Þjóðviljinn - 07.09.1985, Page 5

Einn af ágætustu liðs-
mönnum vinstri vægnsins,
háðfugl með afbrigðum og
lífslistamaður, Stefán Jónsson
alþingismaður fyrrum, gerði
stundum tíðrætt um þá sér-
íslensku sameignarstefnu sem
hann vildi hrinda í fram-
kvæmd og kallaði Gríms-
eyjarkommúnisma. Sú tegund
kommúnisma var ekki í ætt
við þann sem situr á valda-
tróni í austurvegi heldur átti
að byggjast á sjálfsþurftarbú-
skap og smáum einingum. En
þá riðu stóriðjuhetjur um hér-
uð og kusu frekar að líta á
Grímseyjarstefnu Stefáns
einsog hvern annan brandara
en alvöru, og kannski gerði
Stefán ekki mikið til að breyta
þannig að offramleiðsluvandinn
stórminnkar án þess að byggð
raskist mjög. Fleiri nýjar greinar
mætti nefna. Óforsjálir menn
hafa hingað til ekki gert mikið úr
þessum nýju möguleikum, og
sumir jafnvel kímt í launi. Hjá
Búnaðarfélagi fsland kíma menn
hins vegar ekki mikið yfir þeim,
þar hafa menn brett upp ermar og
eru í óða önn að framkvæma
hljóðláta atvinnubyltingu í sveit-
um landsins, sem miða fyrst og
fremst að tvennu: að halda þeim í
byggð og auka arðsemi íslensks
landbúnaðar.
Nú eru í kringum hálft annað
hundrað loðdýrabúa á íslandi og
álíka margir bændur bíða eftir
leyfi frá stjórnvöldum til að hefja
loðdýrarækt. í nýlegri,vandaðri
skýrslu um þróun og möguleika
greinarinnar er gert ráð fyrir því
dæmi um starfsdauða í heilum at-
vinnugreinum mætti taka, en há-
tækniáhrifin í fiskvinnslunni eru
að því leytinu djúptækari að þau
kynnu að valda byggðadauða
líka.
Gegn þessari hrikalegu þróun
eru í rauninni engar lausnir aðrar
en þær sem byggjast á samhjálp,
félagslegum rekstri og samvinnu,
- með öðrum orðum: sósíalískar
lausnir.
Samvinna
- sameign
Á pappír lítur dæmið ekki svo illa
út: sjálfvirknin býður upp á að
vélar taki við verkum sem okkur
sem erum af holdi og blóði þykja
leiðinleg og erfið. Þessvegna ætt-
um við að hafa rýmri tíma fyrir
Grímseyjarkommúnismi
og smáar einingar
Stóriðjan hæfir ekki íslendingum. Hátœkniframtíðarinnarmun byggjast á smáum einingum.
Atvinnusviptir í kjölfarsjálfvirkninnar verður aðeins leystur meðfélagslegum lausnum.
Hverfafrystihúsin í framtíðinni?
þeirri skoðun þeirra sem helst
vildu verpa sínum eggjum í
hreiður stóriðjunnar.
Smáar einingar
Nú blasa við byltingarkennd
umsvif í atvinnuháttum á Vestur-
löndum, lykilorðið heitir há-
tækni, og muni einhver eftir
Grímseyjarkommúnisma Stefáns
Jónssonar, þá er viðbúið að hinn
sami telji lífslíkur þeirrar ágætu
stefnu allsmáar. Það er hins vegar
rangt.
Hátækniiðnaður framtíðarinn-
ar mun fyrst og fremst byggjast á
smáum einingum, þar sem fá-
mennur en vel menntaður mann-
afli mun smíða úr hugviti og til-
tölulega ódýru hráefni eftirsóttar
vörutegundir. Ólíkt stóriðjunni
verður hátæknin ekki háð mikilli
orku, og allt bendir til þess að sú
framtíðariðja sem mun á henni
byggja geti allt eins verið staðsett
í Grímsey, Skagaströnd eða öðr-
um smærri byggðarlögum lands-
ins.
En hvað þá um sveitirnar og
sjálfsþurftarbúskapinn?, kynni
einhver mannvitsbrekkan að
spyrja; er nokkur leið að ráða bót
á offramleiðsluvanda landbúnað-
arins - nema með því að fækka
bændum stórlega? Og það er
hárrétt, sá vandi er fyrir hendi og
honum þarf að koma fyrir katt-
arnef með eins lítilli röskun á
byggðum landsins og unnt er. Og
það er hægt.
Dalalíf
Séríslenskar aðstæður - hag-
stætt loftslag og gnótt fiskúrgangs
sem enn er lítt nýttur - bjóða upp
á innreið nýrra, verðmætra bú-
greina í stað þeirra sem fyrir
hendi eru. Með loðdýrarækt má
til dæmis breyta landbúnaði
að allt að 1500 bændur geti í fram-
tíðinni snúið sér að greininni.
Með því myndi verðmæta-
sköpun þessarar margníddu
atvinnugreinar ekki einasta stór-
aukast, heldur myndi offram-
leiðsluvandinn stórminnka, án
þess að hinar dreifðu byggðir
myndu raskast um of. Hin gamal-
kunna eining, fjölskyldurekstur-
inn, myndi þannig halda sínu.
íhugum
vandann
Iðnaður sem byggist á hátækni
hvers konar, rafeindaiðnaður og
upplýsingaiðja af ýmsu tagi, virð-
ist. samkvæmt reynslunni þrífast
langbest í smáum einingum. Hér
á íslandi virðist þróunin ætla að
hníga í sömu átt. Hinar smáu ein-
ingar, sem hin gáskafulla hug-
mynd að Grímseyjarkommún-
isma Stefáns Jónssonar byggðist
á, virðist þannig munu verða
þungamiðjan í atvinnulífi okkar
þegar fram í sækir. Ekki þrátt
fyrir hátæknibyltingar heldur
einmitt vegna þeirra. Stóriðjan,
einsog hún er rekin í dag, hæfir
ekki íslendingum, og dæmin
sanna að hún borgar sig heldur
ekki fyrir okkur. Erlendis er fylgi
við slík atvinnuform á unda-
nhaldi og það er að renna upp
fyrir æ fleirum, að smátt er fagurt
eins og Schumacher sagði forðum
daga.
Það þýðir ekki fyrir nokkurn
mann að ætla að standa gegn
tækniþróuninni, þó ekk' sé ör-
grannt um að hún muni leggja
grunn að öðru vísi Grímseyjar-
kommúnisma en þeim sem Stef-
án Jónsson brá á glesn með eina
stund fyrir löngu. Fyrir sósíalista
og félagshyggjufólk skiptir miklu
máli að vera viðbúin komu hinn-
ar nýju tækni. Við verðum að
gera okkur grein fyrir þeim
breytingum sem sigla í kjölfar há-
tæknivæðingar, eygja þau vanda-
mál sem koma upp, skilja þá
möguleika á samvinnu og félags-
legum rekstri sem spretta með
henni. Því þó það kunni að orka
heldur þverstæðukennt, þá sýnist
sem einmitt ýmis félagslegur
vandi, sem kann að leiða af
tækniöld, muni vísa mönnum í
auknum mæli að sósíalískum
lausnum.
Hverfa
frystihúsin?
Tökum fiskvinnsluna sem
dæmi, undirstöðu okkar í dag.
Margs konar vandamál kunna að
fylgja sjálfvirkni hennar hátækni-
væddu framtíðar í tengslum við
einmitt hana. í dag eru frystihús-
in aðaluppspretta atvinnu í nær
öllum íslenskum sjávarplássum,
og konur eru sérstaklega háðar
þeim um atvinnu. Tölvuvæðing
og stóraukin sjálfvirkni mun hins
vegar útrýma þessum störfum að
verulegu marki, og „kvennastörf-
in“ í fiskvinnslunni munu verða
langfyrst fyrir barðinu á þróun-
inni. Þannig eru tveir íslendingar
um þessar mundir að vinna að því
að smíða rafeindabúnað, sem
finnur og tínir orma úr fisk-
flökum. Það er því alls ekki
spurning um hvort heldur hvenær
slík störf og skyld verði fram-
kvæmd að öllu leyti af vél-
mennum.
Þó líklegt sé, að það verði
kvennastörfin sem í fyrstu glatist í
fiskvinnslunni, þá er vandinn þó
miklu, miklu yfirgripsmeiri. Um
síðir mun vélvæðingin líka gleypa
obbann af þeim störfum sem
karlarnir vinna í frystihúsunum í
dag, og margt bendir til þess, að
þegar kemur fram á 21. öldina,
þá verði fyrirbærið frystihús ekki
lengur til. Það er einfaldlega
margt sem bendir til þess að sjáv-
arútvegur muni í framtíðinni fær-
ast að miklu leyti úr landi, byg-
gjast upp á frystiskipum sem
veiða fiskinn og vinna síðan
aflann um borð, - að sjálfsögðu
með því sem næst sjálfvirkum
vinnslubúnaði.
Hvað verður
um fólkið?
í framhaldi af því er auðvitað
spurt: hvað verður þá um fólkið?
Hvar á að finna störf handa kon-
unum sem munu glata störfum
sínum? Hvað verður um heimilin
sem eru háð þeim tekjum sem
móðirin færir inn á heimilið (fátt
bendir til annars en um langt
skeið muni þurfa tvær fyrirvinnur
til að framfleyta venjulegri fjöl-
skyldu)?
Spurningin er í rauninni miklu
stærri: Hvað verður um sjávar-
þorpin, þegar fiskvinnslan verður
að verulegu leyti komin úr hönd-
um landverkaþfólks? Má til
dæmis vænta þess, að byggðin við
sjávarsíðuna muni á næstu öld
verða fámennir kjarnar, þar sem
fáar fjölskyldur sjómanna frysti-
togaranna búa, að viðbættum
þeim hræðum sem framfleyta sér
á þjónustu kringum togarana?
í sjálfu sér er eins líklegt, að
útgerð verksmiðjuskipa framtíð-
arinnar muni sömuleiðis safnast
saman í þéttbýliskjörnum á suð-
vesturhorninu og norðanlands,
hreinlega vegna þess hversu dýrt
og erfitt yrði fyrir fólk að búa í
slíkum smákjörnum. Nú þegar
horfum við upp á daglega fækkun
fólks á landsbyggðinni og hversu
miklu hraðari verða ekki flutn-
ingarnir á suðvesturhornið ef
sjálfvirkni tölvualdar mun út-
rýma sjávarútveginum í núver-
andi mynd.
Verði ekkert að gert, þá mun-
um við standa frammi fyrir land-
auðn á stórum landssvæðum í
fyllingu tímans. Fleiri framtíðar-
okkur sjálf. Draumur marxista
orðinn veruleiki. En þetta er því
aðeins rétt, að við eigum vélarnar
sjálf.
Gerum okkur grein fyrir hvers
konar vara fiskurinn er. í fyrsta
lagi er markaðurinn í stöðugum
vexti, því mannfólkinu fjölgar. í
öðru lagi þá er varan einungis til í
takmörkuðu magni, sem mun
varla aukast þar sem heimshöfin
bera einungis ákveðinn sóknar-
þunga. Samkeppnin um markað-
inn er því ekki þess eðlis, að
aukin sjálfvirkni myndi birtast í
lækkuðu vöruverði einsog gerist
með aðrar vörur. Vélmenning og
sjálfvirkni í frystihúsum einka-
framtaksins myndi því einungis
leiða til stóraukins gróða. Að
sjálfsögðu myndi þeim ekki detta
í hug að fara að greiða íbúum í
viðkomandi þorpi laun fyrir að
vinna ekki hjá sér og afleiðingin
yrði útbreidd nauð og síðar
byggðadauði.
Væru fyrirtækin í félagslegri
eign myndi málið horfa við allt
öðruvísi. Verðmætasköpunin og
sameiginlegar tekjur bæjarfé-
lagsins yrðu áfram þær sömu og
ákvörðunin um dreifingu þeirra
væri á valdi þess samfélags sem í
bænum byggi. Arðurinn myndi
ekki fljúga suður til Reykjavíkur
til að verða sólundað í einka-
neyslu, heldur sitja heima í hér-
aði, þar sem honum yrði veitt í
frekari uppbyggingu og sömu-
leiðis þá auknu þjónustu sem
nauðsynlegt verður að veita frí-
stundaþjóð hinnar sjálfvirku
framtíðar.
Þeim vanda sem tölvuöld mun
færa með sér verður einungis út-
rýmt með lausnum félagshyggj-
unnar og því fyrr, sem við hyggj-
um að þeim, því betra. Ys og þys
hversdagsbaráttunnar má ekki
verða svo yfirþyrmandi að við
gleymum að hyggja að vanda
mórgundagsins.
Össur Skarphéðinsson
Laugardagur 31. ágúst 1985 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 5