Þjóðviljinn - 07.12.1986, Blaðsíða 8

SUNNUDAGSPISTIIl
Þungar
spurningar,
létt form
/ tilefni skáldsögu Milans Kundera,
Óbœrilegur léttleiki tilverunnar
„Skáldsagan er hugleiðing
um tilveruna, séð í gegnum
ímyndaðar persónur. Form
hennar er takmarkalaust
frelsi."
Svo segir Milan Kundera,
tékkneskur rithöfundur í út-
legð í París. Hann bætir því
við, að menn hafi vannotað
frelsið - „til að uppgötva það
sem skáldsagan ein getur
uppgötvað". Sjálfurhefur
hann með verkum sínum vilj-
að bæta úr slíkri vanrækslu.
Ekki síst með skáldsögunni
„Óbærilegur léttleiki tilver-
unnar“ sem er komin út hjá
Máli og menningu í ágætri
þýðingu Magnúsar Rafns-
sonar.
Nokkur lykilorð
Hvers vegna „léttleiki tilver-
unnar“? Er hún ekki ill og bölvuð
og þungbær?
Milan Kundera hugsar verk sín
gjama sem tónverk, þar sem stillt
er saman mörgum röddum, þar
sem lykilorð tákna þemu sem
leikin eru hvað eftir annað með
tilbrigðum. Stundum líkir hann
þessum lykilorðum við stólpa
sem hús eru reist á. í þessri bók
eru slík stef, slíkir stólpar m.a.
„samúð“ og „kits“ (samnefnari
fyrir alla þá grundvallarþætti til-
verunnar sem menn vilja ekki
sætta sig við). Andstæðurnar létt-
leiki og þyngd eru líka með í
stólparöðinni sem ber uppi hús
þessarar skáldsögu. En eru, satt
best að segja, full „afstrakt“ í úr-
vinnslu til að halda sérstaklega
vöku fyrir lesendum. Höfum
samt í huga eftirfarandi vísbend-
ingu Kundera sjálfs um létt-
leikann óbærilega:
Það hefur lengi veríð metnaður
minn að sameina ítrustu alvöru
spumingarinnar (hann geturm.a.
um spurningu eins og þessa: er
ekki best að losa jörðina við
mannaskrílinn) og ítrasta léttleika
formsins. Þetta er ekki listrcenn
metnaður einber. Þessi sameining
léttúðugs forms og alvarlegs við-
fangsefnis afhjúpar undireins
dramatísk átök okkar, hvort sem
við upplifum þau í rúminu eða
leiknum þau á stórsviði sögunnar
- afhjúpa þau í hinu skelfilega
markleysi þeirra - menn fá að
reyna „hinn óbœrilega léttleika til-
verunnar. “
Alvarleg viðfangsefni, létt-
Ieiki, jafnvel léttúð í úrvinnslu
þeirra (leikur, háð, heimspeki
vangaveltur, bein frásögn, til-
raunir með hið óvænta - allt í
senn kannski) - og svo „mark-
leysi“ mannlegrar reynslu. Hvað
verður úr þessu? Óskapnaður?
Svartagallsraus?
Tvœr samhliða
sögur
Reyndar ekki óskapnaður. Við
lesum tvær sögur samhliða (og
smærri sögur í sögunum). Önnur
er af Teresu og Tómasi, sem geta
ekki hvort án annars verið, hvað
sem líður látlausum leik Tómasar
að öðrum konum. Þau eru í Prag
þegar Sovétmenn gera sína
innrás 1968, hann virtur skurð-
læknir, hún fyrrum gengilbeina
úr sveitaborg og nú ljósmyndari
við tímarit, og festir innrásina á
filmu fyrir heiminn. Þau fara úr
landi og til Sviss, en Teresa snýr
fljótlega heim aftur og Tómas á
eftir henni. Saga þeirra er síðan
partur af þeirri niðurlægingu
Tékka og Slóvaka sem kölluð var
„normalisering“ - þau eru hrakin
úr störfum, hún fyrir ljósmynd-
irnar, hann fyrir grein sem hann
skrifaði á „vorinu í Prag“ um
ábyrgð kommúnista á myrkra-
verkum Stalíntímans. Hún af-
greiðir á bar, hann þvær glugga,
að lokum leita þau hælis uppi í
sveit þar sem Valdið nennir ekki
að ofsækja þau lengur.
Hin sagan er af listakonunni
Sabinu, sem var ein af mörgum
ástkonum Tómasar, fór til Sviss
1968, sest að á Vesturlöndum en
á kannski hvergi heima lengur.
Af ástum Sabínu og Franz, sem
er evrópskur menntamaður og
þátttakandi í „göngunni miklu“
til framfara og frelsis, sem vinstri-
menn Evrópu hafa lengi þramm-
að. í hans dæmi verða kynnin af
Sabínu til þess, að Tékkóslóvakía
undif hæl sovésks hervalds bætist
við það málstaðasafn, sem haft er
á lofti í göngunni.
Ofbeldi -
hugrekki
Þetta ágrip segir reyndar ekki
margt um söguna. En því skal
slegið hér föstu, að sagan af
innrásinni 1968 og eftirmálum
hennar (eins og þau bitna á Tom-
asi og Teresu) er sterkasti og
eftirminnilegasti þáttur verksins.
Hér er Milan Kundera með fast
land reynslunnar undir fótum.
Hann getur greint í gagnorðu
formi frá mörgu því sem utanað-
komandi átta sig ekki á eða hafa
ekki frétt um. Hvernig fyrstu við-
brögðin við innrásinni voru eins-
konar „hátíð hatursins“, víma,
ævintýri. Sem bliknar fljótt fyrir
niðurlægingu og vanmætti.
Kundera getur, eins og ýmsir aðr-
ir tékkneskir höfundar (Kohout,
Hável) sagt frá undarlegum þver-
stæðum átakanna um persónu-
legt hugrekki og reisn. Eins og
þegar Tómas stendur frammi
fyrir þeim vanda, að afneita grein
sinni frá 1968 eða verða að hverfa
frá Iífsstarfi sínu og þá er eins og
hann geti gert öllum til hæfis með
því að sýna iðrun og yfirbót.
„Annars vegar var fólk sem
gladdist yfir því vegna þess að
eftir því sem heigulshátturinn
varð útbreiddari, því minna bar á
þess eigin heigulshætti og það
gerði því kleift að endurheimta
mannorð sitt. Hins vegar var fólk
sem var orðið vant því að líta á
mannorð sitt sem forréttindi, sem
það vildi fyrir alla muni ekki
missa. Þess vegna þótti því undir
niðri vænt um hugleysingjana.
Án þeirra hefði hugrekki þeirra
verið ómerkilegt og tilgangslaust
og enginn hefði sýnt því aðdáun.“
Ekki svo að skilja, að Kundera
reyri sig fastan í vangaveltustöðu
sem kenna mætti við „annarsveg-
ar - hinsvegar". Fólska valdsins,
hin útsmogna og sívaxandi frekja
þess við að kveða niður viðleitni
manna til að ganga uppréttir er
alveg nógu skýr. Þessi frekja
heimtar ekki aðeins æ afdráttar-
lausari stuðningsyfirlýsingar við
ástand, sem menn hafa and-
styggð á - kannski leggur löggan
sig niður við að leiða Teresu í
karlafarsgildru til að ná betri
tökum á þeim hjónum: einkalífið
er afnumið.
Óstöðugleikinn
Hitt gæti verið, að ýmsum les-
endum finnist nóg um það hve
mjög Kundera bregður á það ráð,
að steypa yfir þá skyndiákvörð-
unum persónanna: óstöðugleiki
er kannski meira réttnefni fyrir
þetta verk en léttleiki. Tómas
getur ekki án Teresu verið og elt-
ir hana heim til Prag - en sér eftir
því um leið og hann er þangað
kominn. Sabína vill að Franz
sveigi sig undir vilja sinn, hleypi
henni aldrei frá sér - en í næstu
andrá, um leið og hann hefur
ákveðið að fara frá konu sinni og
þau elskast með miklum tilþrif-
um, hefur hún ákveðið að stinga
af úr lífi hans. En þótt menn
kunni að nema staðar við þetta
ofríki óstöðugleikans, þá sleppur
Kundera oftar en ekki vel frá því
þema. Hver getur neitað því, að
röð tilviljana, sem leiða saman
elskendur, eru stundum eins og
undur veraldar - og stundum eins
og vörðuð slóð inní fangelsi - eins
og í dæmi Tómasar og Teresu?
Misskilningur
Óstöðugleikinn - það að ekki
er hægt að höndla merkingu orða
og mynda eða taka ákvörðun í
eitt skiptir fyrir öll, fær mjög
fróðlega afgreiðslu í þætti sem
heitir „Misskilin orð“. Hann
fjallar bæði um það, hvílíkt djúp
getur verið staðfest milli elsk-
enda eins og Sabínu og Franz
(sem eiga þó fleiri úrræði en
gengur og gerist til að setja sig í
annarra spor)og svoum þá sundr-
ungu Evrópu sem ræður miklu
um það að tveir einstaklingar,
hvor úr sínum hluta, farast á mis
um margt. Fyrir Franz eru pólit-
ískar mótmælagöngur ímynd
Evrópu og sögu hennar, leið til
að ná sambandi við aðra. Sabína
fékk hinsvegar meira en nóg af
skopstælingum á „göngunni
miklu“ í Tékkóslóvakíu þegar
hún var að alast þar upp, og þegar
hún er komin til Vestur-Evrópu
getur hún ekki einu sinni tekið
þátt í mótmælaaðgerðum þar
gegn hemámi lands síns! Franz
öfundar Tékka öðrum þræði af
því ófrelsi sem ritskoðar og bann-
ar bækur, vegna þess að þær of-
sóknir gera eina bók „margfalt
þýðingarmeiri en allir þeir milj-
arðar orða sem háskólar okkar
hrækja út úr sér“ í fyrirhafnar-
lausu málfrelsi. En Sabínu finnst
orð eins og „ofsóknir“ og „bann-
aðar bækur“ blátt áfram ömurleg
og gersneydd rómantískum blæ.
Milan Kundera verður meira úr
slíkum samanburði en að minna á
valt gengi orða - hann notar
reynslu sína til að sýna með lif-
andi dæmum þann „misskilning“
sem er á sveimi í okkar gömlu og
þröngsetnu Evrópu og margir
átta sig ekki á nema að litlu leyti.
Vonandi verður það athæfi hans,
sem einatt nýtur góðs af háðgáfu
höfundarins, til að stækka svið
þess skilnings, sem rís undir
nafni.
Kits og skítur
Sabína segir á einum stað, þeg-
ar verið er að leggja út af list
hennar á Vesturlöndum með
banölum hætti:
„Það er ekki kommúnisminn
heldur kitsið sem er óvinur
minn.“
Kits er sem fyrr segir eitt af
lykilhugtökum þessarar bókar og
kannski einskonar heildarsam-
nefnari fyrir allt það sem Milan
Kundera finnur ómerkilegt, yfir-
breiðandi, auðvelt, fegrað -
hvort sem væri í kommúnistaríkj-
’um, hjá evrópskum vinstri-
mönnum eða evrópskum borgur-
um. Á bak við „kitsið" felst „sú
eindregna sátt við tilveruna“ sem
í þessu verki er látin vísa á sljó-
leika, forheimskun og dauða.
Annað lykilorð „skítur“ verður
svo samnefnari fyrir það óhrjá-
lega, ónotalega í tilverunni, sem
margir og ólíkir áhangendur kits-
ins geta ekki sætt sig við. Því er
, ekki að neita að einhvertómleiki,
eyðileiki er yfir úrvinnslu þessara
hugtaka. Allt í lagi með „kitsið"
reyndar - við skrifum auðveld-
lega upp á fyrirlitningu á hinu
auðvelda, einfaldaða, fegraða,
logna (eins þótt við séum ekki
bólusett fyrir þessum freistingum
sjálf). En það gengur öllu lakara
með „skítinn,“ hvað sem líður
skemmtilegum guðfræðilegum
og háspekilegum vangaveltum
um orð, sem svo mjög er á hlaðið
neikvæðum tengslum. Það er
ekki ástæða til þess að biðja
Kundera eða aðra höfunda að
svara þeim spurningum sem þeir
vekja upp. En þegar nú er búið
að hvetja okkur til þess í skáld-
sögunni, beint og óbeint, að
hafna „kitsinu“ í pólitík og listum
og öllu, þá verður eins og alltof
stór eyða fyrir því, sem menn
gætu þá haft sér til trausts og
halds. Eru þær víddir kannski
ekki finnanlegar? Hugmyndin
um „markleysi" lífsglímu okkar,
hvort sem væri á beði einkamál-
anna eða sviði sögunnar, getur að
sínu Ieyti verið jafn lamandi og að
ánetjast „kitsinu“.
- ÁB
Norræna eldfjallastöðin
auglýsir stööu jaröfræöings lausa til umsóknar.
Sérþekking er áskilin í jarðeldafræöum með
áherslu á sprengigos.
Launakjör eru samkvæmt samningum BHMR og
íslenska ríkisins.
Forstööumaður stofnunarinnar gefur nánari upp-
lýsingar um starfið.
Úmsóknarfrestur er til 31. janúar 1987, en starfið
hefst 1. júlí 1987.
Norræna eldfjallastöðin
Jarðfræðahúsi Háskólans
101 Reykjavík
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 7. desember 1986