Þjóðviljinn - 02.03.1985, Blaðsíða 12

KVIKMYNDIR
Tarkovskí,
að gefnu
tilefni
Aandrei Tarkovskí er
væntanlegur hingað til lands í
þar-næstu viku. Hópur
aðdáenda hans hefur boðið
honum að koma hingað og
stefnt er að því að allar myndir
hans verði sýndar í reykvísku
kvikmyndahúsi á næstunni.
Fyrir þá sem sáu Stalker,
Spegilinn, Solaris eða
Andrei Rúbljov á sínum tíma
hlýtur þetta að vera mikil
gleðifregn - það verður
sannarlega spennandi að
endurnýja kynnin af þessum
afbragðsgóðu listaverkum og
sjá það sem T arkovskí hefur
gertsíðan, þ.e. ítölsk-frönsku
myndina Nostalgía. Fyrir
hina, sem ekki hafa séð
þessar myndir, er þetta kjörið
tækifæri til að kynnast einum
af merkustu
kvikmyndastjórum
samtímans.
Tarkovskí er án efa sá kvik-
myndastjóri sovéskur og núlif-
andi sem þekktastur er utan
heimalands síns. Hann tilheyrir
þeirri kynslóð sovéskra lista-
manna sem hófu feril sinn í „hlák-
unni“ skammlífu kringum 1960.
Myndir hans hafa vakið gífurlega
atirygli, umtal og deilur innan So-
vétríkjanna sem utan. Hann lauk
námi við kvikmyndaháskólann í
Moskvu (VGIK) árið 1961. Að-
alkennari hans í þeim skóla var
Mikhaíl Romm, einn af meistur-
um eldri kynslóðarinnar og sá
þeirra sem heiðarlegast uppgjör
gerði við Stalíntímann. Til loka-
prófs gerði Tarkovskí stutta
mynd í samvinnu við skólabróður
sinn Andrei Kontsjalovskí-Mik-
halkov, sem einnig er þekktur
leikstjóri og hefur starfað mest á
Vesturlöndum undanfarin ár.
Prófmyndin þeirra hét Valtarinn
og fiðlan og var ákaflega falleg og
ljóðræn mynd um vináttu ungs
drengs og valtarastjóra. Myndin
fór víða og var verðlaunuð m.a. í
New York.
Hlákumynd
Árið eftir, 1962, var frumsýnd
fyrsta kvikmynd Tarkovskís af
fullri lengd: Bernska ívans, en
hún segir frá 12 ára deng sem
missir foreldra sína í stríðinu og
herflokkur tekur hann uppá sína
arma. Hann er notaður sem
njósnari og fer margar ferðir yfir
víglínuna þar til Þjóðverjar ná
honum og senda hann í fanga-
búðir þar sem hann lætur lífið.
Bernska ívans var dæmigerð
hlákumynd, og með þeim betri,
en þessar myndir mörkuðu tíma-
mót í sovéskri kvikmyndasögu.
Hér var komin til skjalanna ný
kynslóð listamanna, sem sögðu
skilið við þann „sósíalíska real-
isma“ er verið hafði eina opinber-
lega viðurkennda stefnan í so-
véskum listum frá 1930. Ef til vill
er réttara að segja að þeir hafi
gefið þessari stefnu nýtt inntak og
hafnað kreddum hennar. Formið
varð frjálsara, kvikmyndavélin
var notuð á nýstárlegan hátt, hún
fór að hreyfast og „tala“ sjálf, og
tákn voru notuð til að auðga
veruleika myndefnisins. Inni-
haldið breyttist líka. Bæði lista-
menn og áhorfendur voru fyrir
löngu orðnir þreyttir á „já-
kvæðum hetjum", goðsögnum og
veruleikafölsunum sem ein-
kenndu sósíalískan realisma eins-
og hann var iðkaður í sovéskri
kvikmyndagerð.
Tímarnir höfðu breyst. Stalín
var dauður og menn áttu von á
róttæku uppgjöri við fortíðina.
Að vísu brugðust þær vonir
harkalega, en í nokkur ár ríkti
það ástand sem kallað hefur verið
hláka. Þá voru gerðar kvikmynd-
ir og gefnar út bækur sem áður
hefðu ekki séð dagsins ljós, og
má t.d. nefna söguna „Dagur í lífi
fvans Denisovits“ eftir Solsjinits-
in, sem prentuð var í tímaritinu
Noví Mír 1962. Og Bernska ívans
ber hlákunni einnig ljóst vitni:
stríðið er þar ekki vettvangur
vaskra hetja, heldur fyrst og
fremst vettvangur ómældra
mannlegra þjáninga.
Hróflað við
goðsögn
Næstu árin vann Tarkovskí að
gerð nýrrar myndar, stórmyndar-
innar um helgimyndamálarann
Andrei Rúbljov. Hún var lengi í
sköpun og kostnaðurinn við gerð
hennar var gífurlegur. Mörg ár
liðu frá því handritið var tilbúið
þangað til myndin sá dagsins ljós
fullgerð. Pá tók ekki betra við:
myndin þurfti að fá viðurkenn-
ingu kvikmyndaeftirlitsins til
þess að hægt væri að sýna hana.
Sú viðurkenning reyndist ekki
auðfengin. Myndin um Andrei
Rúbljov vafðist fyrir yfirvöldun-
um árum saman, þeim þótti hún
„of löng, of natúralísk og of myst-
ísk“ og sögðu að í henni væru
sögufalsanir, og vildp klippa.
Tarkovskí neitaði að klippa.
Ekki lá myndin þó allan þennan
tíma og rykféll, heldur var hún
sýnd á lokuðum sýninum út um
alla Moskvu og var um fátt annað
meira rætt þar sem menntafólk
og listamenn komu saman. Þetta
endaði svo með því að Andrei
Rúbljov birtist allt í einu í Cann-
es, var sýnd þar utan keppni og
hlaut mikið lof. Loks var hún
frumsýnd í kvikmyndahúsum
Moskvu í janúar 1972.
Rúbljov er frægasti helgi-
myndamálari Rússa. Lítið er vit-
að um ævi hans, nema að hann
var uppi á 15. öld, að hann málaði
helgimyndir í Vladimir, Novgor-
od og Moskvu og að hann var
munkur. En verk hans tala: í
þeim ríkir upphafin heiðríkja
samhliða þjóðlegum hefðum sem
ekki áttu mikið skylt við myrkar
og formfastar hefðir kirkjulistar
samtímans. Listamaðurinn Rú-
bljov hefur því fengið á sig mynd í
sovéskum kennslubókum sem
tákn rússneskrar þjóðareiningar
og þeirrar snilligáfu sem alþýðan
fæðir af sér. Þessari goðsögn
hafnar Tarkovskí. Rúbljov er í
hans útgáfu þjáður maður, fullur
af efasemdum, maður sem lifir á
voðalegum tímum og snilligáfa
hans fæðist í þjáningunum, upp-
lausninni og óttanum.
Á tímum Rúbljovs var Rúss-
land umsetið óvinum, innrásar-
herir ruddust inn í landið úr austri
og vestri. En óvinir þjóðarinnar
voru ekki allir erlendir. Kirkjan
og yfirstéttin, landeigendurnir,
áttu einnig stóran þátt í þjáning-
um fjöldans snauða. Menn geta
svo leikið sér að því að vild að
finna hliðstæður milli þessa á-
stands og samtíma Tarkovskís,
milli listamannanna Rúbljovs og
Tarkovskís.
„Hoppaðu af“
1973 var næsta mynd Tarkov-
skís, Solaris, frumsýnd með við-
höfn í Moskvu. Solaris er byggð á
vísindaskáldsögu eftir Pólverj-
ann Stanislav Lem og gerist að
mestu leyti í geimstöð fjarri
jörðu. Þarna er um að ræða inn-
legg í háalvarlega umræðu um
manninn og framtíð hans á jörð-
inni og í geimnum. Takast þar á
vísindin annarsvegar og tilfinn-
ingarnar hinsvegar. Hvert skal
vera hlutverk þeirra rannsókna
sem við stundum í vísindanna
nafni, hver er tiigangur þeirra,
færa þau okkur nær sannleikan-
um um okkur sjálf?
Fjórða mynd Tarkovskís,
Spegillinn, vakti ekki mikla hrifn-
ingu í Sovétríkjunum. Hún var
frumsýnd í Moskvu í apríl 1975 og
fékk þá dóma þar að hún væri
„óskiljanleg, innhverf og leiðin-
leg“. Á Vesturlöndum hlaut hún
hinsvegar lofsamlega dóma, enda
er hún margslungið listaverk og
merkur áfangi á ferli listamanns-
ins, en myndin er mjög persónu-
leg, byggð á bernskuminningum
hans sjálfs.
Nú liðu fjögur ár milli mynda.
Stalker var frumsýnd 1979. Hún
hefur verið sýnd hér á kvik-
myndahátíð. Stalker er gerð eftir
vísindaskáldsögu, einsog Solaris,
og gerist í framtíðinni, en þó á
jörðu niðri. Framtíðarsýnin er
nöturleg, en myndrænn kraftur
og heimspekileg dýpt láta ekki að
sér hæða frekar en fyrri daginn
hjá Tarkovskí.
Hin síðustu ár hefur Tarkovskí
starfað á Vesturlöndum og gerði
þar sem fyrr segir myndina Nost-
algía sem fékk mjög góða dóma.
Og nú er hann „hoppaður af“
einsog sagt er - sestur að í Vestur-
Evrópu og kominn í tölu land-
flótta andófsmanna. Vonandi
tekst honum að halda sínu striki
og þeim háa sessi sem hann með
réttu skipar í kvikmyndalist
samtímans.
Einhvern tíma verða vegirnir óþarfir
Rœtt við Fnðnk Þór Fnðriksson um nýjuslu
„ Viö tókum þessa mynd á
þremurdögum, ókum
hringinn á rúgbrauði sem á
varfest kvikmyndatökuvél
meö víöri linsu. Hún var
tölvutengd viö hraöamælinn
og tók 1 ramma á 12 metra
fresti. Það samsvarar því að
við ökum hringveginn á
hljóðhraða, þe. uþb. 1.250 km
hraða á klukkustund".
Sá sem hér talar er Friðrik Þór
Friðriksson kvikmyndagerðar-
maður og hann er að lýsa gerð
myndarinnar „Hringurinn" sem
verður frumsýnd í Háskólabíó kl.
16 í dag. Og hann heldur áfram:
„Fyrst var ætlunin að taka
myndina snemma sumars til að
nýta birtuna allan sólarhringinn.
Svo var því breytt og ákveðið að
taka myndina að hausti til. Enda
er myndin ákaflega falleg, gulir
og rauðir litir ríkjandi. Það hafa
fáir séð landið á þessum tíma,
fólk hættir yfirleitt að ferðast í
ágúst.
Við tókum eingöngu í birtu
nema þegar við komum í Hval-
fjörðinn, þá fór að skyggja og
maður sér ljósin í borginni þegar
komið er fyrir Esjuna. Þetta er
ákveðin stemmning sem er mér í
barnsminni. Þetta voru einu
skiptin sem manni þótti reglulega
vænt um borgina og gat sætt sig
við að búa í henni. Enda á mynd-
in að miðla von og eftirvæntingu.
Hugmyndin að myndinni er
gömul. Sigurður Filippusson
eldsmiður sagði við okkur: „Ein-
hvern tíma verða vegirnir óþarf-
ir, fólkið svífur heldur yfir þeim“.
Þessi mynd sýnir hve stutt er í
þann veruleika. Það hefði verið
hægt að fara hringinn á miklu
meiri hraða og samt njóta lands-
lagsins (já, þetta er hrein og klár
landslagsmynd) en við ákváðum
ÍA^kmynd Steypunnar
þennan hraða. Myndin tekur 80
mínútur í sýningu og það felur í
sér ákveðna tilvísun £ Ffleas
Fogg“.
Það er íslenska kvikmynda-
samsteypan (í daglegu tali
Steypan) sem framleiðir Hring-
inn. Kvikmyndatöku önnuðust
Einar Bergmundur Arnbjörns-
son og Gunnlaugur Þór Pálsson.
Lárus H. Grímsson hefur samið
tónlistina við myndina og kemur
hún út á hljómplötu hjá Gramm-
inu í næstu viku.
Það hefur gengið á ýmsu í
fjármálunum hjá Steypunni.
Rokk í Reykjavík gekk ekki eins
og skyldi og Kvikmyndasjóður
sýndi mikla aðhaldssemi þegar
þeir Steypumenn fóru fram á
styrk við hana og enn meiri þegar
þeir vildu fá styrk til að gera Eld-
smiðinn sem sýnd var í sjónvarp-
inu á sínum tíma. Til þess að
redda fjárhagnum fóru þeir að
gera auglýsingamyndir og gekk
vel. Þangað til einn þeirra stærsti
kúnni, Magasín, fór á hausinn og
skildi Steypuna eftir ábyrga fyrir
greiðslum fyrir allar auglýsinga-
birtingar í sjónvarpi. „Við feng-
um ekkert fyrir þessar auglýsing-
ar og nú eru lögfræðingar út-
varpsins á eftir okkur. En svona
er lífið, sumir fá Gullbagga, aðrir
skuldabagga“, segir Friðrik og
dæsir.
Ef Hringurinn gengur vel von-
ast Steypan til að geta lokið við
heimildarmynd um Bubba Mort-
hens sem búið er að fjárfesta í.
„Það tæki svona tvo mánuði og
eftir það tæki við leikin mynd.
Við erum komnir með handrit",
segir Friðrik og er hvergi bang-
inn. -ÞH
Sena úr Hringnum.
INGIBJÖRG
HARALDSDÓTTIR
12 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 2. mars 1985