Þjóðviljinn - 13.01.1983, Blaðsíða 5

Fimmtudagur 13. janúar 1983 .WÓÐVILJINN SÍÐA 5
Steingrímur Aðalsteinsson
áttræður
Þegar ég sest við borðið mitt
með blað og blýant í þeim tilgangi
að senda gömlum baráttufélaga
orð með heillaóskum á hans átt-
ræðisafmæli, verður mér fyrst fyrir
að minnast þeirra baráttumála
verklýðshreyfingarinnar við Eyja-
fjörð sem efst voru á baugi á okkar
yngri árum.
Það var á árunum fyrir 1930 sem
viðskiptakreppan alræmda seig að
og var komin inn yfir landið eins og
hendi væri veifað (vestanvindurinn
frægi), kreppunni fylgdi atvinnu-
leysi og þar af leiðandi sárasta fá-
tækt og örbirgð sem lagðist með
miklum þunga á herðar allrar al-
þýðu og ekki sfst þeirra sem fremsdr
stóðu í samtökum verkafólksins og
gegndu þar trúnaðarstörfum. Til
þeirra voru gerðar miklar kröfur,
og það var við ramman reip að
draga, þar sem annarsvegar var
atvinnuleysið og á hinn bógjnn há-
launaðir embættismenn sem neyttu
færis hvar og hvenær sem þeir töldu
sig eiga leik á borði við að lækka
kaupið og þrengja sem mest hag
vinnandi manna. Á þessum erfiðu
tímum var Steingrímur formaður
Verklýðsfélagsins í Glerárþorpi og
hlaut því að axla miklar byrðar.
Áður hafði reynt á þolrifin í framá-
mönnum félagsins og það staðið í
allströngu gagnvart svo til eina
vinnustaðnum í þorpinu, Síldar-
verksmiðjunni í Krossanesi, þegar
sviknu sfldarmálin risu hæst mála
þar á staðnum. Sumarið 1930
gerðust þeir atburðir í byrjun síld-
arbræðslunnar að forstjóri verk-
smiðjunnar gekk á gefin loforð og
neitaði að greiða gildandi kaup-
taxta við verksmiðjuna og aftók
með öllu að semja við verklýðsfé-
lagið á staðnum þrátt fyrir marg-
ítrekaðar áskoranir. Þá var það
sem stjórn og félagsfundur í Verk-
lýðsfélagi Glerárþorps ákvað að
lýsa yfir vinnustöðvun við síldar-
bræðsluna.
Ég var búsettur í Glerárþorpi
þetta ár og var því mættur á síld-
armölinni þegar formaður verk-
lýðsfélagsins, Steingrímur Aðal-
steinsson, lýsti yfir vinnustöðvun-
inni eftir að hafa skýrt tilefnið, sem
var, að forstjórinn neitaði að
greiða gildandi kauptaxta, Akur-
eyrartaxta. Áður hafði stjórn verk-
lýðsfélagsins leitað eftir stuðningi
Verklýðssambands Norðurlands
og það brugðist vel við og því voru
mættir á staðnum forseti sam-
bandsins, Erlingur Friðjónsson frá
Sandi, og ritari þess Einar Olgeirs-
son, auk allmargra heimamanna og
nokkurra annarra forystumanna
Verklýðssamtakanna sem mættir
voru málstaðarins vegna og þeirra
átaka sem framundan voru.
Steingrímur gekk fram úr þessum
hópi og lýsti yfir vinnustöðvuninni
eins og fyrr segir, hann hafði styrka
rödd og mjög ákveðinn framgangs-
máta og leyndi sér ekki sú viljafeta
sem innifyrir bjó.
En það mættu fleiri á síldarmöl-
inni en verkamenn og forustumenn
verklýðssamtakanna. Auðvalds-
armurinn lét ekki á sér standa,
Holdö hafði safnað liði og kom
aðvífandi með nokkra „betri borg-
ara“ af Akureyri undir forustu
bæjarfógetans sem gekk fram og
lýsti verkfall ólöglegt og skipaði
aðkomumönnum að yfirgefa stað-
inn, þessu upphlaupi var svarað
meðþví að sunginn var alþjóðasöng-
urinn Fram þjáðir menn. Þessi
heimsókn valdsmanna sýndi hvers
af þeim mátti vænta og hvaðan
vindurinn blés, kauplækkunin í
Krossanesi skyldi verða alrnenn
kauplækkun.
Verkfailið stóð í hálfan mánuð og
lauk með fullum sigri verkfalls-
manna, svo örugg og traust var
stjórn verkfallsins og samstaða
þeirra verkamanna sem þarna
lögðu niður vinnu og stóðu verk-
fallsvörð, þrátt fyrir örfátækt
heimilanna. Og það skal sagt
Steingrími og félögum hans til
ævarandi heiðurs að sú stéttar-
eining sem þarna var grundvölluð á
vinnustaðnum átti eftir að bera
ríkulegan ávöxt í þeim stéttaá-
tökum sem á næstu tímum voru svo
til árlegur viðburður.
í nóvembermánuði 1930 var
Kommúnistaflokkur íslands stofn-
aður og var Steingrímur Aðal-
steinsson meðal fremstu forustu-
manna þess flokks. Kommúnista-
flokkurinn lagði megináherslu á
samfylkingu verkalýðsins í barátt-
unni miklu fyrir mannsæmandi lífs-
kjörum og alhliða þjóðfélags-
umbótum og tók hiklaust forust-
tunaí verklýðsbaráttunni. „Lýður
bíð ei lausnarans, leys þig sjálfur,"
var hið raunverulega kjörorð
flokksins. Kommúnistarnir settu
sér það markmið að leiða íslenska
alþýðu út úr ógöngum kreppu og
atvinnuleysis og voru því þátttak-
endur og leiðbeinendur í stjórnum
verklýðsfélaga hvar sem því var við
komið og unnu heilshugar að hin-
um fjölþættu verkefnum verka-
lýðssamtakanna í daglegri baráttu
gegn atvinnuleysisbölinu og þeirri
kaupkúgun sem reynt var að beita.
Steingrímur Aðalsteinsson naut
þess við öll þau ábyrgðarstörf sem
á hann hlóðust að hann hafði á ung-
um árum brotist fram til skóla-
menntunar og útskrifast úr Gagn-
fræðaskólanum á Akureyri 1924,
sú menntun var honum gullinn lyk-
ill til sjálfsmenntunar og þá sér-
staklega í þeim yfirgripsmiklu
fræðum sem nema varð til þess að
vera hæfur leiðtogi í kommúnista-
flokki og jafnframt í verklýðs-
hreyfingunni. „Brýnið ykkur með
þekkingu", sagði formaður flokks-
ms Einar Olgeirsson í einni af sín-
um alþekktu ræðum og fólkið lagði
sig fram um að hlýða því kalli.
Á árinu 1932 gekk Steingrímur í
hjónaband með sinni fyrri konu
Ingibjörgu Eiríksdóttur kennara á
Akureyri og flutti sig þá um set úr
Glerárþorpinu til Akureyrar. Það
sama ár var hann kosinn formaður
Verkamannafélags Akureyrar-
kaupstaðar. Á Akueyri átti hann
því fyrir höndum að gegna forustu-
hlutverki í öllum þeim hörðu vinn-
udeilum sem háðar voru þar á
fjórða áratugnum svo sem Nóvu-
deilunni 1933, og væri oflangt mál
að rekja þá sögu alla í þessari af-
mælisgrein. Það var gæfa verklýðs-
hreyfingarinnar að njóta krafta og
forustu Steingríms Aðalsteins-
sonar í þeim átökum sem þar voru
sviðsett í þeim tilgangi að reyna til
þess ýtrasta þolrifin í verka-
lýðnum, snauðum mönnum og oft
atvinnulausum tímunum saman.
Ekki sé ég mér annað fært en minn-
ast í örfáum orðum Nóvudeilunnar
sem háð var fyrir hálfri öld, svo
samofin var verklýðsbaráttan lífi
Steingríms Aðalsteinssonar sem í
dag á áttræðisafmæli.
Nóvudeilan var í raun framhald
Krossanesdeilunnar sumarið 1930,
hún stóð um brauð fátæka manns-
ins, það átti enn og aftur að lækka
kaupið og lama þar með samtök
verkafólksins. Sem kunnugt ér
flutti Nóva tunnuefni til Tunnu-
verksmiðjunnar á Akureyri, sem
bæjarstjórn Akureyrar rak þá og
starfrækti. Umsamið kaup Verka-
mannafélags Akureyrarkaupstaðar
við atvinnurekendur og þar með
Akureyrarkaupstað var kr. 1,25 í
dagvinnu, það kaup hugðist meiri-
hluti bæjarstjórnar lækka í 70 aura
á tímann, svo átti þá að ganga langt
í kaupkúguninni. Og þar sem
bæjarstjórnin stóð fast á sínu
kauptilboði um sjötíu aura á
tímann við vinnu í Tunnuverk-
smiðjunni og var ekki til viðtals um
gildandi umsaminn kauptaxta, þá
lýsti Verkamannafélag Akur-
eyrarkaupstaðar yfir vinnustöðvun
og stöðvaði uppskipun á tunnuefn-
inu úr Nóvu, sem mörgum góðborg-
ara þótti þá hart á barið. Það kom
í hlut Steingríms Aðalsteinssonar
að lýsa yfir vinnustöðvuninni í
heyranda hljóði og hafa forustu um
verkfallsaðgerðir fyrir hönd verk-
lýðsfélaganna áAkureyri sem öll
studdu verkfallsmenn með ráðum
og dáð.
Valdhafar Akureyrarkaupstað-
ar og landsins ráku Nóvudeiluna af
fádæma hörku og vörðu til þess
miklum fjármunum, og þurfti þá
hvorki að spara krónurnar eða eyr-
inn. Það átti að brjóta verklýðs-
hreyfinguna á bak aftur og koma á
almennri kauplækkun. En svo var
samstaða verkafólksins sterk, að
fullur sigur vannst. Nóvudeilan var
stéttastríð, og þó sú barátta væri
háð á litlum stað þá stóðu eftir þeir
ávinningar sem við búum lengi að.
Steingrímur Aðalsteinsson er
fæddur 13. janúar 1903 að Mýrar-
lóni í Kræklingahlíð, foreldrar
hans voru hjónin Aðalsteinn Hall-
grímsson bónda á Myrkárdal í
Skriðuhreppi Manasessonar og
kona hans Kristbjörg Þor-
steinsdóttir bónda á Mýrarlóni í
Kræklingahlíð Þorsteinssonar.
Steingrímur er tvígiftur, fyrri kona
hans var Ingibjörg sem fyrr er
nefnd, þau skildu. Seinni kona
Steingríms er Sigríður Jensína Þór-
oddsdóttir bónda í Alviðru í Dýra-
firði Davíðssonar og konu hans
Maríu Bjarnadóttur.
Steingrímur bjó í Lyngholti í
Glerárþorrpi frá 1922-1932 með
móður sinni sem misst hafði mann-
inn sinn 1914, og með systkinum
sínum, hann var elstur þeirra syst-
kina. Steingrímur stundaði al-
menna verkamannavinnu, var
daglaunamaður, og bjó á Akureyri
frá 1932 þar til hann flutti alfarinn
til Reykjavíkur. Hann var bæjar-
fulltrúi á Akureyri 1934 og þar til
að hann hvarf suður til annarra
starfa, og landskjörinn alþingis-
maður frá 1942-1953, forseti efri
deildar Alþingis 1942-1945. í
bæjarstjórn og á Alþingi var
Steingrímur fulltr. Sósíalistaflokks-
ins og þar með íslenskrar alþýðu
og ávann sér þar sem annars staðar
traust og trúnað. Eftir að hann
flutti til Reykjavíkur stundaði
hann þar alllengi leigubílstjórn og
var öll þau ár virkur félagi í sam-
tökum bílstjóra, Hreyfli.
í dag, á þessum tímamótum í lífi
míns gamla félaga Steingríms
Aðalsteinssonar, er mér efst í hug
. og hjarta að óska honum og fjöl-
skyldu hans hamingju og heilla.
Þér, kæri Steingrímur, sendi ég sér-
staklega heitar baráttukveðjur.
Tryggvi Emilsson
Traustur og góður baráttufélagi,
Steingrímur Aðalsteinson fyrrver-
andi alþingismaður, er 80 ára 13.
janúar. Steingrímur var óumdeU-
anlega aðalforustumaður hinnar
róttæku vekalýðshreyfingar á Ak-
ureyri um nær aldarfjórðungsskeið
eftir 1930. Tímabil þetta var um
margt sérstætt og eftirminnilegt.
Steingrím bar fyrst upp yfir
sjóndeildarhring almennings, er
hann rúmlega tvítugur hafði verið
valinn til forustu í ungu verka-
lýðsfélagi í Glerárþorpi, þar sem
hann var barnfæddur. Einmitt þá
bar að höndum hið eftirminnilega
Krossanesverkfall, undir forustu
hins unga formanns. Félagið var
þannig að brjótast til viðurkenn-
ingar á tilveru sinni og samnings-
:rétti við eina atvinnurekandann í
Glerárþorpi, norskt gróðafélag,
sem átti Krossanesverksmiðjuna.
Glerárþorpið var í þá daga sér-
stætt að allri gerð. Dreifð smábýli
um ásana, öll með sínum sérstaka
svip og gömlum, fallegum nöfnum
en íbúarnir einskonar sambland af
sveitamönnum, verkamönnum og
sjómönnum. Flestir höfðu smábú-
skap með daglaunavinnunni eða
sjóróðrum. Sumaratvinna flestra
var í Krossanesverksmiðjunni.
Táknrænt um festuna í stjórn
þessa eftirminnilega verkfalls var
það, að risastór reykháfur, sem
verið var að reisa, þegar verkfallið
hófst, hékk hálfreistur á skakk, í
talíunum, þar til yfir lauk og samið
hafði verið við félagið.
Þegar Einar Olgeirsson, sem
með sínum eldlega áhuga og for-
ustuhæfileikum hafði safnað
saman miklu fylgi við hina róttæku
verkalýðsbaráttu og sósíálisma hér
á Akureyri, fór héðan um 1930, féll
það í hlut Steingríms Aðalsteins-
sonar að verða forustumaður þess-
arar hreyfingar. Gegndi Steingrím-
ur því hlutverki óslitið í nær aldar-
fjórðung, eða þar til hann fluttist til
Reykjavíkur skömmu eftir 1950.
Þetta tímabil, sem Steingrímur var
aðalforustumaðurinn, var á marg-
ann hátt sérstætt og lærdómsríkt
fyrir okkur, sem vorum þá með í
spilinu.
Atvinnuleysi var landlægt og fá-
tækt mikil hér um árabil, og var
Akureyri um þær mundir talin
eitthvert mesta fátætktarbæli hér-
lendis, a.m.k. hvað verkamenn og
sjómenn áhrærði. Verkalýðsfé-
lögin á Akureyri, Siglufirði og í
Vestmannaeyjum — sem valið
höfðu sér róttæka
forustumenn — höfðu nýlega ver-
ið hrakin úr Alþýðusambandinu og
ný félög stofnuð undir „rólegri for-
ustu“ og tekin í sambandið í stað
þeirra útskúfuðu. Jafnframt hlutu
hin nýju félög viðurkenningu at-
vinnurekenda. Það var því sjaldan
til setunnar boðið fyrir þá, sem for-
ustu höfðu í hinum gömlu en bar-
áttusinnuðu félögum á þessum
árum, þegar heimskreppan hvíldi
eins og mara á öllurn bjargræðis-
vegum almennings.
Forustan í þessum samtökum
hvfldi því á herðum Steingríms,
þegar hin landskunnu átök urðu
hér á Akureyri til að verjast stór-
kostlegri kauplækkunarherferð
atvinnurekenda, svo sem Novu-
deilan og litlu síðar Borðeyrar-
deilan, vegna nýstofnaðs félags á
Borðeyri við Hrútafjörð. í þessum
deilum var safnað liði undir forustu
fógetans til að brjóta samtökin nið-
ur. En hin gamalreyndu samtök
verkamanna voru föst fyrir undir
forustu Steingríms, sem aldrei var
þó hávaðamaður í athöfnum sín-
um, en þeim mun gjörhugulli og
þrautseigur með afbrigðum, enda
hafði hann þá áunnið sér ósvikið
traust allra róttækra verkamanna,
sem og raunar annarra, sem hann
átti skipti við.
Þegar svolítið hægðist um eftir
átökin á áratugnum 1930 - 40, var
hafist handa um að sameina verka-
lýðsfélögin að nýju. Reyndi þá
mikið á hæfileika og þrautseigju
Steingríms við að leita leiða, er að
gagni kæmu til að sameina félögin.
Þetta virtist lengi óvinnandi verk,
en Steingrímur var óþreytandi í leit
að nýjum og nýjum mönnum, sem
gætu og vildu eiga hlut að þessu
starfi. I þessu kom hin mikla tiltrú,
sem hann hafði áunnið sér, að því
gagni sem dugði til að ljúka þvi að
sameina félögin í eitt verkamann-
afélag snemma á árinu 1943, eftir
10 ára illskeytt bræðravíg, ef svo
mætti segja. Árinu áður var
Steinrímur kosinn á þing sem
landskjörinn þingmaður, og var þá
strax kjörinn forseti efri deildar
Alþingis. Eins og í félagsmálum
hér heima gat Steingrímur sér gott
orð sem þingmaður og sem rétt-
sýnn og sanngjarn þingforseti.
Strax eftir að stríðinu lauk og.
setuliðsvinnan féll niður, sótti í
sama horf og áður á kreppuárun-
um Atvinnuleysi varð strax mik-
ið á Akureyri og margir tóku þann
kost að flýja bæinn fyrir fullt og
allt, svo að fækkun varð hér a.m.k.
tvö til þrjú ár. Enda hafði ekkert
verið gert til að örva atvinnu-
starfsemina. Framtak einstak-
linganna, sem öllu átti að bjarga
um atvinnu almennings, brást eins
og fyrr og var raunar aldrei nema
lítið brot af því, sem þurfti til að
atvinnulíf væri viðunandi. Barátt-
an fyrir atvinnubótavinnu á veg-
um bæjarins hafði aldrei borið ver-
ulegan árángur fyrir verkamenn og
sjómenn bæjarins, gat heldur
aldrei orðið nein lausn til fram-
búðar.
En nú var Nýsköpunarstjórn í
landinu og hafði ákveðið að endur-
nýja togaraflota landsins með
kaupum á 30 nýjum togurum. Hið
nýja, sameinaða, verkamannafé-
lag og Sjómannafélag Akureyrar
tóku nú upp þráðinn, þar sem frá
var horfið fyrir stríð, og sendu
bæjarstjórn áskoranir um að
bæjarfélagið tæki forustuna við
atvinnuuppbyggingu í bænum
með því að sækja um eitthvað af
hinum nýju skipum, sem í bygg-
ingu voru erlendis. Steingrímur,
sem var þá bæjarfulltrúi, sótti þetta
mál fast í bæjarstjórn. Okkar hug-
mynd, sem með Steingrími störf-
uðum, var sú, að stofnuð yrði
bæjarútgerð á Akureyri, en þá var
hvergi starfrækt bæjarútgerð nema
í Hafnarfirði, en þar hafði hún
starfað frá því um 1932 og bjargað
mörgum bæjarbúum þar frá
atvinnuleysi. Ekki reyndist vinn-
andi vegur að fá samþykkt í bæjar-
stjórn, að bæjarútgerð yrði komið
á fót, en hinsvegar fékkst sam-
þykkt, að bæjarsjóður legði fram
25% af hlutafé í útgerðarfélag, og
um sama leyti ákvað KEA að
leggja fram verulegt hlutafé.
Hvorttveggja var þetta því skilyrði
bundið, að nægileg þátttaka fengist
frá bæjarmönnum. Var þá ekki um
annað að gera en freista þess, hvort
tækist að safna nægilegu hlutafé
meðal bæjarbúa. Allmargir menn
frá stéttarfélögunum lögðu sig vel
fram um söfnun hlutafjár, en þó
mun Steingrímur hafa skilað þar
Framhaldá bls. 12