Þjóðviljinn - 20.10.1985, Blaðsíða 11

VHDTALIÐ
VIÐTAIJÐ
Ég fæddist á ísólfsskála fyrir
utan Grindavík, þaö er á milli
Krísuvíkur og Grindavíkur. Faðir
minn hafði smíðað hús þar. Síð-
an fórum við til Grindavíkur þar
sem faðir minn var sjómaður.
Hann er reyndar ekki Grindvík-
ingur, hann er Snæfellingur, af
Kvíabryggju, móðir hans átti þar
heima. Síðan óx ég bara upp í
Grindavík.
- Vár eitthvað sérstakt sem ör-'
vaði skáldskaparhneigð þína í
bernsku? Snerting við það sem
nefnt er menning, bækur?
Nei það held ég ekki. Ég held
að ímyndunaraflið sé allt annars
eðlis, það er ekki tengt bókum.
Bókin er lokastig ímyndunar-
aflsins. Pað er þá sem ímyndun-
araflið deyr á vissan hátt, ímynd-
unarafl einstaklingsins. Síðan
getur vel verið að ímyndunarafl
þjóðfélagsins taki við, maður veit
það ekki. En listaverkið er loka-
stig ímyndunaraflisins, ekki upp-
haf þess.
- Það að þú ferð síðar að skrifa
helgast þá ekki af því að einhverj-
ar bækur hafi haft áhrif á þig.
Það voru engar bækur til heima
hjá mér. Ég var ekki alinn upp
við bækur eða lestur eða „menn-
ingu“ eins og það er kallað. Pað
var ekkert svoleiðis þar.
- I myndlistarumfjöllun í Helg-
arpóstinum fyrir nokkrum vik-
um rifjaðir þú upp að hafa skrif-
ast á við norskan dreng eftir stríð,
en það samband hafi slitnað þeg-
ar þið genguð ólíkan lífsveg; hann
fór á sjóinn að hætti feðra sinna
enþú gekkst menntaveginn.
Ég tala nú líka eitthvað um það
að menningarbylting þýska hers-
ins hafi verið öðruvísi en hins
bandaríska. Það er mjög líklegt
að áhrif hersins á hugsanagang
okkar og efnahag hafi orðið til
þess að ég gat rofið hefðina. Ef
þær ytri efnahagsaðstæður hefðu
- Var frjótt andlegt líf í Reykja-
vík á þeim tíma?
Ég get nú ekki dæmt um það
vegna þess að ég var ekki í því. Ég
var áhorfandi. Ég hef aldrei verið
inní listamannalífi hér á landi,
aldrei tengst því.
- En að sjá?
Jáþað virtist vera. Égmanþeg- '
ar ég kom til Grindavíkur aftur
þá fannst mér ég alltaf hafa
þroskast; ég fann mun á mér.
- Fannst þér að þú værir að
fjarlægjast uppruna þinn?
Nei, ég hef alltaf fjarlægst upp-
runa minn. Ég hef aldrei haft sál-
arlíf þess eðlis að í því sé einhver
löngun til að skipta um stétt.
- Var gjá á milli þín og lista-
fólks í höfuðborginni?
Já, gífurlega mikil. Það er
kannski þes vegna sem ég hef
aldrei umgengist listamenn, ég
hef aldrei litið á mig sem slíkan.
Ég neyðist til að segja að ég sé
rithöfundur eða þvíumlíkt, en
þegar ég kom nálægt þessu fólki
þá talaði það um það að vera
listamaður væri svo gífurlega
mikið og merkilegt. Ég gat ekki
talið mig vera í hópi slíkra vegna
þess að ég fann ekki til þeirrar
stærðar í sjálfum mér sem það
virtist finna fyrir í verkum sínum
og sálarlífi. Auk þess var það af
allt annari þjóðfélagsstétt en ég.
En þegar ég fór til útlanda og
kynntist listamönnum þar þá átti
ég miklu meira sameiginlegt með
þeim en íslenskum listamönnum
vegna þess að þeim var það al-
gjörlega eðlilegt að vera lista-
menn. Þeir voru ekkert að brjóta
heilann um stærð sína eð snilld.
Þetta er bara
lútherska
- Sósíalisminn kemur töluvert
við sögu ■ væntaniegri bók þinni,
Leitin að landinu fagra?
eins og Sverri Kristjánssyni og
svo sérstaklega Halldóri Lax-
ness. Hann var eiginlega eini
maðurinn sem hafði greiðan að-
gang að útlöndum hér á landi og
þess vegna var ábyrgð hans miklu
meiri en ábyrgð annarra. Þjóðin
og hin kommúníska hreyfing gaf
honum tækifæri til þess að kynn-
ast umheiminum, eina mannin-
um á íslandi í raun og veru. Og þá
tók fólk, sérstaklega vinstrihreyf-
ingin, of mikið mark á honum og
hann gerði henni of mikið til hæf-
is. Kjassaði hana eða talaði eins
og hún vildi. Þannig eru menn
ekki alltaf að gera góðverk held-
ur eru þeir beinlínis að kaupa vin-
áttu. Gjafmildi sem felst í því að
maður tali eins og hinn gjafmildi
vill er ekki gjafmildi heldur hrein
kúgun.
Hvenœr kemurðu
sósíalismi?
- Voru Sovétríkin þér framtíð-
arríkið á þessum árum?
Nei, ég hreifst aldrei þannig.
Ég er ekki þess eðlis, ekki
hrifningareðlisins. Trúarþörf mín
er eiginlega engin. Þess vegna
verð ég aldrei yfir mig hrifinn, ég
veit ekki hvað það er. Ef ég finn
fyrir þessu þá fer vitið strax í gang
og fer að hafa hemil á hrifning-
unni. En mannkynið þarf á útóp-
íu að halda. Hún er ekki nein til-
viljun, guðsríki er ekki nein til-
viljun, sósíalisminn er ekki nein
tilviljun, þetta er allt mannleg
nauðsyn. Það sem er slæmt við
þessa tíma er að vitið og vélaöldin
og uppgötvun hins vélræna í fari
mannsins hefur eyðilagt þessa
útópíu, draumalandið, landið
fagra.
- í hinni væntanlegu bók þinni
segir á einum stað: „því kartöflur
í landinu fagra vaxi ósánar í snjó-
sköflum og maður þurfi ekkert
stalli hin gömlu goð. Það hefur
ekki verið gert hér á landi á neinu
sviði. Þeir sem leita að útópíunni
eru oftast nær taldir vera vinstri-
sinnar þó þeir séu það oft ekki.
Þeir hafa ekki hrint sínum goðum
af stalli. Þeir leggja ekki í það,
þeir eru ekki byltingarsinnaðir.
Og þeir geta ekki farið að leita að
útópíu á meðan að gömlu góðu
goðin eru á stalli. í Kína er búið
að ýta gömlu köllunum af stalli,
þessum gömlu köllum sem voru
við völd og maður sá í kvikmynd-
um með litlu stelpurnar fyrir aft-
an sig og þær stýrðu þeim svona
til og frá. Nú er búið að hrinda
þeim köllum af stalli. En slíkt
hefur ekki verið gert hér, þar sem
ríkir umburðarlyndi gagnvart ell-
inni og hinu úrelta. Þjóðir breiða
ekki yfir hugarfar sitt með nýjum
vélum.
Ný vinstri-
hreyfing
Við beitum ekki viljanum, við
erum ekki byltingarsinnar. Þess
vegna veltum við aldrei neinu af
stalli, eftir árið þúsund höfum við
ekki gert slíkt. Við látum bara
dauðann sjá um verkið. Fólk hér
er endalaust við stjóm fyrirtækja
eða á heimilum eða hvar sem er.
Sami maðurinn við völd og það er
kannski eitthvað að nöldra en
það er aldrei gert neitt í því að ýta
mönnum af valdastóli. En ég held
að það verði að gera í sambandi
við vinstrihreyfinguna. Ný
vinstrihreyfing rís aldrei upp end-
umýjuð fyrr en það hafa orðið
einhvers konar ragnarök.
Allt er
dýrðlegt
Þetta ættum við að vita af okk-
ar menningararfi. En við höfum
ekkert lært af honum þótt við
séum alltaf að tala um Eddurnar
Islendingar losna
ekki við
lútherskuna
Viðtal við Guðberg Bergsson ítilefni af vœntanlegri útkomu nýrrar skóldsögu
Tómas R. Einarsson skróði
ekki verið fyrir hendi er mjög lík-
legt að ég hefði ekki getað rofið
hana. Þá hefði ég neyðst til að
fylgja hefðinni. Stundum nægir
ekki vilji einstaklingsins, þjóðfé-
lagið þarf að taka þátt í að gera
vilja hans að raunveruleika.
- Um 1950 voru talsverðar
hræringar í íslensku menningar-
llfi, atómskáldin voru umdeild og
myndlist var í mikilli gerjun.
Náðu þessar öldur suður til
Grindavíkur.
Nei, en maður vissi um þessi
skáld vegna þess að þarna var rit-
höfundur sem hét Jóhann Péturs-
son og hann bjó þar sem var kall-
að út í Nesi. Stundum þegar mað-
ur var að fara í frystihúsið þá voru
þeir að koma með rútunni Steinn
Steinarr, Sigfús Daðason og
Hannes Sigfússon og voru að fara
suðrí Nes að heimsækja Jóhann.
Ég var ekki í neinum tengslum
við þetta, ég sá þá bara í fjarlægð.
En þegar ég kem hingað til
Reykjavíkur, þá tek ég Vilhjálm
bróður minn með mér og við
göngum í svonefnt Listvinafélag
sem Björn Th. Bjömsson var
með þá og var í Ásmundarsal. Þá
komst ég í raun og veru í tengsl
við menningarlífið.
Ég hafði fengið forsmekk að
sósíalisma löngu áður en ég kom
til Reykjavíkur, ég vanní skipa-
smíðastöðinni í Ytri-Njarðvík,
bróðir minn hafði lært skipasmíði
og. þeir voru allflestir sósíalistar
þar.
- Hver var heimsmynd sósía-
lista um miðja öldina?
Heimsmynd sósíalismans hér
hefur alltaf verið afskaplega
þröng og hún hefur eiginlega
byggst á trúarlífinu, trúarlífi
lútherskunnar- skiptingu í góður
og vondur. Það var líka hjá
hægrisinnum, Bandaríkin voru
góð og Rússland var vont. Hjá
sósíalistunum var Rússland gott
og Bandaríkin slæmt land. Þetta
var ekkert í tengslum við sósíal-
isma, það var beinlínis trúaratr-
iði. Þetta er bara lútherska. Ég
hef tekið eftir því að þeir sem
skipta um trú hér og gerast kaþól-
skir þeir eru lútherskir kaþólikk-
ar. Islendingar losna ekki við
lútherskuna. Þeir geta ekki séð
blæbrigöi. Og þar sem ekki var
til nein pólitík hugsun hér í
landinu þá hreifst fólk af hrifn-
ingunni. Það hreifst af hinum
góðu ræðumönnum eins og Ein-
ari Olgeirssyni, góðum penna
fyrir ræktun þcirra að hafa“.
Lífið átti að vera fyrirhafna-
laust eins og skáldskapur. Spurt
var aðeins; hvenær kemurðu
sósíalismi? Og svo var lifað í
drauminum um hann. Sósíalistar
voru ekkert að hugsa um að gera
byltingu, umbylta - vonin var
bara huglæg, það voru aðrir sem
áttu að gera eða höfðu gert bylt-
ingu. Svo áttum við bara að njóta
góðs af. Það var eins og í verka-
lýðshreyfingunni, Dagsbrún átti
að gera verkfall og svo áttu hinir
að njóta góðs af. En nú hafa
menn fundið út að það er miklu
betra að láta bæjarstarfsmenn
eða þá sem eru við valdakjarnann
fara í verkfall því þeir geta stöðv-
að þjóðfélagið. Og að því leyti
hefur leiðtogurium fleygt fram,
svona í taktíkinni. En ég veit ekki
hvort niðurstaðan er nokkuð
betri.
- En er draumalandið dautt?
Það er með útópíuna eins og
guðdóminn, hún er alltaf eins og
falinn eldur.
- Er hún æskileg?
Hún er bara ekki æskileg, hún
er. Hitt er æskilegt að næra hana
stöku sinnum, en til þess að ljá
henni vængi þá þarf oft að fella af
og sögurnar. Islendingar eru
aldrei á verði gagnvart sjálfum
sér. Þess vegna hugsa þeir: ég er
dýrðleg vera, þetta land er dýrð-
legt, allt er dýrðlegt. Það er kann-
ski hægt að segja að það háfi ver-
ið aðdáunarvert að lifa af hér á
landi, en ég held að það hafi ekki
verið neitt erfiðara en bara yfir-
leitt í heiminum. Við höldum það
vegna þess að við erum einangr-
aðir, en skoðunin er bara van-
þekking á lífsbaráttu annarra. Og
það fyrirbrigði, t.d. að íslending-
ar kunni ósköp af ljóðum og ann-
að þvíumlíkt og slíkt sé einstætt,
það er vitleysa. Fyrirbrigðið er
algengt hjá fólki sem stundar
kvikfjárrækt jafnvel í Afríku þar
sem menn hafa ekki komist í nein
kynni við íslendingasögurnar eða
rímur eða í fjöllum á Spáni, þar
eru til konur sem gætu verið að
þylja ljóð allan guðslangan dag-
inn. Þetta er bara einkennandi
fyrir menn sem eru enn í tengsl-
um við náttúruna. Síðan hverfur
þetta hjá iðnaðarþjóðum.
Kristmann og
mancisminn
- í greinum þínum hefur þér
orðið tíðrætt um skortinn á
heimspekilegri hugsun hér á
landi. Hvaða áhrif hefur hann
haft á íslenskar bókmenntir?
Það hefur orðið á vissan hátt
klofningur í hugarfari rithöfund-
arins sem skáldar og rýnir í
samfélagið um leið. Hann er ekki
lengur þjóðfélagslega þenkjandi
eins og hann var áður. Það er
kannski allt í lagi en hið slæma við
þessa þróun er að hinn helming-
urinn, rýnandinn hefur ekki
þroskast sjálfstætt. Maður tekur
eftir samruna skáldskapar og hins
þjóðfélagslega hjá mörgum eldri
rithöfundum, t.d. í Nátttröllið
glottir eftir Kristmann Guð-
mundsson sem er afskaplega
marxísk saga og Kristmann Guð-
mundsson var einhver angi af
marxískum höfundi. Á margan
hátt miklu marxískari höfundur
en Halldór Laxness. Ég get nú
eiginlega ekki séð marxismann í
hans ritum, hann er of mikill
sögumaður til að verklag hans
verði fyrir áhrifum frá einhverri
fræðikenningu. Hjá Kristmanni
kemur marxisminn miklu glöggar
í ljós. En lesendur taka ekki eftir
því vegna þess að þeir eru ekki
frjálsir í hugsun. Það er búið að
flokka fyrir þá og þeir fylgja
þeirri flokkun. Þeir gera sér ekki
grein fyrir því að þegar Nátttröll-
ið er sprengt upp þá er fortíðin
sprengd upp. Það er meiri bylt-
ingarandií þeirri bók en í bókum
eftir hina svokölluðu marxísku
höfunda sem voru oft ekkert
marxískir í verkum sínum. Þeir
voru dálítið eins og kristnir
menn, fylgdu einhverri stefnu en
höfðu aldrei lesið biblíuna.
Þegar ég var í Kennaraskólan-
um fór ég í flokksskóla Sósíalist-
aflokksins fyrir forvitnis sakir og
Einar Olgeirsson stjórnaði hon-
um. Og ég tók eftir því að hann
hafði miklu meiri áhuga á bók-
menntahlið stjórnmálanna eða
verkanna heldur en hinni félags-
legu hlið. Þegar hann var t.d. að
tala um Decline and Fall of the
Roman Empire, þá talaði hann
um það hvað sú bók byrjaði á
fallegan Mtt stílfræðilega séð.
Hann virtist hafa meiri áhuga á
fagurfræði verkanna heldur en
hinni stjórnmálalegu hlið þeirra.
Og samt var hann aðalstjóm-
málamaður vinstrihreyfingarinn-
ar.
Frumstœða
hliðin
- Sumir lesendur þínir hafa
kvartað yfir því að þú sért ekki
nógu góður við sögupersónur þín-
ar, þetta séu mjög neikvæðar
mannlýsingar. Hvað segir þú sem
skapari þessara persóna?
Ef þeir segja þetta þá er það á
vissan hátt flokkun í gott og illt.
Sjálfur lít ég svo á að það séu
talsvert margar hliðar á mínu
fólki þannig að það sé ekki hægt
að segja að þar séu einvörðungu
neikvæðar hliðar, en það má
kannski segja að þær séu of frum-
stæðar. Að það sé lögð of mikil
áhersla á hina frumstæðu hlið
mannlífsins. Það er eins og hver
önnur aðferð sem höfundurinn
notar. Hann sýnir fmmstæðu
hliðina og sýnir hvað hin frum-
stæða hlið er margbrotin. Hið
svonefnda frumstæða fólk er alls
ekki eins frumstætt og fólk held-
ur. Hinn menntaði maður er
miklu miklu fábrotnari en hinn
fmmstæði maður.
En svo held ég líka að þetta séu
vissar erfðir sem hafa orðið inn-
lyksa hjá vinstri mönnum. Þeir
vilja fá leiðsögn og þeir vilja sjá
útópíuna í gegnum bækur og allt
sem þeir verða fyrir. Meira að
segja Kristinn É. Andrésson
segir um Halldór Laxness að það
sé ekki nógu mikil leiðsögn í hans
bókum, leiðsögn til sósíalisma.
Hann dirfist ekki að segja að það
sé í raun og vem enginn sósíal-
ismi í bókum Halldórs Laxness.
Halldór hefur reyndar ekki verið
leystur upp sem listrænn höfund-
ur. Hann er miklu margbrotnari
en þeir sem fjallað hafa um verk
hans vilja vera láta, - það er á
vissan hátt hans harmleikur að
hafa orðið svona vinsæll. En ís-
lenskir lesendur vilja fá þessa
svonefndu leiðsögn, þeir vilja
fara inn í einhvers konar vímu.
Vilja að list sé einhvers konar
vímugjafi. Þörfin fyrir vímuna er
ansi mikil, en ég held að höfund-
ar eigi ekki að leiða manninn inn í
vímu. Ég held að höfundar eigi
fremur að leiða manninn til fund-
ar við sjálfan sig. Ef menn vilja fá
vímu geta þeir farið í kirkju, í
stjórnmál, eiturlyf, áfengi og
annað þvíumlíkt. Það er miklu
meiri og hreinni víma en sú sem
listimar geta veitt þeim með viti
sínu.
Góðar verur
- Það að þykja vænt um sögu-
persónur sínar er þá náttúrlega
ekki það sama fyrir þér og að búa
til einhverjar...
- góðar vemr! Neineineinei!
Ef þú lítur á þjóðfélagið og okkar
menningararf og jafnvel bara eðli
mannsins, þá em hinar góðu ver-
ur sjaldan elskaðar. Allt þjóðfé-
lagið snýst um það að gera
eitthvað fyrir vondu verurnar,
gera eitthvað fyrir þá sem þurfa á
aðstoð að halda. Þetta er mjög
áberandi í hinum svonefndu vel-
ferðarþjóðfélögum. Þar em ótal
sjúkrahús fyrir hina sjúku og fyrir
þá sem farið hafa í áfengi, borið
af „réttri" braut, en það er ekkert
hugsað um góða fólkið. Þetta er
það sem konunum svíður áka-
flega mikið og er ein ástæðan
fyrir þeirra uppreisn. Þær hafa
ekki fengið þakklæti fyrir sitt
starf. Það heftir verið vandamál
móðurinnar alla tíð að hún fær
ekki það þakkíæti, þá
fullnægingu sem hún ætti 'að fá,
fyrir sitt erfiði. Og því segja þeir
sem telja sig vera góða: það er
verið að taka af okkur í skatta til
að bjarga áfengissjúklingum og
öðmm, en það er ekkert gert fyrir
okkur, gæðaskinninn.
Tjúlluð fegurðarsýn
- Þú ert þekktur sem góður
sögumaður og enn frægari fyrir
módernisma. Hvernig rekst þetta
tvennt saman?
Ég var að segja við mann um
daginn að á Snæfellsnesi, þar sem
faðir minn ólst upp, þar ríkir
eiginlega hrein, tjúlluð fegurðar-
sýn eða óraúnsæi, en í Grindavík
er alveg snarvitlaust raunsæi, of-
trú á hið áþreifanlega. Á Snæ-
fellsnesi er oftrú á hugarflugið
eða óraunvemleikann. Breiða-
fjörðurinn er afskapalega fagur
og þess vegna er eðlilegt að fólk
sé þar óeðlilega mikið uppi í skýj-
um og óraunvemleika. Aftur á
móti í Grindavík blasir raunvem-
leikinn við og eðlilegt að menn
búi þar í „óeðlilega“ miklum
raunvemleika. En oft þegar mað-
ur er í of miklum raunvemleika
þá fær vemleikinn á sig heillandi
óraunvemleika blæ. Eg held að
það hafi haft talsvert mikil áhrif á
mig að búa við þetta tvennt og
það er sennilega þess vegna að
mínar bækur em eins og þær eru.
10 SlÐA - ÞJOÐVILJINN Sunnudagur 20. október 1985
Sunnudagur 20. október 1985 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 11