Þjóðviljinn - 27.09.1986, Qupperneq 9

MENNING
Er bara líf í bókum?
Erindi Péturs Gunnarssonar á Bókaþingi 1986
Það er eitt einkenni á tímanum
að enginn veit hvert hann er að
fara. Maður telur sig sjá hvert
stefni en þegar minnst varir verð-
ur kúvending og fáheyrðustu tíð-
indi breytast í hversdagsleg sann-
indi.
Maðurinn lætur iðulega gabb-
ast af tímanum af því hann væntir
framhaldsins alltaf úr sömu átt og
síðast. Hann alhæfir jafnan á
framtíðina það sem er nýjast og
sterkast í nútíðinni. Þannig spá
menn nú myndbandinu yfirráða
yfir tómstundum fólks í framtíð-
inni af því það er nýtt af nálinni og
ríkjandi í nútíðinni. Menn sjá
bókina hopa jafnhliða hnattvæð-
ingu sjónvarpsins.
En það er eðli hins óvænta að
koma jafnan úr annarri átt og
tíminn stendur Platini fyllilega á
sporði í snilldarsendingum í
óvæntar áttir.
Skoðum til gamans eina slíka
leikfléttu tímans. Setjum svo að
við færum þrjátíu ár aftur í tím-
ann og ætluðum að spá fyrir um
framhaldið með því að alhæfa
það sem þá var efst á baugi. Varla
vottaði þar fyrir hollustubylting-
unni sem geisað hefur á Vestur-
löndum síðasta áratug en var þá
einkamál sértrúarsöfnuða.
Hvern hefði þá órað fyrir gengis-
falli hveitibrauðsins sem var á
hvers manns diski og nú er ekki
lengur framleitt, einna næst því
kemst eitthvert hrat sem kallast
vísitölubrauð og er víst hvergi til
nema í útreikningum kaupgjalds
og engum virðist detta í hug að
leggja sér til munns frekar en
plasteftirlíkingar af ávöxtum.
Eða segjum útreiðina sem bifr-
eiðin hefur fengið. Þessi alguð
fyrir þrjátíu árum orðinn að illa
þefjandi hornreku sem allsstaðar
er fyrir, meira og minna útlægur
ger úr uppáhaldsheimkynnum
sínum: miðborginni. Eða tökum
upphefð reiðhjólsins. Þetta
bamaleikfang sem var fyrir þrját-
íu ámm og jafngilti félagslegri út-
skúfun ef fullorðinn sást hjólrið-
andi. í stuttu máli: ef við lítum til
tímans fyrir þrjátíu áram, hvem
hefði þá órað fyrir að næsta fram-
tíð myndi hafna fæðu sem var tal-
in góð og gild sem óætri og
krabbameinsvaldandi, hjólreiðar
yrðu eftirlætisiðja hinna betur-
megandi, aksturí bfl yrði skoðað-
ur sem neyðarbrauð og hlaup og
gönguferðir yrðu að nýju eftir-
læti.
Ég bið afsökunar ef mönnum
finnst ég vera kominn út fyrir efn-
ið, en mig langaði til að tæpa á
þessum punktum nú þegar
mönnum hættir til að taka það
fyrirbæri sem mest ber á í samtíð-
inni: myndbandið og spá að það
muni hlaupa af sér alla keppi-
nauta og fylla sjóndeildarhring
næstu framtíðar og bók verði
álíka framandi og aflagt amboð,
skilvinda eða strokkur.
Bókaþjóð á krossgötum er
yfirskrift þessarar ráðstefnu og
fer vel á því að leiða þjóðina til
öndvegis í umræðuefninu því
auðvitað er bókaútgáfan, bóksal-
an, bókasöfnin - bókiðjan yfir
höfuð bara litlu tannhjólin í
miklu stærra gangverki sem er
þjóðin sjálf - það líf sem hún lifir,
hvað hún hefur fyrir stafni og
hvað hún er að hugsa. Tökum
dæmi: Ein megin afurð þjóðar-
innar og jafnframt fmmforsenda
bókmennta er tungumálið.
Hvernig berst það einstakling-
num. Svo mikið er víst að líkam-
inn framleiðir það ekki líkt og
munnvatn heldur verður það til í
samskiptum okkar við annað fólk
og umheiminn. Ef að barn á byrj-
unarstigi máls er orðtekið, hvar
sem er í heiminum, koma alls-
staðar fram, ekki sömu orð held-
ur orð yfir sömu athafnir, sömu
stærðir í lífi barnsins. „Mamma"
náttúrlega, og „súpa“ og „datt“,
o.s.frv. Eins og vonlegt er hafa
málfræðingar og sálfræðingar
mikið vakað yfir þessum tíma-
mótum þegar málið verður til og
því em þeir óþreytandi í að rann-
saka og orðtaka böm á barna-
málsstiginu. Og það var einmitt
hér á Stór-Reykjavíkursvæðinu
sem tók að bera á alveg nýju orði í
smábamaorðaforða, orð sem
ekki var vitað til að komið hefði
fyrir annarsstaðar og það var orð-
ið „bóla baka“. Fyrst var því ekki
sinnt frekar en öðrum einstæðum
atburði sem engar ályktanir
verða dregnar af, talið að það
tengdist einhverju áþreifaniegu
úr lífi barnsins, t.d. eiginnafni að-
standanda. En þegar það kom
líka fyrir hjá öðm bami úr allt
annarri átt og skömmu síðar hinu
þriðja var ljóst að ný meginstærð
hafði bæst við líf barna á íslandi,
til viðbótar við mömmu og hina
stórkostlegu athöfn að súpa og
ekki síður mikilfenglega atburð
þegar glasið dettur og mjólkin
flæðir út á gólfið - var komin ný
reginstærð: „spóla til baka“. Það
kom sumsé á daginn að hjá dag-
mömmunni eða heima hjá sér
hélt barnið til fyrir framan mynd-
bandið sem eins og gengur spilaði
út á enda og þá náttúrlega þurfti
að „bóla baka“.
Aftur bið ég menn að afsaka
útúrdúr, en spyrja mætti: hvemig
læra þessi börn að tala, hvers
konar tæki verður málið þeim,
hvemig koma þau til með að nota
það og hvers konar lesendur em
hér í bígerð? Eða öllu heldur:
hvemig em mannleg samskipti
hér og nú fallin til að kenna börn-
um málið?
Málið sprettur upp úr at-
höfnum fólks og störfum og lærist
í umgengni barna við fullorðna.
Áður fyrr vom menn í langtum
ríkara mæli aðilar að sama vem-
leika sem lagði þeim til sömu orð.
í æ verkskiptara samfélagi fæst
hver maður við sífellt minni sneið
vemleikans og þar af leiðandi er
vegið að mikilvægum uppsprett-
um málsins. Við vitum ennfrem-
ur í hve stórum stfl börnum hefur
verið stíað frá fullorðnum og
byggt út úr hversdagslífi og starfi
og sett til hliðar í einhæfu samfé-
lagi barnageymslunnar.
Hér þarf líkt og þegar um ein-
hæft fæði er að ræða, bætiefni,
það þarf að dæla orðaforða og
upplifun inn í veraleika fólks. Sá
orðaforði sem fólk heyjaði sér
áður í hversdagsamstrinu, þarf
nú að berast því með öðrum hætti
og þegar fram í sækir vega bók-
menntir þar þyngst.
Og hér ættu skyldur almanna-
valdsins við bókmenntirnar að
kristallast skýrast. Málið er ekki
síður en gróður lands og miðin
umhverfis á verksviði hins opin-
bera. Landgræðslan friðar lönd
fyrir ágangi og sáir í uppblásið
land. Hafsvæði em friðuð fyrir
ofveiði og fiskur er ræktaður.
Með hliðstæðum hætti þyrfti al-
mannavaldið að vera aðili að
MÁLINU, því málið er ekki
sjálfgefið fremur en gróður jarð-
ar eða fiskurinn í hafinu - málið
þarfnast ræktunar, umhyggju,
verndunar. Það er því ekkert fjær
lagi að þinga um bókmenntir en
grunnstærðir á borð við iðnað,
landbúnað og sjávarútveg.
Hvað varðar vaxandi sam-
keppni bókmennta við aðra fjöl-
miðla, þá held ég að sterkur
leikhr væri að gera sér grein fyrir
sérstöðu bókarinnar. Hvað er
það sem bókin býr yfir sem aðrir
miðlar ná ekki? Auk þess sem
áður var nefnt og varðar viðgang
og viðhald tungumálsins, vildi ég
nefna hið heilsusamlega sam-
band lesanda við sjálfan sig, les-
andi maður er annars hugar í frjó-
samri merkingu, hann eflist og
þroskast líkt og maður sem fer í
gönguferð endumærist. Auðvit-
að er ekki sama hvað lesið er líkt
og það skiptir máli hvort gengið
er um lifandi náttúm eða
steindautt umhverfi. En munur-
inn á því að horfa á mynd og lesa
bók er það tillag sem lesturinn
krefst af lesandanum, virkni sem
er ekki samskonar og áhorfandi
Ieggur af mörkum.
Sem stendur emm við stödd á
tímabili sem er heldur óhall-
kvæmt lestri. Yfirburðir sjón-
miðla eru ærnir sem stendur.
Sjónvarp spyr ekki hvort við-
komandi ætli að horfa-það kipp-
ir mönnum til sín, leggur undir sig
híbýlin, breytir lýsingu og varpar
út hljóðum. Flaumurinn hrifsar
viðstadda með sér, þá sem ekki
tekst að bjarga sér inn í önnur
herbergi.
Bókin aftur á móti er hógvær
og hljóðlátur miðill þar sem les-
andinn verður jafnan að eiga
frumkvæðið. Bókin nær ekki í
neinn, hún er sótt. Og mestur
vandinn hefst kannski einmitt þá:
innihald bókar hellist ekki fyrir-
hafnarlaust yfir lesandann í einni
heildarskynjun heldur verður
hann að sækja það sjálfur, þýða
orðin yfir í merkingu og hrif. Við
vitum að í öllum svokölluðum
menningarlöndum hefur ólæsi
færst í vöxt á undanförnum ámm,
stærri og stærri hlutföll árgang-
anna eiga við ólæsi að etja fyrir
utan hina sem eru svo illa læsir að
lestur verður þeim sjaldan annað
en amstur og leiðindi. Menn hafa
mænt til skólanna um úrlausn og
vissulega þyrftu þeir að vera bún-
ir mannafla og hæfileikum til að
taka á þessum vanda en auðvitað
hljóta foreldrarnir að vega hér
þyngst og þau mannlegu sam-
skipti sem fara fram á heimilinu.
Olæs maður missir ekki einasta
tökin á ritmáli heldur veigamikla
stjórn á sjálfum sér, stíflar mikil-
væg aðföng eigin hugbúnaðar.
Lesturinn er huganum það sem
hreyfingin er líkamanum. Lestur
stælir viðkomandi, glíma hans við
málið eflir tök hans á máli og um
leið á umhverfi og sjálfum sér.
Því við erum bundin inn í mál og
því betri tök sem við höfum á
máli því betri tök á okkur sjálfum
og umhverfinu.
Að horfa á mynd er sambæri-
legt við að ferðast í bfl eða flug-
vél, farartækið getur flutt mann
ólíkt lengra en fæturnir en líkam-
anum hættir til að koðna niður.
Sambandið við umhverfið er allt
annars eðlis en á göngu. Göngu-
ferðin er full viðburða sem við
leggjum til sjálf úr okkar eigin
hugskoti og eflumst þar með and-
lega og endurnærumst. Lestur
eykur ekki aðeins orðaforða og
treystir þar með tök lesandans á
máli - á meðan lestrinum stendur
kemur iðulega fyrir að lesandan-
um opnasí víðemi eigin sálar:
hann kemur ferskur og endur-
nærður frá lestrinum.
Á síðasta áratug hefur sú við-
horfsbreyting orðið á Vestur-
löndum að menn hafa tekið að
hafna þægindum fyrir áreynslu.
Heilar iðngreinar hafa sprottið
upp í kringum hollustu og hreyf-
ingu. Við þyrftum að stíga skrefið
til fulls og draga af því andlega
lærdóma líka. I samanburði við
hveitibrauð sjónmiðlanna er lest-
ur hin trefjaríka fæða. Það er
kannski bíræfni að spá því nú
þegar útvarps og himnasendingar
daftta eins og flugnasuð yfir hræi
- en einmitt þess vegna, einmitt
ofhlæðisins og saðningarinnar
vegna, þegar myndefni hættir að
vera nýnæmi á borð við bíó einu
sinni í viku heldur tekur að flæða
úr öllum koppum og kirnum - þá
eflist maðurinn til að velja eftir
skammvinnt heilsuspillandi ofát.
Nákvæmlega eins og hann fann
sig koðna niður í gervifæði og vél-
knúnum þægindum á hann eftir
að finna til tómleikans í tilreiddu
sýndarefni og seilast að nýju eftir
bókinni.
Laugardagur 27. september 1986 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 9