Þjóðviljinn - 25.11.1984, Blaðsíða 7

BOKMENNTIR
hugsun, borgaralegum viðhorf-
um, þ.á m. þjóðrembu og stétta-
samvinnu (og hér er ég auðvitað
að tala um greinaskrif, ekki um
skáldskap). Þetta kalla ég myrkv-
un upplýstra anda. Lái mér hver
sem vill, en þetta geta menn
sannreynt í greinasafni Kristins
E. Andréssonar: Um íslenskar
bókmenntir, með því að bera
saman greinar hans um Einar
Ben., 1934-5, annarsvegar (I.
bindi, bls. 95-111 ogsíðan 45-58),
en hinsvegar „Gefið lífsanda
loft“ 1938 (I. bindi bls. 156-167)
og greinar hans frá árunum 1952-
63 (II. bindi, bls. 35, 54, 88, 102,
111-112, 121), svo dæmi séu
tekin.
En hvílíkur undramáttur fylgdi
þá orðum Stalíns þessa - mætti nú
spyrja - að þau skyldu snúa
heilum flokkum og félögum af-
bragðs andans manna, norður í
íshafi? Svar: Það tók nú í fyrsta
lagi alllangan tíma, og gerðist
mishratt eftir mönnum. Svo er á
það að líta, hvað fólst í stefnu-
breytingunni. Kommúnistum er
sagt, að það sé ekki ástæða til
þess að þeir útiloki sig frá mann-
legu samfélagi utan flokksins og
séu með sérskoðanir á mörgum
hlutum. Oftast þýddi breytingin
afturhvarf til hugarheims æsku-
áranna, jafnan leiddi hún til þess
að fara auðveldustu leið - og svo
bar þetta áþreifanlegan árangur,
í t.d. Máli og menningu. Kostn-
aðurinn við þetta var kannski
ekki eins augljós. Fyrst flokkur-
inn gaf mönnum ekki lengur sér-
staka ástæðu til að standa gegn
ríkjandi menningu - heldur þvert
á móti - þá var von að menn að-
löguðust henni æ meir. Og
skáldin sérstaklega, því þau
höfðu nú sjaldnast getað brotist
undan ríkjandi hugmyndaheimi í
skáldverkum, þar er það miklu
síður hægt en í ritgerðum. t>að er
einkum í ljóðagerð sem nokkurr-
ar aðlögunar gætir skjótt hjá
sumum, t.d. Jóhannesi úr
Kötlum: Hrímhvíta móðir.
Það er því eins og hvert annað
rugl að segja að ég geri því skóna
að dagskipanir Stalíns holdgist
sem skáldverk á íslandi. Og ég
nenni ekki að eltast við fleira af
því tagi, það er þreytandi þegar
verið er að kenna mér það sem ég
sagði sjálfur, t.d. að stofnþing
Rithöfundasambands Sovétríkj-
anna hafi verið haldið 1934, en
stefnan sem það samþykkti undir
nafninu sósíalrealismi hafi verið
mótuð löngu fyrr. Ágætt var að
minna á M. Andersen-Nexö (þótt
allir sem við þessi efni fást þekki
til sagna hans, þ.á m. hvenær þær
birtust). Meiri fengur er í ábend-
ingu Árna um „að þýskir kratar
unnu að því að koma sér upp
verkalýðsbókmenntum á öldinni
sem leið.“ Ég get bætt því við, að
flokksþing þeirra 1896 tók bók-
menntir til umræðu, og þar var
óskað eftir „sósíalískri raunsæis-
stefnu“. Sósíalrealisminn var
ekki bókmenntanýjung, það átti
einfaldlega að fylgja útbreidd-
ustu bókmenntahefð þessa tíma,
en með sósíalískri framtíðarsýn,
o.s.frv. Þetta hefur svo verið
boðað síðan, og ég held, að yfir-
leitt hafi sósíalrealismanum verið
ætlað að keppa við borgaralegar
afþreyingarbækur eingöngu.
1943
Víkjum loks að öðru. Hvort
sem menn álíta réttmætt eður ei,
að Sósíalistaflokkurinn skyldi
hverfa að baráttu á þjóðernis-
legum grundvelli gegn herstöðv-
um, veru íslands í NATO og loks
gegn starfsemi alþjóðlegra
auðhringa hérlendis - þá er ekki
hægt að rugla slíkri stéttasam-
vinnustefnu saman við stéttar-
baráttuna sem áður var háð, það
er ekki hægt að segja að þetta sé
allt sama pólitíkin. Ég talaði um
bókmenntir sem draga fram stétta-
andstæður, „sósíalísk skáld-
verK, þ.e. þjóðtélagsádeilu frá
sósíalísku sjónarmiði og/eða bar-
áttubókmenntir.“ Spyrja mætti,
hvort slík efnisatriði segi mikið
um bókmenntir, hvort þetta sé
marktækur mælikvarði. Eg svara
því afdráttarlaust neitandi, og ég
hefi reynt að rökstyðja að þessi
pólitíska flokkun segi næsta lítið
um áhrif skáldverks á lesendur- í
byltingarátt eður ei (Tímarit
Máls og menningar 1983, 1.
hefti). En þetta er sá mælikvarði
sem bókmenntahreyfing Rauðra
penna viðhafði. Meðfylgjandi
tafla ætti því að segja nokkuð til
um áhrif hennar á bókmennta-
sköpun á íslandi. Þó verður að
nefna, að gagnrýnendur hennar
fundu það að Sölku Völku, t.d.,
og að ýmsum bestu róttæku
skáldverkum þessa tíma, að þar
vantaði fyrirmyndarstéttarbar-
áttu verkalýðsins. Því virðist
hæpið að þakka hreyfingunni
þessi verk, enda auðsénar aðrar
rætur, í mannlífinu innanlands,
eins og Árni nefnir réttilega, og í
skáldskap erlendis. Of langt mál
yrði að fara út í það að þessu
sinni, og margt annað verður hér
útundan. En ég er ævinlega til
skrafs reiðubúinn, og vilji ein-
hver glugga í doktorsrit mitt þá er
það bæði á Landsbókasafni og
Háskólabókasafni (enn sem
komið er þó aðeins á heldur stirð-
busalegri frönsku, því miður).
Ámi Bergmann segir að það sé
„áreiðanlega rangt“ hjá mér, að
1943 hætti menn að skrifa sósíal-
ísk skáldverk. Hugsast gæti það.
Ég dró þessa ályktun af því sem
ég hafði lesið af skáldverkum frá
öm Ólafsson
2. fjórðungi 20. aldar, auðvitað
ifer því fjarri að ég hafi komist yfir
allt. Mér sýnast verða hvörf um
þetta leyti, að þá hverfi flestir rót-
tækir höfundar frá þessu. Þar
undanskil ég einkum Jóhannes úr
Kötlum, Halldór Stefánsson og
Halldór Laxness.
En nú gefst gott færi á að prófa
þessa kenningu. Einmitt meðal
lesenda Þjóðviljans munu vera
margir sem hafa lesið bók-
menntaverk sem hér koma til
álita og ég þekki ekki. Ég legg því
þessa flokkun mína fyrir þá. í
miðdálkinum eru talin verk með
sósíalíska afstöðu. Smásagnasöfn
(S) eða kvæða (K) eru því aðeins
talin, að þessarar afstöðu gæti í
a.m.k. tíunda hluta verkanna
(SK: skáldsögur, L: leikrit). í
vinstra dálki eru skáldverk sömu
höfunda áður en þessi afstaða
setur mark sitt á verk þeirra, en
til hægri verk þeirra sem birtast
eftir að hennar hættir að gæta.
Nú skora ég á lesendur að
koma á framfæri hvers kyns við-
aukum, leiðréttingum og mót-
bárum sem þeir kynnu að hafa
við þessa töflu, í stuttu máli sagt,
reyna allt hvað þeir geta til að
hrekja þessa flokkun. Hvort sem
þeir kjósa að biðja Þjóðviljann
fyrir grein, eða hafa samband við
mig beint, þá þægi ég þetta allt
þakksamlega.
Örn Ólafsson
Ránargötu 35 A,
101 Reykjavík, s. 21604.
Takið eftír-tökum efttr!
Eftirtökur og stækkanir afgömlum myndum
Svipmyndir
Hverfisgötu 18 (gegnt Þjóðleikhúsinu) s. 22690.
KÆRIRÐU ÞIG UM LÁGA
RAFMAGNSREIKNINGA?
OSRAM
Ijós og lampar eyða broti af því rafmagni sem venjuleg
Ijós eyða og lýsa þó margfalt meira. OSRAM flúorsent
Ijós eyða 11 wöttum þegar þau bera 75 watta birtu. Svo
endast þau miklu lengur.
OSRAM CIRCOLUX —' stílhreint,
fallegt Ijós sem fæst í ýmsum útfærslum, hentar
stundum í eldhús, stundum í stofu eða hvar annars
staðar sem er- allt eftir þínum smekk.
Raftækjaverslunin H.G. Guðjónsson
Stigahlíö 45—47 — Suöurveri — Sími 37637
OSRAM
LJÓSLIFANDI ORKUSPARNAÐUR
rÁ
OCTAVO 10 12