Þjóðviljinn - 29.01.1983, Page 17

16 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 29. - 30. janúar 1983
Helgin 29. - 30. janúar 1983 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 17
‘Hpi
•»*> JWM
1 tó* ^
Rætt við
Sverri Egholm
landsbókavörð
,Jafnvel
heitustu efast
íeir
Ásdís
Skúladóttir
skrifar
frá Færeyjum
Fyrsta bókasafn
Færeyja var reist árið
1829 í Quillingsgarði
hér í Fórshöf n. Þar er nú
íbúðarhúsnæði í
einkaeign. Árið 1931 var
byggt nýttsafn við
Debesartröð. Þar er nú
til húsa
Þjóðminjasafnið.
Landbókasafnið er hins
vegar í nýju og veglegu
húsnæði sem tekið var í
notkunárið 1980.
í Þórshöfn eru tvö
aðalbókasöfn þ.e.a.s.
Landsbókasafnið og
Bæjarbókasafnið.
Landsbókasafnið er
bæði þjóðbókasafn og
útlánssafn. Út um
byggð eru alls 11 söfn.
Sverri Egholm heitir
landsbókavörður
Færeyja. Sverri talar
mjög góða íslensku og
skilurenn betur. Þegar
við spjöllum saman
talar hann sitt
móðurmál og ég mitt og
fylgja því engin
vandkvæði.
Sverri Egholm landsbókavörður í Færeyjum.
Nýtt Landsbókasafn var tekið í notkun í Færeyjum árið 1980.
árið 1823 að við sjáum Guðsorð á
færeysku.
Það er ekki fyrr en 1920 sem leyft
er að kenna í skólum á færeysku og
þá einungis yngri börnum. Hinum
eldri skyldi kennt á dönsku. Þessi
lög voru afnumin 1938. Með
heimastjórnarlögunum frá 1948
var færeyska fyrst viðurkennd sem
mál þjóðar okkar. Margir góðir
menn hafa efast um að það ætti sér
framtíð. Jafnvel maður eins og Jak-
ob Jakobsen (1864-1918) sem sjálf-
ur vann í raun að lífi tungunnar
með orðasöfnun, skráningu kvæða
og þjóðsagna, taldi að færeyska
gæti aldrei orðið bókmenntamál.
Það er kannske þessi efi sem orsak-
ar það að við erum ekki frjáls þjóð.
Jafnvel þeir heitustu efast.
Guði sé lof
að það voru
ekki íslendingar
- Hverjar telur þú helstu ástæð-
urnar fyrir því að málið lifði af
þrátt fyrir allt?
- Vitánlega kemur þar margt til
greina. Ég held þó að ein meginá-
stæðan sé einangrun þjóðarinnar
og einangrun hverrar eyjar fyrir
sig. Jafnframt það að danskan var
fyrst og fremst tunga yfirstéttarinn-
ar og þeirra sem tengdust henni.
Inn í þetta dæmi kemur líka sú
staðreynd að danskir embættis-
menn dvöldu hér yfirleitt lengi og
sameinuðust fólkinu að vissu
marki.
En ég segi Guði sé lof að við
komumst ekki undir veldi Norð-
manna. Þeir hefðu gleypt okkur.
Og þá íslendingar. Þeir hefðu líka
gleypt okkur. Danir eru í raun og
veru blíðir og umburðarlyndir,
reyna að skilja aðra. Þeir eru ekki
„imperíalistar".
- Við hvað áttu þegar þú segir að
Norðmenn og íslendingar hefðu
gleypt ykkur?
- T.d. það að tunga þessara
þjóða er líkari færeysku en danska
og því verið enn meiri hætta á að
sérkenni okkar tungu hyrfu hrein-
lega. Að auki get ég sagt þér það að
fyrstu „imperíalistarnir" í heimin-
um voru Islendingar. Sagan segir
nefnilega að kerling nokkur og karl
hennar hafi endur fyrir löngu kom-
ið frá íslandi til að leggja Færeyjar
undir sig og „draga“ til íslands.
Kerling lagði fetil utan um nyrsta
enda Austureyjar. Karlinn togaði
í, landið brotnaði og þau hjú fóru á
bólakaf í sjóinn. En upp stóðu þau
og ætluðu að gera betur. Þá skein
sólin skyndilega og þau urðu að
steini. Þar eru þau enn í dag
steinrunnin við norðurenda
Austureyjar, Risinn og Kerlingin,
sem ævarandi minning um þessar
tilhneigingar fslendinga.
Ég minnist nú gamansögu sem
sögð er af þessum klettum. Sagt er
að eitt sinn er Friðrik konungur og
Ingiríð drottning voru hér í opin-
berri heimsókn hafi Kjartan Mohr,
bæjarstjóri í Þórshöfn, verið að
sýna þeim þessa klettadranga og
hafi þá Ingiríð spurt: „Hvor þeirra
er Kerlingin?" Kjartan Mohr svar-
ar og segir „Það er þessi með hol-
unni í gegn“. Segir þá konungur:
„Þetta gastu nú sagt þér sjálf, Ingi-
ríð mín“.
Færeyingar eru
fæddir leikarar
- Svo viS víkjum að öðru þá átt
þú sæti í Bandalagi leikfélaga í Fær-
eyjum. Eruð þið mikil leiklist-
arþjóð?
- Færeyingar eru fæddir leikar-
ar. Það liggur í lyndinu og sést hvað
skýrast í kvæða- og danshefð okk-
ar. Það er ekki einungis að um sé
að ræða í dansinum ákveðið lát-
bragð heldur og koma fram í mörg-
um dönsum persónur með skýrum
einkennum og milli þeirra eiga sér
stað orðaskipti. Svo eru þess dæmi
úr sögunni að leikið var í rökkur-
stofunni. Sem dæmi má nefna þann
sið að „spæla Karl Hans“.
Karl Hans var hjálparmaður
dansks fógeta í dansk-norskri tíð.
Sagan segir að hann hafi ferðast um
eyjarnar og innheimt skatta af
leigujörðum. Hann var mjög illa
þokkaður enda beitti hann vægðar-
lausu harðræði ef menn greiddu
ekki skatta sína eða vanræktu
jarðirnar. Svo mjög var hann hat-
aður um síðir að bændur tóku hann
og drápu, brytjuðu í stykki, sölt-
uðu hann síðan niður í tunnu og
sendu til Noregs. Þar til fyrir fimm-
tíu árum er vitað til þess að Karl
Hans væri leikinn t.d. þegar fólk
dansaði. Kom þá Karl Hans inn og
þóttist vera kominn til að hafa
eftirlit með jörðum manna.
Hegðaði hann sér undarlega,
klæddur jakka og með herðakistil.
Allt var þetta „improviserað".
Leiknum lauk með því að áhorf-
endur tóku Karl Hans, börðu hann
rækilega og fleygðu á dyr. Fyrir
kom að fógeti sjálfur var í för með
Karli Hans. Því miður er í raun lítið
vitað um þennan sið nema í Fugla-
ey. Það virðist vera erfitt að afla
upplýsinga um hann. Trúlega er
það vegna þess að honum er bund-
in einhvers konar „erótik". Að
sögn bar Karl Hans gríðarstórt
„phallusartákn". Við eigum fleiri
dæmi um slíka leiki.
„Til gaman
og álvara“
- Hvenær farið þið að leika
„dönsku gamanleikina“?
- Elstu heimildir um þá eru frá
árinu 1779 og er að finna í skrifum
Gregers Múllers, rektors, við Lat-
Sverri Egholm:
Þaö er kannski
þessi efl um
tunguna sem
orsakar það að
við erum
ekki frjáls þjóð
ínuskólann í Þórshöfn. Svabo segir
og í frásögn sinni af Færeyjaferð
1781-82 að í Höfn hafi ungt fólk
sem verið hafi í Kaupmannahöfn
leikið tvo gamanleiki og segir um
það m.a. „Aktion, Musik, Dekor-
ationer og andre Anstalter, skulle
efter det Steds bedste Skonnere
hava langt overgaaet Formodn-
ing“. Við höfum litlar heimildir um
leiklist frá þessum tíma. En í dag-
bókarheimild frá 1846 er þess getið
að yfirvöldin hafi verið beðin leyfis
þess efnis hvort selja mætti inn á
tiltekinn sjónleik. Þetta sýnir okk-
ur að sjónleikir hafa þá verið
orðnir algeng skemmtun hér í Þórs-
höfn. Árið 1855 er „Torshavn Sku-
espillersselskab" stofnað og segja
má með vissu að hér hafi verið
leikið óslitið síðan. Á þessum tíma
var leikið á ýmsum stöðum, það
var leikið í þinghúsinu, Stokka-
stofu, gamalli katólskri kirkju og
víðar.
Síðar eða árið 1893 fékk leiklist-
in inni í húsnæði Hafnarklúbbsins
og þar var leikið þar til Sjónleikar-
ahúsið reis af grunni en Sjónleika-
rafélagið var stofnað árið 1917.
- Var leikið á færeysku á þessum
tíma?
- Nei, allt var leikið á dönsku og
leikritin dönsk. Ludvig Holberg
skrifaði sín fyrstu leikrit að eigin
sögn til að „indfore Skuespil paa
Modersmaalet hos os“. Við Færey-
ingar urðum hins vegar að bíða þar
til á lönguföstu árið 1889 eftir að
færeysk leikrit væru Ieikin. Og það
var í sjálfu þinghúsinu. Þá var það
myndarlega gert og tvö leikrit
frumsýnd. Þau hétu „Veðurföst"
eftir Helenu Patursson frá Kirkju-
bæ og „Gunnar havreki“ eftir R.C.
Effersoe. Yfir leikpallinum stóð
stórum stöfum „Til gaman og ál-
vara“. Sagt er að það hafi verið orð
að sönnu á þessum sýningum þar
sem fólk annars vegar veltist um af
hlátri af gamanmáli Helenu og hins
vegar féll í öngvit vegna ógnþrung-
inna örlaga í verki Effersöe. Frá
þessum tíma eru til skiptis leiknir
danskir og færeyskir leikir. Á jól-
um 1889 er fyrsti þýddi danskj sjón-
leikurinn frumsýndur. ÞíjÖ var
„Kelduferðin“ eftir Holbefg í þýð-
ingu Efferspe.
Leiklist út um byggð byrjaði að
blómstra um þetta leyti. Nú eru
starfandi u.þ.b. tólf leikfélög í
landinu. Við stofnuðum bandalag
leikfélaganna árið 1979. Nú er svo
komið að við eigum líka atvinnu-
leikhóp. Hann sýnir hér í Sjónleik-
arahúsinu, ásamt „Havnarsjón-
leikarafelagi", en leggur einnig
áherslu á að fara með sýningar sín-
ar út á byggð.
Einstaklingshyggja
og minnimáttar-
kennd
- Erum við líkar þjóðir, Færey-
ingar og íslendingar?
- Meginmunurinn á okkur er að
45% Færeyinga eru tandurhreinir
einstaklingshyggjumenn sem
aldrei geta orðið sanrmála. Talandi
dæmi er að á íslandi fór kristni-
takan friðsamlega fram og menn
beygðu sig fyrir spekingnum Úlf-
ljóti. Hér var sverðinu einfaldlega
þrýst að brjósti manna og spurt:
„Viltu taka kristni?“. Ef svarið var
„nei“ voru menn umsvifalaust
reknir á hol. Þannig beygði Sig-
mundur Brestisson hinn heiðna
höfðingja Þránd á Götu.
Svo ég haldi áfram nreð þetta þá
ólst sonur Þrándar upp hjá Sig-
mundi og eitt sinn er Þrándur kom í
heimsókn heyrir hann að sonur
hans fer með bæn nokkra. Honunr
líkaði ekki bænin og kvartar við
Sigmund. Segir þá Sigmundur:
„Margar eru bænirnar en þetta er
mín“. Jafnvel hver og einn á sér
sína bæn.
Allar smáar þjóðir eru þjáðar af
vissri minnimáttarkennd gagnvart
hinum stærri þjóðum nema Islend-
ingar. Við erum hins vegar sárt
þjáðir af minnimáttarkennd. Sérðu
t.d. fslendinga á ráðstefnum er-
lendis; þarna breiða þeir úr sér og
tala eins og það séu þeir sem valdið
hafi á meðan Færeyingar láta sem
minnst fyrir sér fara. í raun og veru
er þetta mjög jákvætt. Ég held að
þessi munur eigi rætur sínar að
rekja til þess að þið sækið öryggi og
fullvissu um tilverurétt ykkar í ykk-
ar merku og skráðu sögu. Sagan og
tungan er dýrmætasta eign hverrar
þjóðar og þar standið þið vel.
Við Færeyingar höfum t.d.
löngum lifað við þær aðstæður að
efast um ágæti okkar tungu og lifað
í landi þar sem tvö tungumál hafa
verið jafnrétthá. Eins og ég sagði
áðan, jafnvel þeir heitustu hafa ef-
ast um tungu okkar og hvort við
ættum að slíta sambandi við Dani.
En við erum miklir einstaklings-
hyggjumenn, Færeyingar. Það hef-
ur líka bjargað okkur í gegnum
tíðina.
Gamla Landsbókasafnið í Quillingsgarði í Færeyjum.
- Hefur Landsbókasafnið mikið
samstarf við Landsbókasafn ís-
lands?
- Við höfum alltaf haft mjög
gott og náið samband við Lands-
bókasafn fslands og Háskólabóka-
safnið. Eigum þar af leiðandi mjög
gott safn íslenskra bóka. Almennt
séð teldi ég æskilegt að við hefðum
meira samband við ísland. Þjóð-
irnar eiga það sameiginlegt að vera
fámennar. Sú menntun sem t.d.
bókasafnsfræðingar fá á íslandi
fellur þannig í raun betur að fær-
eysku samfélagi en sú sem veitt er í
Danmörku. I litlu landi verður
maður að gera „allt“ og sérhæfing
getur aldrei orðið eins mikil og hjá
fjölmennari þjóðum. Við höfum
og getum margt gott af ykkur lært í
þessum fræðum. Svona til gamans
get ég sagt þér að orðin bókasafn
og bókavörður tókum við beint úr
ykkar máli.
- Eru gefnar út margar bækur
hér á ári hverju?
- Já, það held ég megi fullyrða
a.m.k. miðað við mannfjölda! Hér
koma út um það bil 70-100 bækur
árlega. Á síðustu árum hefur mjög
aukist útgáfa á barnabókum á fær-
eysku. Hér áður var lítið um barna-
bækur á færeysku. Börnin voru
fljót að lesa það allt upp til agna og
byrjuðu þá að lesa danskar barna-
bækur. Þær dönsku voru meira
spennandi, sögðu þau, og auk þess
fullar af fallegum myndum sem
vægast sagt var lítið af í þeim fær-
eysku. Þetta varð m.a. til þess að
börnin litu vart við þeim færeysku
bókum sem þó voru til. Þá var haf-
inn áróður fyrir því að skrifa meira
fyrir börn og jafnframt þýða hinar
dönsku. Þetta bar árangur. Því
hafa orðið gleðilegar breytingar í
þessu efni í bókaútgáfu.
- Þú kemur þarna inn á dönsk
áhrif á tungu ykkar. Hvernig geng-
ur ykkur að verjast þeim?
- Því miður stöndum við ekki
eins góðan vörð um tungu okkar Qg
íslendingar hafa gert. Erum ekki
eins miklir málhreinsunarmenn.
Tunga okkar er undir sterkum
dönskum áhrifum. Enda er það
engin furða ef við lítum til sögunn-
ar og tengsla okkar við Dani nú til
dags. Færeyskan hefur sannarlega
lifað tímana tvenna.
Efinn um tunguna
- Hvenær var fyrst byrjað að
skrifa á færeysku máli?
Elsta skrifaða handritið er
kvæðasafn Jens Christian Svabo
(1746-1824). Hans markmið var
ekki að skapa ritmál. Hann skrifaði
niður eftir framburði. Markmið
hans var að skrá merkilegar menjar
deyjandi menningar á' tungu sem
hann taldi fyrir bestu að ekki væri
notuð. Hann trúði ekki á að málið
myndi lifa, vildi að við töluðum
dönsku. Hann áleit heppilegt að
allir þegnar Danaveldis töluðu
sömu tungu. En í raun stuðlaði
hann óafvitandi að því, með starfi
sínu, að málið lifði áfram. Það rit-
mál sem við byggjum á í dag er hins
vegar byggt á stafsetningarmáta
V.U. Hammershaimb (1819-
1909). Hann stafsetti orðin eftir
uppruna þeirra og gaf út fyrstu fær-
eysku málfræðibókina árið 1854.
Danskan hefur vissulega ógnað
máli okkar. Hún var tunga valdha-
fanna og kirkjunnar. Lúther var
þeirrar skoðunar að orð Guðs
skyldi flutt á tungu hverrar og einn-
ar þjóðar. Hér var Biblían hins
vegar á dönsku fram eftir öldum og
messað á dönsku. Það er ekki fyrr
en Johan Hendrik Schrpter (1771-
1851) þýðir Mattheusarguðspjall
Þjóðminjasafnið í Færeyjum, áður Landsbókasafn.