Þjóðviljinn - 22.12.1985, Blaðsíða 17

Eldspúandi fjöll á sjávarbotni
íslendingar hafa eldfjðll fyrir
augum vítt og breitt um land og
fjöldinn allur af systkinum þeirra
eru víða um lönd, einkum þar
sem eru jaðrar stórra fleka er
myndayfirborðjarðar. Eldvirknin
er talin tengjast hreyfingum
þessara fleka.
Fjöll í sjó
Heimshöfin þekja um 2/3 af
yfirborði jarðar. Fremur lítið er
vitað um eldstöðvar á hafsbotni
enda ekki létt verk að svipast um
eftir þeim. Ýmis konar tækni við
bergmálstýptarmælingar og ljós-
myndun neðansjávar breytir nú
hugmyndum manna um hafs-
botnseldvirknina.
Úthafshryggir eins og Atlants-
hafshryggurinn, sem sker ísland,
liggja um öll stóru heimshöfin.
Atlantshafshryggurinn er til
dæmis um 13.000 kílómetra
langur. Þar eru flekarnir eða
jarðskurnsplöturnar að skiljast
að. Þessu fylgir veruleg eldvirkni
eins og dæma má m.a. af gosum í
sjó undan íslandi til suðvesturs
og norðausturs. Vitað er um ein
ARI TRAUSTI
GUÐMUNDSSON
10-15 eldgos eða fregnir um ein-
hver eldsumbrot á þessum slóð-
um síðan land byggðist. Nokkur
eldvirkni er einnig á þversprung-
ukerfum sem liggja þvert á hrygg-
ina, nánast hornrétt. Þessu til
viðbótar er svo staðbundin eld-
virkni úti í hafdjúpunum til hliðar
við hrygginn; ef til vill í tengslum
við heita reiti. Það eru fremur lítil
svæði með miklu hitaútstreymi
og er talið að kvika streymi upp
undir þeim. Dæmi um slíkt eru
Hawaii-eyjar. Þar rísa 10.-11.000
metra há fjöll úr sjó en algengara
er að eldfjöllin séu falin sjónum
okkar. Neðansjávareldfjöil kall-
ast seamount á ensku og flestum
tungum. Við gætum nefnt þau
sæfjöil.
Austur-Kyrrahafs-
hryggurinn
í austanverðu Kyrrahafinu er
tiltölulega ungur neðansjávar-
hryggur. Þar, á Austur-
Kyrrahafshryggnum, hafa
bandarískir og franskir vísinda-
menn unnið að mörgum
rannsóknarverkefnum og gefið
út skýrslur um þau. í þeim kemur
m.a. fram að hlutar hryggjarins
bera mikil merki eldsumbrota.
Eru það langir ásar úr
hraunstorku eða gígamyndanir.
Til hliðar við hrygginn eru allstór
eldfjöll í 700 til 1700 km fjarlægð
frá honum; allt að 50 fjöll á hverj-
um 10.000 ferkílómetrum. Með-
aldreifingin í austanverðu Kyrra-
hafinu er líklega 8 fjöll á hverjum
10.000 ferkm. Meðal stærstu
sæfjallana er eitt 1500 metra hátt
(eins og Hekla) og 9,5 km í þver-
mál við ræturnar. Það líkist raun-
ar ofvöxnum Skjaldbreiði. Berg-
fræðirannsóknir benda til þess að
dýpra sé að myndunarstað kvik-
unnar sem þarna kemur upp en
kviku á háhryggnum. Sæfjalls-
kvikan mýndar oft hraunfláka
umhverfis fjöllin. Svipaðir
hraunflákar eru líka á hryggjun-
um en mun minna er um þá. Þar
sést aftur á móti meira af bólstra-
bergi en stök fjöll eru mun færri á
flatareiningu þar en utan hryg-
gjar eins og áður var minnst á.
Rekhraðinn er
mismikill
Á hryggjunum sjálfum eru
sprungugos algengust. Franskur
vísindamaður telur þau vera um
100 - 200 á ári á 8.000 km löngum
hluta Austur- Kyrrahafshryggj-
arins. Um þann hrygg gliðnar
jarðskurnið um 10 cm á ári. Þar
með er eldgosatíðnin væntanlega
NJORVl MIÐNÆTURSKÁLD
... ’ / t/A
önnur dagbók Franks
Dagur í lífi piparsveins,eða pnnúr
dagbók FrankseftirNjörvamfðnæt-
urskáld. Skopleg ádeilámeð rriystisku ívafi
Bóksém enginn má láta frarri hjá sér fara.
Fæst í bókaverslunum um land allt.
Verð kr. 300,-
BÓKAOté^AW
;ÖSÖÚS/Ú/ý
minni en í Kyrrahafinu. Þessi
mismundandi virkni kemur til
dæmis fram í landslaginu og gos-
berginu á hryggjunum.
Hraunflákar, svipaðir stórum
helluhraunsbreiðum og marg-
faldur, grunnur sigdalur einkenn-
ir hryggi með mikinn rekhraða en
einn djúpur sigdalur og bólstra-
berg fremur hryggjahlutana þar
sem rekhraðinn er mun minni.
Bólstraberg þekkja menn vel úr
íslenskum móbergsfjöllum.
Gjóskugos á hryggjunum
verða þá aðeins er eldstöð opnast
grunnt í sjó, eins og við ísland
(Surtsey, Nýey 1783), eða ef snæ-
fjall nær að vaxa langleiðina að
yfirborði sjávar. Það er væntan-
lega afar sjaldgæft því hafdýpi
utan hryggja er mikið og raun-
veruleg eldfjöll eru fá á hryggjun-
um. Langmestur hluti hryggj-
anna og sæfjallanna er því úr
hrauni, bólstrabergi og inn-
skotum.
Sérkennileg
jarðhitasvœði
Þar sem sjór liggur yfir hryggj-
unum og þverbrotakerfunum, og
það ekki lítill þungi, má ætla að
hann nái að smjúga djúpt inn í
sprungur og op á gosefnabunkun-
um. Stutt er í mikinn berghita
vegna nærliggjandi kviku. Það
kom því vísindamönnum ekki á
óvart að finna stór jarðhitasvæði
á hryggjunum þar sem heitur
jarðsjór blandast „ferskum" sjó.
En kraftmiklir, svartir strókar
vöktu þeim mun meiri athygli.
Þar streymir afar málm- og
brennisteinsríkur jarðhitavökvi
út með verulegum þrýstingi og
allt að 300 stiga heitur. Er þarna
komin ein uppspretta málma í sjó
og má vænta þess að dýrmætir
málmar falli út úr vökvanum
kringum opin og má ef til vill
vinna þá síðar meir.
Einhvern tíma kemur að því að
hin nýja skoðunartækni sviptir
sjávarhulunni betur af eldstöðva-
svæðum undan Reykjanesi og
fyrir NA-landi en unnt hefur ver-
ið til þessa. Þá finnst kannski kór-
al „skógur" sá sem íslenskir tog-
arar hafa stundum dröslað vörp-
um yfir og borið brot úr til hafn-
ar.
I¥ , LÁTTU
Helmkiw
TAKA ÞATT
JÓLAUNDIR6ÚNIN
Nú þegar jólaundirbúningurinn
er í fullum gangi og lítill tími til
matargerðar er tilvalið að stinga
HELGARKJÚKLING í ofninn og
þú færð hátíðarmat tilbúinn á 50
mín. án fyrirhafnar.
Það er ekki lítil hjálp í því.
HELGARKJÚKLINGUR
hátíðarmatur án fyrirhafnar.
ísfugl
Varmá Reykjavegi 36 Mosfellssveit
Sími: 666103