Þjóðviljinn - 29.11.1986, Blaðsíða 8

MENNING
„ Þorbergur Þórðar-
son, ekki neitt“
og flest okkar gera, heldur sér
hann sjálfan sig þvert á móti í
andstöðu við umhverfi sitt; hann
er utanveltu, upplifði sjálfan sig
ýmist sem mestan rata bæjarins
eða sem öllum öðrum gáfaðri.
Við sjáum hér gægjast fram þá
sjálfhverfu vitund sem síðar átti
eftir að skapa Bréf til Láru, og
enn síðar þurrka sjálfa sig út -
verða „ekki neitt“ - með stoltri
Þórbergur Þórðarson:
Ljórl sálar minnar
Úr dagbókum, bréfum og öðrum
óprentuðum ritsmíðum frá
árunum 1909-1917
Helgl M. Sigurðsson
bjó til prentunar
Mál og mennlng 1986.
Sumum kann að þykja sem út-
gáfa þessarar bókar sé vottur um
gjörnýtingarstefnu. Við þekkjum
það utan úr heimi að stundum er
hvert snifsi sem frægir höfundar
hafa slysast til að pára á gefið út,
jafnvel sýnilegt ölæðisþrugl, án
nokkurs tillits til bók-
menntagildis og án nokkurrar
blygðunar gagnvart sjálfsögðum
réttindum hvers manns til að hafa
einkalíf sitt í friði. Og ekki er því
að neita að undanfarin ár hefur
verið gert stíft útá Þórbergsmiðin
- hann hefur orðið fyrir barðinu á
kaupskap eftir andlát sitt, fleira
hefur komið út af blöðum hans en
átti beinlínis brýnt erindi fyrir al-
menningssjónir, þótt hugsanlegir
ævisöguritarar kynnu að hafa
gagn af því.
Um þessa bók gegnir hinsvegar
öðru máli. Efni hennar er
meistaranum samboðið, þar birt-
ast mikilvæg gögn til skilnings á
honum.
Helgi M. Sigurðsson sem ann-
ast útgáfuna virðist hafa valið í
hana fyrst og fremst það sem
þjónar til að varpa ljósi á rithöf-
undinn og hugsuðinn Þórberg.
Greinar hans sem birtast hér úr
Framtíðinni, blaði menntskæl-
inga og Braga og Skinfaxa,
handskrifuðum blöðum ung-
mennafélagsins, sýna hugsuðinn í
mótun - í mikilli mótun, því ein-
att eru þetta greinar sem honum
tekst ekki að klára, honum tekst
sjaldan að leiða hugsunina til
lykta. Stilistann Pórberg þekkj-
um við aftur úr ferðadagbók frá
1916 og sýnir frásögnin af jarðar-
för Þorvaldar læknis frábæra at-
hyglisgáfu, og hæfileika rithöf-
undarins til að halda sjálfum sér
utan við atburði og virða þá fyrir
sér köldu auga. Bréf og dagbóka-
brot varpa einkum ljósi á stór-
virki Þórbergs, Islenzkan aðal og
Ofvitann og því hefur bókin
ómetanlegt bókmenntagildi,
þetta er náma fyrir bók-
menntafræðinga, og raunar alla
þá sem eru forvitnir um það
hvernig raunveruleg atvik um-
myndast í mikinn skáldskap; þeg-
ar Islenzkur aðall er borinn sam-
an við dagbókarbrot frá sumrinu
1912 kemur í ljós hvernig lögmál
frásagnarinnar taka stundum
ráðin af hinum ástríðufulla unn-
anda sannleikans sem Þórbergur
var, hvernig hann hefur neyðst til
að færa í stflinn og hnika til atvik-
um þegar hann tók að skrá niður
frásagnir af lífi sínu aldarfjórð-
ungi síðar. En hitt er ekki síður
eftirtektarvert, og kemur ágæt-
lega heim og saman við íslenzkan
aðal er hversu ópersónulegur og
stuttur í spuna hann verður þegar
hann greinir frá samfundum við
elskuna sína: hitti að máli Arndísi
Jónsdóttur, segir hann kannski
en lætur hins vegar tilfinningam-
ar gjósa upp í dagbókinni daginn
eftir og útmálar sárlega söknuð
sinn og vonlausa ást.
í einu bréfí til Þorleifs Gunn-
arssonar er aftur á móti ágætt
dæmi um það hvemig rithöfund-
urinn varð stundum undir í glím-
unni við sannleiksdýrkandann en
það áttu lesendur jafnan bágast
með að fyrirgefa meistara sínum.
Þórbergur skrifar:
Það skemmtir oft kunnugum að
heyra sagt frá smáatburðum sem
settir eru í samband við persónur
sem hann þekkir, annað hvort
persónulega eða eftir frásögn
kunnugra. Ég œtla því að segja
þér ofurlitlar smásögur af ein-
staka atriðum, sem komu mérsvo
fyrirsjónir, að þœrmörkuðu tölu-
vert djúp spor í sálu minni. Og
höfuðkosturinn við þessar frá-
sagnir mínar er sá, að þcer eru
sannar og byggðar á fullum rök-
um. (44)
Nú verður lesandi spenntur og
býst við þórbergskum gönu-
hlaupum, og heldur hátíðlegar
heitstrengingarnar um sannleiks-
gildi bragðvísi eina. En sögurnar
sem á eftir fylgja em því miður
umfram alit „sannar" eins og
bréfritari lofar, þurrar frásagnir
af karpi fyrir kosningar, líkt og
skráðar af þingfréttaritara
flokksblaðs, gjörsneyddar per-
sónulegum einkennum og svo
marklausar að vonlaust er að sjá
hvar ein saga endar og önnur
byrjar.
Sannleikskrafan kemur víðar
við sögu. Þórbergur var afar
glöggur bókmenntafræðingur
eins og ritgerðir hans í Einum
kennt, öðrum bent votta. Hér eru
þrjár greinar sem sýna þá hlið
Þórbergs í sköpun, þar af em
tvær merkilegar atlögur að skýr-
ingu á Deginum mikla eftir Einar
Ben. í fyrri greininni hrífst hann
sýnilega af stórbrotinni hugsun
og dýpt kvæðisins og segist lengi
hafa hugsað um það - það sem
hrífur hann er óskiljanleikinn og
hann virðist telja að með nægi-
lega gaumgæfilegri íhugun megni
hann að skilja allt því ekki sé hér
um að ræða „nein kendarljóð /.../
eða rómantíska draumóra“ í
anda „Jónasar Hall. og hans
nóta“, heldur sé Einar þvert á
móti „strangvísindalegt skáld.“
(135)
Strangvísindalegt skáld. Þór-
bergur unni háspeki en var alltaf
um leið eins og á varðbergi
gagnvart henni, hann gmnaði
'háfleyga menn jafnan um
græsku, og kann þar að ráða
reynsla hans af kennurum Kenn-
araskólans sem reyndust aðeins
hafa gáfulega kæki. Hann leggur
greinilega til grundvallar empír-
ískar skáldskaparkröfur; skáld-
skapurinn á ekki að vera skírsla
heldur skýrsla - hann á ekki að
segja satt á uppljómaðan hátt,
næstum óvart eins og hjá róman-
tíkerum sem töldu sig standa í
leiftursambandi við guðdóminn,
heldur skal hann vera ígrunduð
rannsókn á mikilvægustu spurn-
ingum mannlegrar tilveru, knú-
inn áfram af skýrri rökhugsun,
mannlegri hugsun. í seinna á-
hlaupinu sem virðist skrifað einu
eða tveimur árum síðar er engu
líkara en að hann hafi gefíst upp
við að finna djúpspekina hjá Ein-
ari, hann kennir ekki gmnns í
þessu og gagnrýnir skáldið fyrir
að vera „eigi gefín sú mikilsverða
gáfa mannsandans, að geta kom-
ið skýrum og ótvíræðum orðum
að hugrenningum sínurn" (187).
Eftir þessi sinnaskipti gagnvart
skáldskap Einars Ben. er engu
líkara en hann gefi Ijóðlist uppá
bátinn og spíritisminn varð síðar
til þess að fylla það skarð sem
skáldskapurinn hafði skilið eftir:
þar fann hann loks vísindalegar
rannsóknir á gátum tilvemnnar.
Það sem eftir var ævinnar orti
Þórbergur ekki annað en rímaða
gagnrýni, paródíur hans í Spaks
manns spjörum eru ekki eiginleg
ljóðlist í venjulegum skilningi
heldur miklu fremur viðbrögð við
skáldskap annarra, álit hins jarð-
bundna vísindamanns á kenndar-
ljóðum. En um leið fær
sveimhuginn ljóðræni útrás, hér
verður sem annars staðar að hafa
í huga tvíeðli Þórbergs.
Trúin á vonarpeninginn fjallar
aftur á móti um gleymt skáld,
framtíðarskáldið Svein Jónsson.
Það er ástæðulaust að ætla að
Þórbergur hafi skrifað þessa
grein eingöngu knúinn af afbrýði-
semi í garð skáldbróður sem
mikið var hossað - og hafi svo
verið, var sú afbrýðisemi ekki
nema réttmæt því skáldhróður
Sveins virðist meira tilkominn af
persónuleika hans en ljóðasmíð,
hann sýnist úr fjarlægðinni einna
líkastur poppurum nútímans -
hitt er öllu nær sanni að Þórbergi
Þórðarsyni, almennt viður-
kenndu átoríteti £ kveðskap Ein-
ars Benediktssonar hafi ofboðið
fárið kringum framtíðarskáldið,
og raunar er merkilegt að Sveinn
virðist ekki af öðrum blöðum í
þessari bók að dæma hafa þykkst
við ádrepu Þórbergs, heldur sam-
þykkt alltsaman bljúgur. Og
hætti skömmu síðar yrkingum,
lét Sigurð Nordal drífa sig í með-
ferð útí Danmörku og varð nýtur
smáborgari.
GUÐMUNDUR A.
THORSSON
Þessi grein er betur samin en
ýmsar aðrar í bókinni og skipu-
lega fram sett. Framhaldið vantar
að vísu eins og annars staðar og
þarf í því sambandi að hafa í huga
bágan hag Þórbergs á þessum
árum, fátækt og hugarvfl. ís-
lenskri bókmenntafræði er mikill
fengur að hugleiðingum hans í
lok greinarinnar um eðli og nátt-
úru líkinga, þar sem hann kemur
orðum að kröfunni um „hlutlæga
samsvörun tilfinninga", en eins
og vænta mátti leggur hann um-
fram allt áherslu á að líkingin
skuli vera „sönn“ því ella geti
„líkingin orðið oss að villuljósi og
leitt oss á glapstigu, ef vér eru eigi
nógu áttvísir“. Semsé: rétt eins
og Þórbergur varð síðar spírítísk-
ur marxisti, virðist hann í skáld-
skaparefnum - sem hann leit á
sem vísindi - vera þama móralsk-
ur empíristi. Rannsóknir eru ekki
markmið í sjálfum sér eins og á
rannsóknastofnunum vítisvél-
anna.
Mest er þó um vert að bókin
geymir magnaða kafla úr baráttu
ungs manns upp á líf og dauða.
Hún fylgir tímaröð og þannig má
greina vissa þróun í sálarlífi hans
og sjálfsmynd. Árið 1910 þegar
hann er tiltölulega nýkominn til
Reykjavíkur skrifar hann upp
íbúa Bergshúss og greinir um leið
frá stöðu hvers um sig í tilver-
unni:
Bergur Þorleifsson, bóndi/
Hólmfríður Árnadóttir, kona
hanst Guðrún H. Bergsdóttir,
yngismey/ Þórarinn Stefánsson,
yngismaður/ Þorbergur Þórðar-
son, ekki neitt/ Bjarni Þ. Magnús-
son, yngissveinn í búð/ Anna
Árnadóttir, yngismœr (18).
Sá titill sem hann velur sér
sýnir okkur með hve bljúgum huga
sveitapilturinn kemur í bæinn,
einkum ef við höfum í huga dag-
bókarbrot sem birt er framan við
þessa lýsingu þar sem stendur:
Líka léttir það huga minn að
vita að bráðum er september á
enda, og ég fœ senn að halda
suður. Einkum brosir nú við mér
menntun, en þó slœrþað talsverð-
um skugga á það bros að hafa
hvergi víst hœli og vera svona ill
að mér. (17)
En þessi titill segir okkur líka
annað sem er mikilvægt til skiln-
ings á Þórbergi - manninum sem
14 árum síðar bylti íslenskum
bókmenntum með alveg nýjum
sjálfskilningi, nýrri sýn á Lista-
manninn: strax og hann kemur í
bæinn veit hann að hann er ein-
stæður; hann þiggur ekki sjálfs-
mynd sína af tilteknum hópi eins
Við höfum vissulega lesið áður
frásagnir Þórbergs af örbirgð
sinni á þessum árum, en þær frá-
sagnir voru skrifaðar úr fjarlægð
öryggis, og sjálfshæðni þess sem
veit að hann komst af. Hér er allt
naktara og örvæntingarfyllra -
17. nóvember árið 1915:
Nú er komin helvítis votviðr-
átta. Hún á illa við mig. Ég er
oftast skólaus og alt afrennblaut-
ur í lappirnar, ef deigur dropi
kernur úr lofti. Eg get eigi sagt að
eg hafi verið þur ífœtur (5 ár. Guð
minn góður, hvar lendir þetta?
Og eg hefi ekki haft efni á að láta
þvo nœrfötin mín síðan í ágúst í
sumar. Síðan hefi eg gengið í
sömu görmunum. Utanyfirfötin
eru orðin svo skítug og rifin, að eg
skammast mín að koma fyrir al-
minnlega menn. En engan útveg
sé eg. Nú hefi eg gengið svo að
segja á sokkunum í viku. Megn-
ustu nálykt leggur af rúmfötun-
um, þegar þau hitna á nóttinni.
Stundum verð eg að sitja í myrkri
vegna olíuleysis. Oft liggur mér
við að örvœnta. Eg er að reyna að
brjóta mér leið til men.turiar og
þekkingar og vil sannarlega verða
nýtur maður. En helvítis lífið og
mennirnir, sem eg hef saman við
að sœldafara með alla góða ásetn-
inga mína. (214)
Helgi M. Sigurðsson hefur sem
fyrr segir safnað efninu saman,
ritar stuttan inngang og skýring-
ar. Helst má finna að því að hann
er of hlédrægur; hann hefði mátt
gera meira af því að tengja efnið
saman, skýringarnar hefðu mátt
vera ýtarlegri, og vandséð er
hvaða reglu hann fylgir þegar
sögð eru deili á mönnum sem
koma fýrir í textanum. Eins hefði
verið fengur í ögn djarfari for-
mála, því Helgi er áreiðanlega
öðrum betur til þess fallinn að
draga ályktanir af þessu efni,
túlka það, og setja í samhengi við
anda tíðarinnar og líf meistarans.
- gat
Upp úr ólgusjónum
Ingólfur Margeirsson.
Allt önnur Ella.
Þroskasaga Elínar Þórarinsdóttur.
Bókaútgáfa Helgarpóstsins 1986.
Ingólfur Margeirsson, sem er
með afbrigðum laginn viðtala-
smiður eins og mörgum er kunn-
ugt, hefur bætt við sig bók. Hún
er um Elínu Þórarinsdóttur sem
var sveitastúlka í höfuðstaðnum
1950, þegar aflraunakappinn
Gunnar Salómonsson, sem kom
fram undir nafninu Ursus, kom
upp á sitt ættland og heillaði hana
gjörsamlega. Fyrri hluti bókar-
innar segir frá hfi fjölleikafólks,
flakki Elínar með Gunnari og
þátttöku hennar í sýningum hans,
og ýmsu sérstæðu og kannski
spaugilegu. Þar segir einnig frá
þeim döpru uppákomum þegar
Bakkus og afbrýðin smjúga sam-
an inn í Ursus og leysa úr læðingi
villidýr, sem bítur og slær og hef-
ur næstum því myrt yndið sitt,
eins og þar stendur.
Gunnar, sem var 25 árum eldri
en kona hans, deyr úr krabba-
meini - og er átakanleg og eftir-
minnileg lýsing í bókinni á síð-
ustu sýningu hans. Elín er sem
reyr af vindi skekin og nú hefst
síðari hluti sögunnar, sem greinir
frá því hvemig konan sekkur í
óreglu og er þá verst pilluátið sem
óneitanlega sýnist að verulegu
leyti á ábyrgð þeirra lækna sem
veifa lyfseðli í tíma og ótíma og
Ingólfur Margeirsson.
sér til þæginda. Ekki bætir úr
skák að eiginmenn Ellu númer
tvö og þrjú eru báðir alkóhólist-
ar. Allt fer þó vel að lokum og til
er orðin „allt önnur Ella“, risin
upp úr hægfara pilludauða.
Ingólfur Margeirsson sýnir
enn, sem og í fyrri samtalsbókum
sínum, að hann kann mjög vel
með sinn efnivið að fara. Hann
kann að þjappa saman, forðast
óþarfa. Hann tekur þann kost að
byrja söguna í miðjum klíðum,
láta lesandann komast inn í heim
Ellu með beinni lýsingu á uppá-
komum, sumum nokkuð svo
skrautlegum, með tilbúnum sam-
tölum, sem vel hefðu getað fram
farið. Hann heldur þessari tækni
- að sýna fremur en endursegja,
að leggja fram staðreyndir frem-
ur en að Iagt sé út af þeim, m.a.
með því að hlífa sögukonu og les-
endum við játningastflnum -
þetta er sú sjaldgæfa „samtals-
bók“ sem fer fram í þriðju per-
sónu - nema sá lokakafli, þar sem
spurt er um rætur og bernskuár.
Líf með Úrsusi er það eftir-
minnilegasta í þessari bók. Það er
óneitanlega skemmtun af því að
kynnast þessum sérstæða per-
sónuleika, sem sameinaði tvær
höfuðáráttur íslendingsins -
kraftadelluna og fræðataktana.
Um leið erum við í þessari bók
vitni að því, að fjölleikahúsið,
sem hafði verið svo mikill þáttur í
evrópsku landslagi, er á faralds
fæti: „Það nennir enginn að horfa
á okkur lengur,“ er haft eftir
Gunnari, „nema sem fáránlega
trúða, eins og fornleifar til að
hlæja að.“
Að sjálfsögðu kynnumst við
líka sögukonu sjálfri, en þó úr
vissri fjarlægð - hún skýrir frá
undanbragðalaust, en miklu
síður er að því spurt hvað henni
finnst um uppákomur tilverunn-
ar. Sem eru margar orðnar og
herfilegar sumar áður en lýkur -
til dæmis skal þá taka sterka lýs-
ingu á fráhvarfsþjáningum. Verst
er, að það sannast sem einatt
áður að brennivín og annað eitur
eins og lokar manneskjuna inni.
Hún lendir í ótrúlegu volki, en
samt er líf hennar furðu einhæft
og það sér ekki neitt að ráði til
annarra manna - til þess safns
persóna með aðild og rétti sem
vel gæti prýtt bækur.
- ÁB.
8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 29. nóvember 1986