Þjóðviljinn - 28.11.1984, Blaðsíða 7

LEIKLIST
Tröllum helga fjallabyggð
Þjóðleikhúsið sýnir
SKUGGA SVEIN
eflir Matthías Jochumsson
Leikstjórn: Brynja Benediktsdóttir
Leikmynd: Sigurjón Jóhannsson
Tónlist: Jón Asgeirsson
Útilegumenn eru líklega hin
eina sanna þjóðargoðsögn fs-
lendinga. Útlegðarminnið er eitt
hið sérkennilegasta í fomsögum
okkar, síðan tekur við rótgróin
og þaulsætin þjóðtrú á útilegu-
mannabyggðir, yfirskyggða staði
og áradali, þarnæst kemur Fjalla-
Eyvindur, sem er eini maðurinn
sem við höfum órækar sannanir
fyrir að hafi legið úti á fjöllum svo
um munaði. Það er hægt að láta
sér detta í hug a.m.k. tvær ástæð-
ur fyrir því að íslendingar eru
svona hugfangnir af útilegu-
mönnum. Önnur er sú að þeir
hafi frá öndverðu undirniðri
fundist þeir vera útlagar frá
heimsbyggðinni, þótt það vera
hálfgerð útlegð að hírast hér á
þessu skeri langt frá þeim pörtum
jarðarkringlunnar þar sem menn-
ingin dafnar og stórmerkin ger-
ast, enda lögðust þeir snemma í
ferðalög. Hin ástæðan kann að
vera sú að hinn ógnvekjandi en
heillandi öræfadýrð landsins hafi
orkað svo sterkt á ímyndunarafl
íslendinga að þeim hafi verið
nauðsyn að skapa sér goðsögn
um persónur sem lifðu í nánd og
sambýli við ótamin og kynngi-
mögnuð náttúröflin.
Það er því áreiðanlega engin
tilviljun að útilegumennska er
uppistaðan í þeim tveim leikrit-
um íslenskum sem einna helst má
kalla klassísk, Skugga-Sveini og
Fjalla-Eyvindi, né heldur að
raunverulegt upphaf íslenskrar
leikritunar megi rekja til sýning-
arinnar á langalofti Lærða
skólans árið 1862. Þarna hafði
Matthías fest hendur á raunveru-
legu íslensku efni, og þó að
auðvitað mori af erlendum áhrif-
um í verkinu er kjami þess alís-
lenskur. Skugga-Sveinn Matthí-
asar er næstum ofurmannleg per-
sóna, meira í ætt við hin ólmu og
grimmu náttúruöfl en venjulega
mennska menn. Hann er hinn of-
ursterki einstaklingur, útskúfað-
ur úr mannlegu félagi en þar með
um leið frjáls undan því oki og
ofríki sem flestir mega þar við
búa, svo og hafinn yfir þann ves-
aldóm og þá dusilmennsku sem í
byggðum nkir. Margt hefur verið
á sveimi í hugskoti Matthíasar
þegar hann setti þessa persónu
saman: hillingaljóminn sem staf-
aði af hinni íslensku gullöld, of-
urmannlegar hetjur á borð við
Gretti sterka (sem er frumgerð
hins íslenska útlaga), óttablandin
dýrkun á óvistlegri náttúru ís-
lands, hatur á aldalangri kúgun
íslenskrar alþýðu af hálfu Dana
og íslenskra yfirvalda, og löngun
eftir hinu fagra sanna og góða
sveitalífi, lausu við kúgun.
Það mannlíf sem Skugga-
Sveinn hefur hafnað og sagt stríð
á hendur er hinsvegar hvorki sér-
lega fagurt né gott. Allur almenn-
ingur er hrakinn, hræddur, fávís
og kúgaður, en yfirvöldin eru
hrokafull og harðneskjuleg. Þó
að fagnað sé frelsun Ögmundar
og Haralds undan ofríki Skugga
og að þeir skuli vera teknir í sátt
af mannfélaginu, er sú gleði ekki
með öllu fölskvalaus þegar skoð-
aðar eru ýmsir þættir þess samfé-
lags sem þeir ganga inn í.
í þeirri sýningu sem Brynja
Benediktsdóttir stýrir nú í Þjóð-
leikhúsinu er lögð höfuðáhersla á
að draga fram og skerpa þessar
höfuðandstæður verksins. Hand-
hafar valdsins í verkinu, Sigurður
í Dal og Lárentíus sýslumaður,
eru sýndir sem skammsýnir,
skilningslitlir og hrokafullir kúg-
arar og þung áhersla lögð á bág-
indi og áþján þeirra sem minna
mega sín - hér er komin sú
„kveifarskapar horuð öld“ sem
Skugga-Sveinn kveður um. Þessi
einkenni eru dregin fram í ótal-
mörgum smellnum smáatriðum -
hér má nefna sem dæmi þegar
Gvendur smali tínir upp
munntóbakshráka Jóns sterka,
eða þegar sá hinn sami Gvendur
er nýbúinn að raula sultarbænina
sína og húsbóndi hans kemur út
með skyrtuna flakandi frá vel-
sældarlegri ýstru. Við hlið þessa
þrautpínda fólks er okkur svo
sýnd sjálfumgleði og nautnasýki
valdsmannanna, sem skýrast og
skemmtilegast kemur fram í sam-
tali sýslumanns og lögréttumans í
öðru atriði.
Brynja og Sigurjón leikmynda-
hönnuður hafa lagt upp með
skýra hugmynd og túlkunarað-
ferð að leiðarljósi og tekist að út-
færa hana það vel að ég hygg að
þessi sýning geti opnað áhorfend-
um nýjan og aukinn skilning á
leikritinu. Kúgunarþemað birtist
í óteljandi myndum, t.d. í sam-
skiptum stúdentanna þar sem öll
Skugga Sveinn (Erlingur Gíslason) og Ketill (Ketill Larsen)
áhersla er lögð á yfirburði Helga
yfir Grím, í meðferð Galdra-
Héðins á bændaræflunum, í
hundslegri þjónkun Ketils við
Svein o.s.frv.. Þessi sýning er

SVERRIR
HÓLMARSSON
óvenjulega vel hugsuð út í gegn.
Slíkt ætti auðvitað að vera sjálf-
sagt mál þegar um er að ræða
uppfærslu á klassísku verki - að
það sé tekið til túlkunar og end-
urmats í samræmi við kröfur
hvers tíma - en því miður verður
hér oft misbrestur á og þess vegna
gleðiefni þegar svona vel er að
verki staðið.
Það er að flestu leyti fallegur
heildarblær yfir sýningunni.
Leikmyndir Sigurjóns eru glæsi-
legar og skemmtilegar, og þær
gera skiptingar hraðar og
auðveldar. Utisviðsmyndirnar
minna allmikið á leikmyndir Sig-
urjóns í Smalastúlkunni og úti-
legumönnunum, en það gerir
ekki annað en minna áhorfand-
ann skemmtilega á hinn mikla
skyldleika þessara verka. Jón Ás-
geirsson hefur samið ný lög við
flesta ljóðatextana í verkinu. Það
er að vísu ákveðinn sjarmi yfir því
stflgumsi sem hingað til hefur
verið sungið, en óneitanlega var
það mjög sitt úr hvorri áttinni, og
Kuhlau hljómaði dálítið ankann-
anlega uppi á reginfjöllum. Lög
Jóns og útsetningar eru í sönnum
þjóðlagastfl og hæfa verkinu vel.
Hins vegar voru söngvarnir mis-
jafnlega vel fluttir og hefðu sumir
mátt missa sín, t.d. hefði verið
sjálfsagt og eðlilegt að sleppa
söng Ögmundar.
Sumir af söngvunum eru meðal
þess sem með köflum hægir á
þessari sýningu og dregur hana
óþarflega á langinn. Hún byrjar
mjög vel, fyrstu atriðin renna
hratt og fjörlega áfram, það er
haldið uppi góðum dampi. Síðan
kemur eitt og annað sem dregur
úr spennu og hraða, og á enda-
num verður sýningin of löng, það
teygist um of úr lopanum. Þó að
ég hafi kallað verk Matthíasar
klassík þýðir það ekki að það sé
gallalaust. Skugga Sveinn er um
margt óhönduglega samið verk.
Brynja og Sigurjón hafa reynt að
berja í brestina með því að
leiðrétta nokkrar verstu veilurn-
ar úr seinni leikgerð Matthíasar,
en að mínu viti hefðu þau átt að-
skera textann töluvert niður. Eitt
atriði í seinni leikgerð Matthíasar
get ég t.d. aldrei sætt mig við, en
það er innbrot Sveins hjá sýslu-
manni. Að vísu notast það ágæt-
lega í þessari sýningu til að af-
hjúpa sýslumann, en er hægt að
sætta sig við að heljarmennið og
frumkrafturinn Skugga-Sveinn
gerist ómerkilegur innbrotsþjóf-
ur? Mér finnst það ekki falla sam-
an við þá mynd sem annars er
dregin upp af Sveini í sýningunni.
Erlingur Gíslason er voldugur
og tilþrifamikill í hlutverki
Sveins. Honum tekst víðast hvar
að stækka þessa persónu upp úr
eðlilegri stærð, gefa henni goð-
sögulega vídd. Gerfið hjálpar til
við þessa túlkun, þar sem maður-
inn er nær algerlega falinn undir
viðamiklum hrosshúðum og ólg-
andi skeggi. Hár og skegg var
kannski í umfangsmesta lagi,
minnti einum um of á biblíu-
myndir af Móse. En raddbeiting
Erlings var sterk og leikur hans
heilsteyptur.
Sem fulltrúar valdsins áttu
Borgar Garðarsson og Pétur Ein-
arsson afar góðan leik. Borgar
sýndi á ísmeygilegan og mein-
fyndinn hátt hinn nautnasjúka og
einfalda stórbónda, og Pétur fór
á miklum kostum við að gera
óborganlega grínriddarafígúru úr
sýslumanninum. Stúdentunum
var vel borgið í höndum Pálma
Gestssonar og Karls Á. Úlfs-
sonar: þeir glímdu og sungu af
hjartans lyst og voru mátulega
hrokafullir og stórir uppá sig,
einkum Pálmi.
Ástfólgnustu persónur þessa
verks eru fulltrúar alþýðunnar,
og þær voru í góðum höndum í
þessari sýningu. Grasa-Gudda,
þessi holdtekning þrautseigjunn-
ar og trúmennskunnar, var glæsi-
lega túlkuð af Árna Tryggvasyni,
sem lagði meiri rækt við mann-
eskjulegar hliðar hennar en vant
er og tókst að vekja innilega sam-
úð með henni. Sama er raunar að
segja um Randver Þorláksson,
sem gerði Gvend smala að öðru
og meira en hálfvita til að hlæja
að: hann varð sá lægsti af öllum
lágum, sá sem allir geta sparkað í,
og Randver lék hann af innileik
og nærfærni. Jón sterki, almúga-
maðurinn kúgaði sem lifir í
draumórum um að vera hetja og
mikilmenni, varð sömuleiðis
bæði fyndinn og manneskjulegur
í meðförum Hákonar Waage.
Erfiðustu hlutverk leikritsins í
meðförum eru vafalaust Ásta í
Dal og Haraldur. Þau eru svo
skelfing góð og einföld að þau
verða auðveldlega vandræðaleg.
Mér þótti Sigrún Edda ekki ná
nægilega góðum tökum á Ástu.
Einfeldni hennar og gæska var á-
reynslukennd, og ekki bætti úr
skák að meðferð hennar á söngv-
unum var ekki góð. Hins vegar
fór Örn Árnason á kostum sem
Haraldur, hann náði að gera
bamslega einfeldni hans
skemmtilega og einlæga með
óþvinguðum og eðlilegum hreyf-
ingum og tali og miklum sviðs-
þokka.
Of langt yrði upp að telja alla
leikendur, en geta ber þess að
Baldvin Halldórsson gerði
Galdra-Héðin að magnaðri en
um leið aumkunarverðri per-
sónu, Ása Svavarsdóttir var jarð-
bundin, glettin og hressileg
Manga og Ketill Larsen einkar
hundslegur í hlutverki nafna síns.
__________________KVIKMYNDIR____
Egóflipp stórstjörnunnar
Yentl
Bandaríkin, 1983
Framleiðandi og stjórnandi: Barbra
Streisand
Handrit: Jack Rosenthal og Barbra
Streisand, byggt á sögunni „Yentl, the
Yeshiva Boy“ eftir Isaac Bashevis
Singer
Tónlist: Michel Legrand
Kvikmyndun: Peter MacDonald
Leikendur: Barbra Steisand, Mandy
Patinkin, Amy Irving
Sýnd í Bíóhöllinni.
Isaac Bashevis Singer er eins
og allir vita merkur rithöfundur
og saga hans um Yeshiva-
strákinn Yentl er áreiðanlega
góð. Hugmyndin er a.m.k. ágæt:
Yentl er ung stúlka sem elst upp
hjá föður sínum, ekkjumanni og
lærdómsmanni sem kennir henni
fræði sín og brýtur þar með öll
boðorð og siðareglur Gyðinga -
kona sem kann fyrir sér í Talmúd
er djöfull samkvæmt þeim kokk-
abókum. Þegar gamli maðurinn
deyr klæðist Yentl karlmannsföt-
um og strýkur að heiman, kemst
á skóla þar sem Talmúd er kennt
(slíkir skólar heita Yeshiva) og
fer að læra fræðin í alvöru. Henni
gengur námið afbragðsvel, en
þegar hún verður ástfangin af
skólabróður sínum upphefjast
vandræði sem ekki verða rakin
hér af tillitssemi við þá sem eiga
eftir að sjá myndina.
Skemmtileg saga, sem býður
upp á ýmsa möguleika. Og nú
kemur Barbra Steisand til skjal-
anna. Hún skrifar handrit í sam-
vinnu við Jack Rosenthal, hún
stjórnar myndinni, framleiðir
hana og leikur aðalhlutverkið,
Yentl. Ekki nóg með það, heldur
fær hún Michel Legrand til að
semja tónlist og Alan og Marilyn
Bergman til að semja texta við
lögin sem hún syngur öll sjálf.
Útkoman er rómatískur söng-
leikur, eða réttara sagt einsöngs-
leikur, þar sem nærmyndir af
Barbara Steisand eru ríkjandi.
Hún er afar sjarmerandi kona og
tekur sig vel út í stákafötum og
syngur fallega, en því verður ekki
neitað að egóflipp á borð við
þetta eru dálítið þreytandi. Tón-
listin stingur talsvert í stúf við
austur-evrópskt umhverfi í byrj-
un aldarinnar - þetta er dæmi-
Nawmyndir af Barböru Streisand eru
ríkjandi
gerð Hollywoodtónlist og Michel
Legrand fékk Óskarsverðlaun
fyrir hana í apríl s.l. - en hún á
einkar vel við rödd söngkonunn-
ar, sem er að sjálfsögðu aðalat-
riðið, frá sjónarhóli leikstjórans.
Tveir aðrir leikarar fá stundum
að sjást í nærmynd - þau Amy
Irving og Mandy Patinkin. Bæði
mjög falleg, með sterka út-
geislun. Það er margt fallegt í
þessari mynd - rómatískt um-
hverfið, búningarnir, fólkið...
Oft er hún hreinasta augnayndi.
Söngleikir eru í eðli sínu róm-
atískt form og fáránlegt að gera
kröfur um annað - raunsæi á ekki
heima í söngleik. Þess vegna
hlýtur maður að fyrirgefa ýmis-
legt, eins og t.d. að ekki skuli
gerð nein grein fyrir því hvernig í
ósköpunum Yentl hafði efni á að
fara í skóla - það kemur okkur
auðvitað ekkert við. Á sama hátt
verður maður að kyngja því að
skynsöm stúlka eins og Yentl
skuli finna svör við öllum sínum
spumingum í Talmúd og ekki
setja nein spumingamerki við
spekina sem flæðir út úr skóla-
bræðmm hennar og kennara og
virðist helst snúast um blaðsíðu-
tal í Talmúd. Manni dettur í hug
að konum hafi verið haldið frá
þessum lærdómi vegna þess að
þær væm vísar til að hlæja að
honum, en Yentl er ekki hlátur í
hug.
Sem söngleikur er Yentl heldur
einhæfur og ófrumlegur. Það
hefði sennilega gefist betur að
veita fleira fólki tækifæri til að
opna munninn en aðalleikkon-
unni. Vissulega á Barbra
Steisand sér marga aðdáendur og
þeir hljóta að kunna að meta
myndina, en mér persónulega
hundleiðist þessi tónlist, þótt ég
sé fús til að viðurkenna að Barbra
hefur góða rödd.
Sem kvikmynduð útgáfa á sögu
eftir Isaac Bashevis Singer er
Yentl sorglega yfirborðsleg, þrátt
fyrir sæmilega spretti, einkum í
umhverfislýsingunni, andrúms-
loftinu.
Sem fmmraun Barbra Steisand
á sviði leikstjórnar er Yentl varla
marktæk nema að litlu leyti.
Annar leikstjóri hefði e.t.v. reynt
að hafa svolítið meira jafnvægi
milli aðalleik- og söngkonunnar
og annarra leikara. Eflaust getur
Barbra Steisand stjómað kvik-
myndum, en hún ætti að prófa að
gera það án þess að leika aðal-
hlutverkið sjálf.
Mi&vikudagur 28. nóvember 1984 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 7