Þjóðviljinn - 24.11.1985, Side 12

Sigurður A. Magnússon:
Ekki er öll vitleysan
Ávarp flutt á stofnfundi Frjálsra vegfarenda
6. okt. 1985
ímyndum okkur til gamans að
til séu skynsemi gæddar líf-
verur útí geimnum og ein
þeirra komi við á íslandi til að
kynna sér hagi og lifnaðar-
hætti landsmanna. Hvað
skyldi slíkum gesti þykja
hnýsilegast við daglega lífs-
hætti okkar? Ef frá eru taldar
hátimbraðar kirkjubyggingar,
get ég hugsað mér að það
yrði einkum tvennt. Annars-
vegarfeikileg bílaeign íslend-
inga með hliðsjón af því, að
bílareru hértvö- til þrefaltdýr-
ari en í nálægum löndum og
bensínverð í samræmi við
það. Láta mun nærri að
samanlagðir fólksbílar lands-
manna rúmi í sæti ríflega tvö-
faldan íbúafjölda landsins.
Hinsvegar mundi gestinum
ugglaust þykja einkarfróðlegt
að virða fyrir sér bílanotkun
íslendinga. Átta mánuði árs-
ins eða svo er er notkun bíl-
amergðarinnar að heita má
eingöngu bundin við svosem
10-15 kílómetra radíus þétt-
býlla svæða - og víða við
miklu minna svæði, til dæmis í
Vestmannaeyjum - en á
þessum afmörkuðu svæðum
er einkabílínotkun svo gengd-
arlaus að víða horfir til stór-
vandræða, og er Reykjavík
vitanlega skóladæmi um alla
þágeggjun.
Hver er skýringin?
7'rúlega mundi gestinum utan-
úr geimnum leika hugur á að fá
skýringu á þessum tveimur fyrir-
bærum, mikilli eign rándýrra far-
artækja og hóflausri notkun
þeirra á mjög þröngum svæðum,
en vafasamt að viðunandi skýr-
ingar lægju á glámbekk. Kannski
mundi einhver hugkvæmur landi
benda honum á, að hér væri fyrst
og fremst um að ræða sálrænt
vandamál: Islendingar hefðu á
einum mannsaldri hoppað aftan-
úr miðöldum inní atómöldina, af
hestbaki uppí bíla og flugvélar,
og væru ekki enn búnir að ná átt-
um. Vera má að þar liggi einn
angi skýringarinnar, en hún er
náttúrlega miklu margþættari.
Nú ætla ég mér ekki þá dul að
gefa viðhlítandi skýringu á svo
flóknu máli, en leyfi mér að stað-
hæfa að einkabílaeign og einka-
bflanotkun fslendinga stríði bæði
gegn heilbrigðri skynsemi og
þeim lögmálum sem sögð eru
stjórna arðbærri fjárfestingu. Á
sömu forsendum hlýtur hún að
ganga í berhögg við hagsmuni
einstaklinga, heimila og þjóðar-
heildar. Eg er ekki þarmeð að
andæfa notkun bíla, því þeir eru
vissulega til margra hluta nytsam-
legir sé rétt á haldið, heldur þeirri
gegndarlausu sóun á fjármunum
og öðrum verðmætum, ekki síst
mannslífum, sem eru samfara
einkabalafarganinu á íslandi.
Hér þykist ég geta trútt um tal-
að, þareð ég átti og rak einkabíl
um tíu ára skeið, og fyrir mér var
það nánast einsog að losna úr
álögum þegar ég frelsaðist undan
grimmilegri harðstjórn blikk-
drekans.
Hin almenna hjótrú
Nú segja væntanlega einhverjir
að ég tali einsog álfur útúr hól,
sem afneita vilji sjálfsögðum
þægindum nútímans og hverfa
aftrá öld hestakerrunnar; bíllinn
sé orðinn ómissandi þáttur í lífi
hverrar nútímamanneskju. Eins-
og fyrr segir er ég ekki andvígur
skynsamlegri notkun bíla, en
dreg mjög í efa sannleiksgildi
þeirrar almennu hjátrúar, sem
vitaskuld hefur verið hömruð
inní mannfólkið af stórgróðafyr-
irtækjum bílaiðnaðarins og
auglýsingaþrælum þeirra, að
einkabíll sé hverjum einstaklingi
og hverri fjölskyldu lífsnauðsyn.
Ef sú trú væri sannleikanum sam-
kvæm, þá væri stórum hópum
þjóðfélagsins - ekki bara æskuf-
ólki og gamalmennum, heldur og
öllum þeim sem eiga fullt í fangi
með að hafa í sig og á af þeim
launum sem í boði eru - svo gróf-
lega mismunað, að það væri ský-
laust mannréttindabrot og jaðr-
aði við stórglæp. Lífsnauðsynjar
eiga nefnilega að standa öllum
jafnt til boða í siðmenntuðu
samfélagi. Því fer hinsvegar fjarri
að einkabíllinn standi öllum til
boða.
Hitt er sönnu nær, að einkabíll-
inn sé ein þeirra tilbúnu þarfa
sem neysluþjóðfélagið er í sífellu
að framleiða til að halda svika-
myllunni gangandi, ein þeirra
gerviþarfa sem menn eru al-
mennt farnir að telja sér trú um
að séu raunverulegar þarfir. í
krafti auðmagns og aðstöðu hafa
öflin, sem telja sér hag að því að
stía fólki sundur, lagt undir sig
fjölmiðlana og gagnsýrt allt þjóð-
lífið með hömlulausum áróðri
fyrir ágæti og nauðsyn einkabíls-
ins. Gegn þeirri lævísu og linnu-
lausu innrætingu stendur hinn al-
menni borgari varnarlaus, vegna
þess að fjölmiðlarnir hafa allir
sem einn brugðist þeirri frum-
skyldu sinni að segja kost og löst
á hverju máli og hverjum hlut.
Ofangreind öfl eru orðin svo al-
ráð í þjóðfélaginu, að ékki ein-
asta allir fjölmiðlar, heldur og
skólakerfið einsog það leggur sig,
lögreglan og allar helstu valda-
stofnanir þjóðarinnar ganga er-
inda þeirra. Allar skoðanir sem
hníga í aðra átt eru umsvifalaust
stimplaðar pólitískur áróður eða
rakalaus þvættingur, en lands-
mönnum svo að segja daglega
boðið uppá umferðarþætti sem
eru dulbúinn áróður fyrir einka-
bílinn og bílaþætti sem eru grímu-
laus áróður, að viðbættum þrot-
lausum auglýsingum sem blygð-
unarlaust skírskota til minnimátt-
arkenndar, kynhvatar, hégóma-
girndar og leitar einstaklingsins
að stöðutáknum.
Heilaþvotturinn
Jafnt á heimilum sem í skólum
er heilaþvottur barna svo alger,
að þeim er frá fyrsta fari innrætt,
að bera óttablandna virðingu
fyrir einkabílnum, aðlaga sig
þjóðfélagi einkabílsins, þarsem
manneskjan er ekki framar
grundvallareining skipulagsins,
heldur bíllinn. Þeim er kennt að
hlíta í blindni og hugsunarlaust
umferðarreglum, sem allar eru í
þágu einkabílsins og ætlaðar til
þess eins að auðvelda og tryggja
einkabílnum hindrunarlausan og
hraðan akstur. Þeim er innrætt að
slys stafi af óhlýðni gangandi veg-
farenda við umferðarreglur, en
þess látið ógetið að slys munu
halda áfram að eiga sér stað í vax-
andi mæli meðan einkabílnum er
tryggður forgangsréttur um götur
borgarinnar. Og vitanlega fá þau
ekki urmul af vitneskju um eitr-
aðan útblástur bíla og áhrif hans á
líffæri manneskjunnar jafnt og
gróður eða endingu mannvirkja,
né heldur um skaðleg áhrif sem
hávaði af völdum bíla getur haft á
líkamlega og andlega heilsu okk-
ar.
í borgum víðsvegar um Am-
ríku og Evrópu á Reykjavík
marga keppinauta um allsherjar-
öngþveiti og mengun af völdum
skefjalausrar bílaumferðar. Einn
sá skæðasti er Aþena, en þar
standa menn nú gersamlega ráða-
lausir gagnvart vanda sem hefur
verið að ágerast ár frá ári með
þeim afleiðingum að helmingur
einkabíla er daglega settur í far-
bann, stakar tölur og jafnar á
númerum látnar skera úr um,
hvaða bílar mega aka þann dag-
inn, en dugir ekki til, því pen-
ingamenn grípa til þess úrræðis
að eiga tvo bíla eða fleiri rneð
stökum tölum og jöfnum, enda er
nú svo komið að Aþena er ein
mengaðasta borg í heimi.
Mannvirki sem staðið höfðu
óskemmd og óhögguð í rúm tvö-
þúsund ár hafa á síðustu þrjátíu
árum verið að molna og hrynja,
þannig að verja verður
milljónum dollara árlega til að
halda þeim í horfinu, og tvísýnt
að það takist. Getur verið
eitthvert vit í slíku framferði frá
fjárhagslegu sjónarmiði, að ekki
sé minnst á mannlegu sjónarmið-
in?
Notkun leigubíla
ódýrari
Ég geri ráð fyrir að mörg okkar
sem eldri erum hafi á sínum tíma
séð kvikmynd sem franski kvik-
myndagerðarmaðurinn og grín-
leikarinn Tati gerði um einkabíl-
ismann og umferðaröngþveitið á
meginlandi Evrópu og þá einkan-
lega í París. Sennilega skemmtu
flestir sér mætavel yfir þeirri
makaiausu mynd, en skyldi það
hafa hvarflað að okkur, að þar
væri verið að sýna í hnotskurn
nákvæmlega það sem hefur verið
að gerast hjá okkur undanfarna
áratugi? Ég er ekki frá því, að
hinn ímyndaði gestur utanúr
geimnum mundi líta atferli okkar
sömu eða svipuðum augum og
við horfðum á ráðþrota og snar-
ruglaða bílstjórana í mynd Tatis.
Alúðin sem lögð er við einka-
bílinn er einatt svo alvöruþrungin
og upphafin, að nálgast fáránleik
svæsnustu grínmynda. Þær stund-
ir sem lagðar eru í að gljáfægja
hann og snurfusa, gera við hann
og halda honum í akfæru ástandi
eru vísu sjaldan reiknaðar sam-
an. En skyldu ekki ýmsar eigin-
konur verða himinlifandi, ef þær
nytu dagsdaglega sömu athygli og
umhyggju húsbóndans einsog
fjölskyldubíllinn? Kaldhæðnin í
þessu öllu saman er samt sú, að
tímasparnaðurinn sem talinn er
ein helsta blessun einkabílsins er
sama og enginn. Bandarískur
reikningshaus tók sér fyrir hend-
ur ekki alls fyrir löngu að reikna
saman allar þær stundir, sem var-
ið væri til að halda fjölskyldubíln-
um í góðu standi, og deildi þeim
síðan í meðalhraða bílsins meðan
hann væri í notkun. Niðurstaðan
varð sú, að gangandi vegfarandi
kæmist leiðar sinnar á nálega
jafnskömmum tíma, þegar allt
væri tekið með í reikninginn!
Dæmi einkabílismans hefur því
miður aldrei verið reiknað til
enda, þó menn hafi óljósar hug-
myndir um ýmsa þætti þess. Það
hefur til dæmis ekki verið haft í
hámælum, að fyrir það fjármagn
sem lagt er í að reka einkabíl á ári
hverju mætti nota leigubíla uppá
hvern einasta dag og það allríf-
lega, sem væntanlega mundi
leiða af sér betri og ódýrari þjón-
ustu leigubíla - og er ég þó alls
ekki að kvarta yfir þeirri þjón-
ustu sem nú er veitt.
Hitt er þó miklum mun íhugun-
arverðara, að öll þjónusta al-
menningsvagna hefur verið í lág-
marki vegna yfirgangs einkabíls-
ins, þó strætisvagnar séu frá
öllum sjónarmiðum hentugri og
hagkvæmari bæði fyrir einstakl-
inginn og heildina. Þó ekki væri
annað, þá flytur ein akrein stræti-
svagna 10 til 12 sinnum fleiri farþ-
ega en ein akrein einkabíla, en
vinnurými fyrir skrifstofumann
er talið hæfilegt 3 fermetrar, þar-
sem aftur einkabíll hans þarf ekki
minna en 23 fermetra. Jafnvel þó
fargjöld með strætisvögnum væru
mjög lág eða engin, sem vitan-
lega væri skynsamlegast og æski-
legast, þá yrði hagnaður heildar-
innar af aukinni notkun þeirra
svo miklu meiri en kostnaðurinn,
að ekki er neitt áhorfsmál hvaða
leið beri að velja til að koma
skikki á umferðarmál höfuðstað-
arins.
Enn sem komið er virðast
stjórnmálamenn og skipuleggj-
endur neita að horfast í augu við
þessar augljósu staðreyndir.
Lögð eru ný breiðstræti, götur
breikkaðar, gatnamót stækkuð
og lóðir í miðborginni lagðar
undir bílastæði, allt ánþess hugs-
að sé fyrir því hvert stefnir. Með
þessu háttarlagi er smámsaman
verið að byggja manneskjunni út,
nema því aðeins hún brynji sig
blikkdós á hjólum.
Ávinningur af aukinni notkun
almenningsvagna yrði miklu
margvíslegri en beinn sparnaður
á útgjöldum. Áhyggjum manna
af rekstri einkabíla yrði aflétt - og
þær eru tíðum ólitlar. Umferð-
arslysum mundi fækka til muna.
Orka mundi sparst og þarmeð
stórar fúigur gjaldeyris. Mengun
andrúmslofts og umhverfis
mundi minnka. Viðhald á gatn-
akerfi sem og gatnagerð og bíla-
stæða yrði ódýrari, og þarmeð
þungum byrðum létt af ríki, borg
og skattgreiðendum. Við þessi
efnahagslegu sjónarmið má síðan
bæta þeim manneskjulegu:
Óþægindi almennra vegfarenda
mundu til muna minnka ef dregið
væri úr umferðarþunga, aukþess
sem ómetanlegir hollustuþættir
kæmu inní dæmið, svosem þeir
að útivist fólks og heilnæm lík-
amshreyfing mundi aukast, sem
aftur leiddi af sér aukið þrek og
lífsþrótt, minni spennu og streitu,
betri svefn og miklu næmari
skynjun á umhverfi. Notkun
strætisvagna stuðlar þaráofan að
meiri hvíld þeirra sem ferðast
þurfa milli staða, auknu félags-
legu samneyti og samræðum
12 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 24. nóvember 1985