Þjóðviljinn - 20.12.1985, Síða 3

Systirin meö hjartarkáifinn. úr Grimmsævintýrum.
Ábyrgðartil-
finningin
Það er dálítið skemmtilegt að
skoða hugmyndafræðina í þessu,
að það skuli vera konan sem er
fulltrúi persónuþroskans og
ábyrgðartilfinningarinnar, hún er
líka stöðugt að passa uppá bróð-
urinn eftir að hann er orðinn að
kálfi. Það sýnist ekki nýtt í menn-
ingunni að ætla kvenfólkinu að
hafa hemil á hvötum karlmann-
anna og sjá til þess að þeir verði
ekki að skepnum!
Þessi saga er úr
Grimmsævintýrum og þau og
önnur ævintýr sem gefin voru út á
19. öldinni eru auðvitað mótuð af
hugsunarhætti síns tíma. Og út-
gefendur hafa alltaf tekið þessar
sögur og breytt þeim, lagað þær
að kröfum tímans. Lagað þær að
ákveðnum boðskap til þess að
þær verði „við hæfi“. Skáldin
ganga óspart í ævintýrin og nota
þau eftir sínu höfði. Þetta er
áberandi á öllum rómantískum
skeiðum, þá komast ævintýrin í
tísku, þau eru svo táknræn og tjá
almenn sannindi eins og Bruno
Bettelheim orðar það.
Selkonan
Dæmi um þetta er saga sem er
til hér á íslandi en einnig í Fær-
eyjum og Skotlandi, sagan um
Selkonuna. Maður finnur sels-
ham í fjörunni, sér að þarna eru
naktar stúlkur sem hafa klætt sig
úr hömunum. Maðurinn tekur
einn þeirra og þá verður ein
stúlkan auðvitað eftir. Hann
tekur hana heim með sér, giftist
henni og passar vel upp á sels-
haminn. Og stúlkan verður góða
eiginkonan, náttúrlega. Þangað
til maðurinn fer einn dag til
kirkju, stúlkan nær selshamnum
og hverfur á braut. Þessi saga ber
auðvitað keim af brúðarránum
fyrri tíma, maðurinn tekur kon-
una og hún er ekkert spurð. Fyrir
henni er frelsið í sjónum og hjón-
abandið er ánauð. Hún notar
tækifærið til að sleppa. Þetta er
auðvitað andþjóðfélagslegur
boðskapur á 19. öldinni.
Litla
hafmeyjan
I öðrum löndum eru sögur um
hafmeyjar í tygjum við mennska
menn. Úr þeim smíðar H.C.
Andersen ævintýrið um Litlu haf-
meyjuna sem sér þennan líka fal-
lega prins og vill allt gera til að
komast úr sínu eðlilega umhverfi,
hafinu, upp á land til að giftast
honum. Komast sem sagt í þessa
höfn hjónabandsins sem hin haf-
konan er að komast burtu frá. En
hafmeyju Andersens er sagt að
hún verði að lát kljúfa sporðinn
sinn í tvennt og þetta kosti miklar
þjáningar en hún lætur það ekki á
sig fá. Vill gera allt fyrir ástina.
En þetta gengur ekki upp hjá
henni og á endanum deyr hún.
Þarna birtist hin rómantíska hug-
mynd þessa tíma um ástina, öllu
er fórnað fyrir hana og konan á
sér ekki viðreisnar von nema hún
nái í rétta prinsinn.
Nýrómantísku skáldin sáu síð-
an hafmeyjar sem lokkuðu menn
í sjóinn til sín sem tákn lauslátra
og kynþokkafullra kvenna drag-
andi hreinlífa sveina niður í synd-
ina, þ.e.a.s. kynlífið.
Þannig eru svipaðar sögur not-
aðar til að miðla mismunandi
boðskap. Við sjáum að alþýðuút-
gáfan um Selkonuna er ekki nein
rómatísk ástarsaga. Hvort skyldu
það nú hafa verið karlar eða kon-
ur sem mótuðu þá sögu?“
Huldufólk og
goðsagnir
- Huldufólkssögur, þú hefur
fjallað mikið um þœr.
„Já, ég er með lauslega kenn-
ingu um þær sem ég á nú eftir að
athuga betur. Ég held að þær
tengist mikið gamalli trú eða goð-
sögnum. Fornri frjósemisdýrkun
frá því fyrir kristni. Mér finnst
ýmislegt benda til þess. Það kem-
ur t.d. fram í fornum sögum að
álfar eru skyldir Vönum sem voru
frjósemisguðirnir í fornri trú.
Þessi gömlu trúarbrögð okkar
virðast vera einhvers konar sam-
steypa úr Ásatrú og Vanatrú.
Þessi Vanatrú er þá kannski leifar
af þeirri frjósemistrú sem sann-
anlega var tii á Norðurlöndum.
Það er t.d. gamlar rómverskar
heimildir til um að Germanir
dýrkuðu gyðjuna Nerthus eða
móður Jörð. í Ásatrúnni er
Njörður (Nerþus) hins vegar orð-
inn karlmaður, en börn hans eru
Frjósemisgoðin Freyr og Freyja.
Meðal Kelta var fyrir kristni
alls kyns trú á dísum, jarðardís-
um og vatnadísum, sem var svo
útrýmt með kristni, eða hún fór
undir jörðina, varð að þjóð-
sögum. Og í grískum goðsögnum
eru mikil átök milli guða og gyðja
og skógar- og vatnadísir verða
fyrir ásókn guðanna. Dæmi er
sagan af Dafni sem vildi vera
Eina leið Dafni til að sleppa úr klóm Appollo er að breytast í tré.
ógift og flakka frjáls um skógana
en fékk engan frið fyrir Appollo
og breyttist loksins í tré svo að
hann tæki hana ekki með valdi.
Ekki minni spámaður en Joseph
Campbell telur að í þessum sög-
um speglist innrás indóevrópskra
guða á svæði þar sem fólk hafði
dýrkað jörðina í mynd ýmissa
gyðja eða dísa. En að tengja
huldufólkssögur við slíkar sagnir
úr fornum trúarbrögðum er ansi
viðamikið mál og þarfnast ítar-
legra rannsókna og mikillar yfir-
legu.
Kvenna-
menning
En ég held sem sagt að það
megi kannski tengja huldufólks-
sögurnar við forna kvennamenn-
ingu og trúarbrögð sem skipa
honum í veglegri sess en hefur
orðið á seinni tímum. Það er
nefnilega staðreynd að í huldu-
fólkssögum eru konurnar, „fyrir
karlmönnunum", eins og segir í
einni sögunni. Þær ráða, þær eru
voldugri, þær eru göldróttar og
eru sterki aðilinn. Mennskir karl-
menn eru þannig miklu hræddari
við huldukonur heldur en
mennskar konur við huldumenn.
Lang oftast sjá mennskar konur
huldumenn eins og sæta stráka í
næsta hól. Fyrir körlunum eru
þetta sterkar og voldugar konur
sem gera kröfur til þeirra, um að
þeir sofi hjá þeim og þeir eru
hræddir við þær“.
- Sýnist þér sem sagt að þarna
birtist e.k. óskhyggja kvenna um
eitthvað annað en að veraþolend-
ur?
„Já, það má orða þetta sem svo
að þetta sé eins konar leikur með
veröld þar sem konur ráða meiru
en þær gera í veruleikanum. Það
er t.d. ljóst að þessar huldukonur
eru oft að framfylgja réttlæti sem
ekki er til í mannheimum. Það
eru til margar sögur um menn
sem barna huldukonur og svíkj-
ast alltaf undan því að gangast við
börnunum. Þetta er auðvitað
hlutur sem var alltaf að gerast í
mannheimum, karlmennirnir
neituðu að gangast við barni sínu
og konur sátu uppi með skömm-
ina og jafnvel harða refsingu.
Konurnar í álfaheimi koma hins
vegar og leggja álög á mennina
þannig að þeir verða óhamingju-
samir eða farast“.
Nútíma-
þjóðsögur
- Hvað með þjóðsögur í nútím-
anum?
„Þjóðsögur nútímans eru ekki
síður spennandi en eldri þjóð-
sögur. Nú setjast draugarnir upp í
bíla hjá fólki og fram á síðustu ár
hafa vegagerðarmenn verið að
sneiða hjá ákveðnum hólum við
vinnu sína.
Og svo við tökum nú dæmi er-
lendis frá af nútímaþjóðsögu má
nefna sögu sem gengur í hinum
ýmsu stórborgum Bandaríkj-
anna. Hún er á þá leið að stúlka
sem býr ein kemur heim til sín.
Hún sér þá hundinn sinn liggj-
andi á gólfinu, stóran Scháfer-
hund, engjast sundur og saman.
Nú, hún rýkur með hundinn til
dýralæknis og skilur hann eftir
hjá honum. Þegar hún er nýkom-
in heim aftur hringir síminn og
það er dýralæknirinn. Hann spyr
hvort hún sé ein heima og þegar
hún svarar því játandi segir hann
henni að flýta sér út, yfir til ná-
grannans og fá að hringja á lög-
regluna. Hún vill vita hvers vegna
og þá segir hann, „Ég var að enda
við að veiða þrjá svarta fingur
upp úr kokinu á hundinum þín-
um.“
Svartir fingur
Lögreglan kemur, finnursvert-
ingja liggjandi inni í skáp hjá
stúlkunni, með blóðugan klút um
höndina og vantar á hann þrjá
fingur.
Þessari sögu hefur verið trúað
og hún hefur birst í blöðum, en
fróðir menn segja að hún sé hrein
þjóðsaga. Auðvitað er mögulegt
að hún eigi sér einhvern
sannleikskjarna og hafi síðan far-
ið á flakk og aukist og margfald-
ast. Hvort heldur sem er þá er
hún eins og gömlu sögurnar í því,
að hún gefur okkur innsýn í líf
fólks, hræðslu þess og fordóma.
Konur sem búa einar í svona
borgum lifa í stöðugum ótta við
innbrot, nauðgun og morð, hafa
gjarnan hunda beinlínis sér til
varnar. Sagan speglar þessa
hræðslu og um leið vissa ósk-
hyggju, þetta fór allt vel, glæpon-
inn fékk að kenna á því. Og það
er auðvitað ekki tilviljun að fing-
urnir eru svartir!“
-1H
JÓLABLAÐ ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 3