Þjóðviljinn - 25.08.1985, Blaðsíða 8

SUNNUDAGSPISTILL
Að frœða um Ijóðlist
Ljóölist hefur verið á dag-
skrá ööru hvoru í sunnu-
dagsblöðum að undanförnu,
þó sjaldnar en skyldi. Stund-
um er kvartað yfir því að
gagniýnendur við blöð og
tímarit séu full daufir í afstöðu
sinni til nýliða í Ijóðagerð,
stundum er meira að segja
sagt sem svo, að þeirvanræki
að segjaungviðinutil.
Þau tilmæli verða ekki rædd að
sinni - en þau gætu leitt okkur að
annarri spurningu: Hvaða bækur
eru til á íslensku um Ijóðlist,
þessa þjóðaríþrótt sem við viljum
að sé? Ekki barasta um þá brag-
fræði sem við höfum hnusað af í
skólum, heldur líka um þá sér-
stæðu notkun máls og mynda sem
gerir ljóðið að ljóði, hvort heldur
það er bundið eða frjálst.
Þekking
og ögun
Ein slík bók kom út í hitteð-
fyrra. Ljóðlist eftir Baldur Ragn-
arsson og ber undirtitilinn
„kennslubók handa framhalds-
skólanemendum og öðru áhuga-
fólki.“ Allstór bók og yfir-
gripsmeiri en aðrar sem ég hefi
séð um þetta efni. Þar er höfund-
ur ekki að reyna að segja sögu
Ijóðlistar - eins þótt hún komi að
nokkru leyti fram þegar gerð er
grein fyrir íslenskum og er-
lendum bragarháttum. Hann
fjallar heldur ekki um einstök
ljóðskáld til að finna þeim stað í
stjörnumerkjum. Hann reynir
fyrst og fremst að gera grein fyrir
öllum þeim þáttum sem á reynir,
þegar ljóð eru ort og lesin. Hann
skrifar kafla um líkingar og tákn,
andstæður og hliðstæður, um
hrynjandi, stuðlareglur, bragar-
hætti forna og nýja og óbundin
ljóðform. Einnig um ljóðmál,
vísanir og inntak ljóða og fylgja
dæmi og verkefni hverjum kafla.
Allt er þetta gert í anda stefnu-
skrár sem svo er orðuð í formála:
„Gengið er út frá því, að list
Ijóðsins sé ekki sjálfsprottið fyrir-
bæri heldur krefjist þekkingar og
ögunar af þeim sem hana vilja
iðka og skilja“.
Kostir
ríkisins
Sá sem þetta ritar hefur ekki þá
reynslu að hann geti gert sér grein
fyrir því hvernig slík bók nýtist í
skólakennslu. Hinsvegar treystir
hann sér vel til að halda því fram,
að margt sé vel um þetta rit. Því
er ekki að neita, að stundum er
framsetning nokkuð tyrfin
(„Slíku tákni fylgja útleitnari til-
vísanir sem byggja upp lifandi,
virkan raunveruleika sem ein-
kennist af til finningaafli og
margræðni í ætt við draum eða
goðsögn“). En kostir bókarinnar
eru semsagt ótvíræðir. Textinn
geymir skynsamlega og alúðlega
leiðsögn og leiðbeiningu um það,
hvernig menn umgangist ljóð
með kurteisi og því jákvæða hug-
arfari sem býður hrifningu heim -
um leið og þeir átti sig sem best á
því hvernig þau eru smíðuð.
Hér er að finna skemmtilega
útfærða málsvörn fýrir drótt-
kvæðan kveðskap: Þar segir, að
sú fyrirhöfn sem menn hafa af þvf
að kanna hverja vísu til hlítar beri
merkilegan árangur „einnig í
víðari og dýpri skilningi á nauð-
syn þess að kanna sem best orðin
sjálf og samhengi þeirra í öllum
kveðskap, bæði fornum og nýj-
um“. Hér eru líka vinsamlegar
rökræður við þá menn, sem enn
kunna að vera svo forhertir að
vilja ekki viðurkenna hið hefð-
bundna ljóðform. Hérer aðfinna
ágætan samanburð á lífi fer-
skeytlunnar hér og tönku og
hæku í Japan. Og svo nefndir séu
einstakir kaflar sem þessum les-
anda hér finnast sérstaklega þarf-
ir, skal dæmi tekið af þeim sem
fjalla um tegundir líkinga, og svo
hinum sameinandi lokaköflum
um ljóðmál og inntak ljóðs.
Hvað um
lelrinn?
Það er víst ekki góður siður að
kvarta yfir því sem vantar í bók.
En samt skal nú minnst á þætti
sem gaman hefði verið að hafa
með íslenskri ljóðlistarfræðibók
- eins þótt slíkir kaflar gætu lent
utan við þarfir skóla.
Bókin er byggð upp af já-
kvæðum dæmum ef svo mætti
segja, af skáldskap sem höfundur
og flestir aðrir munu hafa nokkra
velþóknun á. En því ekki að tala
um það, einmitt í kennslubók
með nokkuð víðtækri skírskotun,
hvað gerist þegar illa er ort, jafnt
innan hefðar sem utan? Um það,
hvaða möguleikar eru yfir höfuð
á því að færa rök fyrir því að eitt
kvæðið sé öðru betra? (Stundum
er í misskilinni jafnaðarmennsku
talið ókurteisi að tala um snjallt
skáld.) Veit ég vel að með slíku
hjali er boðið út á hálan ís, en
samt: Þetta væri skemmtileg til-
raun.
Hlutverk
skáldskapur
í annan stað væri gaman að
skoða í slíkri bók umfjöllun um
breytilegar hugmyndir manna
um hlutverk skáldskapar. Baldur
Ragnarsson segir m.a. á þessa
leið:
„Helsta markmið Ijóða er að
hrífa, vekja til umhugsunar, orka
á tilfinningar lesandans, víkka
vitund hans.“
Mikið rétt. Á öðrum stað er
svo minnst á boðskap ljóðs og
tekið dæmi af kvæði eftir Þorstein
frá Hamri, sem felur í sér „beiðni
eða áminningu" um að menn
hlýði á söng skáldanna. Svo segir:
„En er sá „boðskapur“ allur
„sannleikur“ Ijóðsins? Varla, því
boðskapinn má orða í einni setn-
ingu. „Sannleikur" Ijóðsins er sú
hugsunarlega og tilfinningalega
heild sem skáldið færir okkur
með orðlist sinni og við hjálpum
til að skapa með eigin hugsun,
eigin tilfinningum.“
Öldungis prýðilegt. En hér
væri gaman að nema staðar og
velta fleiru upp. Því það er líka
satt, að þær stundir hafa komið
að spurt var um boðskap ljóðs
með áleitnari hætti en nú er siður,
þegar spurt var um „skorinorð
ljóð“ eða gengið út frá því sem
vísu að
„Hin góðu skáld hafa veglegar
og fagrar hugsjónir á því, hvernig
mannkynið eigi að vera“
eins og segir í Norðanfara
þeirra Gísla Brynjúlfssonar og
Jóns Thoroddsen árið 1848.
Stundum sýnast viðhorf af þessu
tagi úrelt með öllu - en svo þegar
minnst varir þá eru menn enn á
ný farnir af stað, þreyttir á sjálfs-
tjáningunni og vilja herhvöt og
jafnvel upplýsingu í ljóði. Um-
rétt. Baldur hvetur líka til þess að
menn sýni ekki aðeins einbeitni
og þrautseigju heldur bæti stöð-
ugt við þekkingu sína á menning-
ararfinum - til dæmis til að geta
skilið táknmál og vísanir í sögu og
Biblíu og annan skáldskap sem
skáld grípa til án útskýringa
auðvitað. Þetta er líka satt og
rétt. En það kemur að því, ekki
síst hjá sumum nútímaskáldum,
að samnefnarar og þekking duga
ekki til, skáldið smíðar sér svo
persónulegt kerfi tákna og tilvís-
ana, að lesandinn stendur uppi
ráðvilltur, einnig hinn velviljað-
asti. Kristján Karlsson kemur inn
á þetta í mjög skemmtilegu við-
tali um eigin skáldskap sem birt-
ist í Morgunblaðinu fyrr í sumar.
Þar útskýrir hann sjálfur ljóð úr
bókinni New York sem fjallar um

ræðan um hin ýmsu hlutverk
skáldskapar er ekki síst freistandi
vegna þess, að skáld eru jafnt og
þétt að kvarta yfir því, að ekki sé
á þau hlustað, að orð ljóðsins
troðist undir í stríðum og í „stór-
karlalegu þusi upplausnartima"
eins og Hannes segir Pétursson.
Það er
ykkar að
skilja
Annað eilífðarmál ljóðlistar er
það sem eitt sinn var sett í fræga
formúlu: „mitt er að yrkja en
ykkar að skilja“. Baldur Ragn-
arsson vill leggja á það höfuðá-
herslu, að lesandinn leggi hart að
sér, kenni ekki skáldum um ef
skilnings á ljóði er vant:
„Torskilið Ijóð er vitsmunaleg
ögrun, áskorun á hug okkar að
gefast ekki upp gagnvart orðum
sem ætlað er að tjá hugsun og
tilfinningar annars manns í formi
listar.“
Og er þetta ágæt hugsun og
stúlku sem eins og Kristján segir
„er á leið til að láta eyða fóstri“.
Nú er það svo, að enginn getur
vitað um þessar aðstæður stúlk-
unnar Monu nema skáldið sjálft,
sem segir:
„Það skiptir ekki miklu máli,
álít ég, hvort menn þekkja þessar
tilvísanir í kvæðinu eða ekki. Ef
mönnum finnast þær ískyggilegar
þá hefur kvæðið lánast. Annars
ekki“.
Hér er komið inn á skemmti-
legt svið, þar sem spurt er: hve
langt kemst skáldið með sinn les-
anda? Eru til einhverskonar há-
markskröfur til lesandans? Kem-
ur að því, að skáldið verður sjálft
að stíga fram að gefa lykilorð að
kvæði sínu eða þá að mjög sér-
fróðir menn verða að koma til að
gerast miðlarar milli skálds og
lesanda? Er ljóðlist, sem eins og
biður um slíka fyrirgreiðslu,
eitthvað annað en sá skáld-
skapur, sem við göngum inn í eins
og hús sem við þekkjum - eins
þótt vel geti verið að mörgu hafi
verið breytt frá því við komum
þar síðast? ÁB
8 SÍÐA - ÞJOÐVILJINN Sunnudagur 25. ágúst 1985