þess lika, aö
: einn'af.sérfræðingum fyrrnefndrar
‘stofnunar. Björn Berland, haföi
haldiö fyrirlestur um þetta efni
viö Háskólann I Þrándheimi árið
1972, og að aðalefni þessa erindis
var birt af höfundinum I fræðirit-
inu Fiskets Gang 1973, sem gefiö
er út af norsku Fiskimálastjórn-
innL Ég leitaöi þvl þar fanga. 1
þessari visindalegu ritgerö er
komiö inn á fjöldann allan af
snikjudýrum sem lifa i og á fiski i
Atlantshafi en ég mun hér aöeins
fjalla litillega um þær fjórar teg-
■ undir hringorma sem algengast-
ar eru i nytjafiskum hafsins.
Fyrst er að geta tegundarinnar
Contracaecum aduneum. Lirfur
þessa hringorms eru frekar mjó-
ar, ljósgular aö lit, og þurfa aö
komast I fiskigörn til þess aö
veröa kynþroska. Lendi þessar
lirfur hinsvegar i maga sjávar-
dýrs með heitu blóöi svo sem
hvals eöa sels, þá er reiknaö meö
aö þær farist. Lirfur kvendýrsins
geta stundum oröiö allt aö 10 cm.
aö lengd, og oft i lögun likar bók-
stafnum S. Þessar lirfur hafa
fundist i um 50 tegundum sjávar-
fiska, þar á meðal i þorski og
ufsa. Aöallega eru þær i kút -
maga og öörum innyflum fiska
þar sem utanum þær myndast
vöðvavefir sem halda þeim föst-
um. 1 fiska koma þær aðallega
með smáum krabbadýrum sem
fiskurinn étur. Þegar stórfiskur
étur smáfisk meö slikum lirfum,
þá meltist hann i maga þess stóra
og lirfan losnar viö vöövavefina
sem bundu hana. Nú heldur lirfan
niöur i þarma fisksins og veröur
þar kynþroska, og lifkeðjan held-
ur áfram. Sagt er aö mikiö sé af
þessari tegund á norskum mið-
um.
Þá er hringormategundin Pho-
caseaecum. Lirfa þeirrar tegund-
ar er dálitiö sverari en sú fyrr-
nefnda og um 30 mm. á lengd, oft
eins og S eöa U aö lögun, og held-
ur sig mest i innyflum og kviðar-
holi fiska. Björn Berland segir að
þessi tegund finnist I fiskum á
norskum miðum, en aö þaö sé
ekki mikiö um hana. Hinsvegar
segir hann mikið af henni i fiski
viö Island en þó sérstaklega á
grænlenskum miöum, þar sem
hún er útbreiddasta hringorma-
lirfa I fiski. Þessi lirfa þarf að
komast i dýr meö heitu blóöi til að
geta oröið kynþroska og er taliö
að selur gegni aðallega þessu
hlutverki lifkeðjunnar.
Þriöja hringormalirfan sem
Berland nefnir ber heitiö Phoca-
nema deeipiens en er lika þekkt
undir nafninu Porrocaecum deei-
piens. Þessi lirfa er dálitiö stærri
og kröftugri en þær fyrrnefndu og
gulbrún á litinn og sést þvi vel.
Mikiö er oft af henni i innyflunum
i kviðarholi fisksins og i lifrinni.
En sérstaklega sækist hún eftir að
vera I sjálfum fiskvöðv-
anum. Fiskurinn losnar þvi ekki
viö þessa lirfutegund viö slægingu
eins og þær fyrrnefndu sem eru
aöallega I sjálfum innyflunum.
Þessi lirfutegund hringar sig likt
og stálfjööur I dýnu.
Þessi lirfutegund þarf aö kom-
ast i dýr meö heitu blóöi til þess
aö veröa kynþroska og er selur
aöallega talinn gegna þessu hlut-
verki. Þar sem mikið er af sel,
þar er lika mest af þessari lirfu-
tegund. Telur Berland aö þessi
lirfutegund sé mest útbreidd viö
Skotland og Kanada, en ekki
mjög áberandi I fiski viö norsku
ströndina. Island nefnir hann ekki
i þessu sambandi.
Þá er fjóröa tegundin sem
Björn Berland telur upp og er það
Anisakislirfan. Hún er bæöi i
innyflum fiska og lifur, en
lika i vöðva þunnildanna, en
sjaldnar aö finna i þykkasta fisk-
vöövanum. Þessi lirfa getur oröiö
3-5 mm. i þvermál og 20-25 mm.
löng. Þessi lirfa hefur verið lengi
þekkt og finnst i flestum tegund-
um beinfiska og er ein allra út-
breiddasta hringormalirfa I At-
lantshafi. Þessi lirfa þarf að kom-
ast I sjávardýr meö heitu blóöi og
gegna bæði hvalur og selur þessu
hlutverki. Lifsganga þessarar
lirfu er ekki þekkt til fullnustu, en
þó er taliö aö hún hefjist I ýmsum
smádýrum hafsins. En vitað er að
eftir aö hún kemst i maga á hval
eða sel, þá veröa tvenn hamskipti
hjá henni áöur en hún veröur kyn-
þroska ormur og getur fariö að
strá eggjum út I hafiö.
Hvaða áiyktanir
má draga út
frá hringorma
rannsóknum
Norðmanna
Eins og fram kemur i lýsingum
á lirfum fjögurra hringormateg-
unda hér aö framan, þá hverfa
lirfurnar úr tveimur fyrsttöldu
tegundunum aö mestu eöa alveg
viö slægingu fisksins þar sem þær
eru aðallega eöa nær þvi ein-
göngu I eða á innyflunum.
Hinsvegar er þá Phocanema
deeipiens lirfan ööru nafni Porro-
caecum deeipiens sem nær ein-
göngu er talin veröa kynþroska I
sel og mest útbreidd þar sem mik-
iö er af sel. Þessi lirfa er mikið I
sjálfum fiskvöövanum og veldur
aö sjálfsögöu miklum aukakostn-
aöi i fiskvinnslunni. En þó hef ég
hvergi heyrt þess getiö aö dýra-
fræöingar hafi gert um það tillögu
aö útrýma selnum til aö losna viö
þessa kostnaðarsömu ormalirfu.
Flestir sérfræöingar á þessu sviöi
munu vera þeirrar skoðunar aö
fara beri aö meö mikilli gát viö aö
gripa inn i lifkeöju náttúrunnar,
enda ekki fullkomin þekking á
þessu sviöi fyrir hendi.
Þá er það ormalirfan Anisakis.
Hún er talin vera fremur i þunn-
ildum fiska en i þykkum vööva.
Aö sjálfsögöu veldur þessi lirfa
lika miklum kostnaöi ifiskvinnsl-
unni, en þó öllum sel væri útrýmt
hér viö íslandsstrendur, þá er
ekki annað sjáanlegt en aö hún
mundi halda velli, þar sem hún er
fengu lýsi saman við úthey, að
þeir voru oft I haustholdum að
vori. Þá voru selskinn spýtt og
hert. Kópaskinn voru seld á er-
lendan markað, en skinn roskinna
sela notuð i skó. Þetta er nú liöin
tiö, en sakar ekki þó þaö sé rifjaö
upp, þar sem nýting sela I alda-
raöir bjargaöi mörgum manni á
tslandi frá hungri. Bændur á sela-
jöröum hafa allt fram á siöustu ár
nytjað selalátur sin aö meira eöa
minnta leyti. Þó hef ég grun um,
að þaö hafi ekki verið gert á sama
hátt og áöur, þegar selveiöibænd-
ur gættu þess vandlega aö sela-
stofnar i látrum þeirra gengju
ekki saman. Þá hafa svokallaðir
sportveiöimenn á hraöbátum á
siöustu áratugum veriö áleitnir
viö aö skjóta selkópa á meðan
skinn þeirra voru I háu veröi, og
oft sniögengiö lögverndaöan rétt
selveiðibænda á þessu sviði. Þeg-
ar allt þetta er haft I huga, þá er
ekki hægt meö rökum aö fullyrða
neitt um, aö selastofnar við Is-
land hafi stækkaö úr hófi fram á
siðustu árum, eins og fullyrt hef-
ur veriö af formælendum hring-
ormanefndar. Þeir sem hafa ein-
hverja þekkingu á lifi selay þeir
vita aö selastofnar stækka mjög
hægt, enda eiga urtur aöeins einn
kóp á ári. Þegar þaö er fært fram
sem rök fyrir stjórnlausu sela-
drápi, að selir éti svo og svo mikiö
magn af fiski úr hafinu, þá eru
það léttvæg rök og þeir menn sem
bera þau fram þyrftu aö fara I
náttúruræðitima svo þeir valdi
ekki skaða á Hfriki landsins,
vegna vanþekkingar sinnar. Ef
farið væri út i þaö, aö drepa
stjórnlaust þær lifverur sem
keppa viö okkur um mat úr haf-
inu þá myndi þaö leiöa til mikill-
ar röskunar á lifriki lands og
hafs, og enginn getur sagt nú
hvaöa afleiðingar slikt heföi I för
meö sér.
Að siöustu þetta: Ég vil flokka
þaö stjórnlausa seladráp sem átt
hefur sér stað á þessu vori, þar
sem hræ hinna drepnu dýra eru
látin úldna og rotna i fjörum
landsins, undir slys sem veröur
aö fyrirbyggja að endurtaki sig.
Þetta hefur þegar valdiö okkur
álitshnekki sem þjóö, og getur
lika átt eftir aö valda okkur fjár-
hagslegum skaöa. Þaö hlýtur þvi
að vera krafa allra hugsandi
manna aö þaö ráöuneyti I Is-
lenska stjórnkerfinu sem þetta
heyrir undir, taki á sig rögg og
skipi málinu á betri veg en nú
horfir.
8. júll 1982