Þjóðviljinn - 11.03.1987, Blaðsíða 7

Umsjón:
Ólafur
Gíslason
Kristur
Trúboðsstöðin
(The Mission)
Bresk, 1986
Leikstjóri: Roland Joffé
Handrit: Robert Bolt
Leikarar: Jeremy Irons, Robert De
Niro, Ray MacAnniy o.fl.
Það er mikil kvikmynd sem nú
er varpað á hvíta tjaldið í Há-
skólabíó, löng „stór“-mynd, gríð-
arlegir fossar, frumskógur ógnar-
legur, fjöldi litskrúðugra indjána
og skartsækinna átjándualdar-
manna, mannraunir, messur og
bardagar.
í Trúboðsstöðinni fer fram
tvennum sögum í einni. Jesúíta-
munkar voru á þessum tíma al-
þjóðlegt veldi á kaþólsku
yfirráðasvæði og höfðu í latnesku
Ameríku byggt upp net trúboðss-
töðva á indjánaslóðum; áttu þes-
svegna í útistöðum við nýlendu-
veldi Spánverja og Portúgala,
sem á þessum slóðum leituðu
skjótfengins gróða og ódýrra
þræla fyrir plantekrur sínar.
MÖRÐUR
ÁRNASON
Vegna veldis jesúíta og tiltölu-
legrar einangrunar í landflæmi
Suður-Amerfku nutu stöðvar jes-
úíta töluverðs sjálfstæðis og hefur
sagnfræðingum heyrist mér legið
til þeirra gott orð, ekki síst við
þann bakgrunn evrópskrar villi-
mennsku sem saga fyrstu land-
námsalda í álfunni er af uppfull.
Þegar Trúboðsstöðin hefst er
svo komið að evrópskar hirðir
eru að brjóta á bak aftur veldi
jesúíta í Evrópu og Suður-
Ameríku, og í okkar sögu er fjall-
að um baráttu hinna sælu bræðra
fyrir velferð og lífi indjánskra trú-
taka sinna gegn illum þrælasölum
og pólitíkusum.
Sögumaðurinn er fulltrúi páfa,
sendur til að setja niður deilurn-
ar, og hefur raunar fyrirframá-
kveðið erindisbréf um lokaaf-
stöðu sína. Við sjáum söguna
með gestsaugum hans, og um
hann er myndin raunar öðrum
þræði. Myndarheitið má til dæm-
is skilja þannig, þótt margræðni
þess hljóti að tapast í þýðingu;
„mission" þýðir trúboðsstöð, en
líka erindi/verkefni og leiðangur/
sendiför.
Síðan beinist athyglin að
tveimur Kristsmunkum, sem
báðir vilja indjánum heilt, annar
trúir á orðsins mátt og fordæmis-
ins, hinn grípur að lokum til
vopna í samræmi við fortíð sína
og ver hið góða með illu. Og þótt
hugur áhorfandans hrífist óhjá-
kvæmilega af hinum vopnuðu
varnarmönnum er myndin á sið-
ferðilegu og trúarlegu bandi písl-
arvottanna, sem fordæmi þeirra
lifir lengur en kaldlyndir
stjórnmálamenn og gírugir morð-
ingjar.
Urvalslið stendur að baki þess-
ari mynd. Leikstjórinn Roland
Joffé vakti heimsathygli og al-
mannahylli fyrir Vígvelli/Killing
fields um Kampútseuhörmung-
arnar, handritshöfundurinn Ro-
bert Bolt hefur komið víða við
(Dr. Sívagó, Arabíu-Lárus),
leikararnir eru góðkunnir, músík
eftir Morricone þann sem tón-
skreytti spaghettívestra Leones,
og svo framvegis. Og tökumaður-
inn Chris Menge hefur svo sann-
arlega komist í essið sitt í þessari
náttúru. Enda skartar Trúboðs-
stöðin gullpálmanum frá Cannes.
Þetta er sumsé mikil veisla, en
samt verður maður fyrir dulitlum
vonbrigðum. Myndinni hættir til
að verða þunglamaleg, náttúran
verður jafnvel of yfirþyrmandi
þegar á líður, og verra er að sagan
gerist í höndum aðstandenda of
viðamikil til að komið verði að
persónulýsingum að ráði. Þræla-
gerist jesúíti
Jeremy Irons sem Gabríel Kristsmunkur í frumskóg-
inum. Trúarleg dæmisaga?
salinn De Niro sem gerist bróð-
urmorðingi og síðan munkur nær
ekki miklu flugi, sjálfsagt vegna
þess að helsti mótleikari hans,
klerkurinn Gabríel (Jeremy Ir-
ons), er fortíðarlaus og fortaks-
laus hetja hins góða, í rauninni
einskonar dýrlingur sem fremur
kraftaverk sín í frumskógunum
og bíður þar mótþróalausan písl-
arvættisdauða í nafni guðs al-
máttugs.
Kannski er þetta alltsaman
saga um Krist? Nýlenduherrarnir
þá í hlutverki æðstuklerka gyð-
inga, og erindreki páfagarðs
(Ray MacAnnly, yfirlætislaus
leikur og sterkur) Pontíus Pí-
latus, og Rodrigo/De Niro sjálfur
Pétur postuli sem greip til sverðs-
ins í grasgarðinum og sneið eyrað
af Malkusi. Að minnsta kosti ber
myndin meiri svip trúarlegrar
dæmisögu en sálfræðilegs eða fé-
lagslegs raunsæis.
Nú er útí hött að krefjast slíkr-
ar frásagnaraðferðar. Aftur á
móti verður ekki komist hjá að
athuga hvað mynd sem velur sér
þennan efnivið segir um kúgara
og kúgaða og um þá nýlendusögu
sem enn er undirstaða vestrænn-
ar velsældar.
Lýsingin á þremur höfuðöflum
myndarinnar og samspili þeirra
er harla bernsk fyrir áhorfendur
sem ekki eru lengur í sunnudaga-
skólum mannlífsins. Nýlendu-
herrarnir eru vondir og slægir,
jesúítarnir nánast óþægilega
indælir miðað við orðspor sitt í
mannkynssögunni, og indjánun-
um er lýst sem stórum börnum.
Hinir heiðvirðu villimenn Rouss-
eaus eru mættir enn einu sinni á
svæðið, og nú svo hrifnir af fiðl-
um og Maríumyndum að þeir
gefa fyrri lifnaðarhætti uppá bát-
inn án nokkurrar eftirsjár og ger-
ast glaðir byrði hins hvíta í
Kipling-stíl. Þrátt fyrir nokkrar
glettigóðar svipmyndir verða
innfæddir lítið annað en leiktjöld
fyrir átök góðs og ills meðal
hvítra, þveröfugt við til dæmis til-
raun Boormans í Emerald For-
est.
í táknmáli myndarinnar verður
samfélag þeirra og jesúítanna að
paradís á jörðu, útópíu hrein-
leikans, og skýrlega afmarkað
með fossunum miklu frá falsi
faldinni veröld; að komast þang-
að verður aðalpersónunum
tveimur andleg skírsla, þrælasal-
anum raunar rammkaþólsk yfir-
bót. Slátrunin í lok myndar tákn-
ar ekki endalok menningar í
Suður-Ameríku eða öðrum óevr-
ópskum samfélögum, - uppgjör-
ið stendur milli andstæðna í gild-
ismati hvítra. Sem þó eiga það þó
sameiginlegt, án athugasemdar
frá myndarhöfundum, að telja sig
í fullum rétti yfir lífi og limum
indjánanna. í þeirri raunsögu
sem myndin byggir á börðust ind-
jánarnir einir gegn nýlenduherj-
unum. Hér krefjast öll rök þess
að jesúítamunkarnir taki þátt í
slagnum og taki í honum forysíu.
Það er skrítið með
kvikmyndaumfjöllun einsog
þessa, og reyndar ýmsa aðra
„gagnrýni“, að eftir því sem verk-
in eru betri hættir þeim sem um
vélar til að fella harðari dóma, til
að tala meira um galla en kosti,
kannski vegna þess að maður
þykist sjá hversu miklu betra
verkið gæti hafa orðið, ef ... , -
sem er vond afstaða til listaverka.
Þótt ekki væri fyrir annað en
meistaralegar senur er fyllilega
stætt á að mæla með Trúboðsstöð
Joffés við alla sem fara á bíó:
fyrsti píslarvotturinn steypist á
krossi niður fossinn - glæsilegt
bróðurmorð Rodrigo - mögnuð
lokaorusta um trúboðsstöðina -
Te Deum jesúíta og indjánakórs
gegn byssukjöftunum.
Það skortir ekki á hrífandi
myndskeið í þessu verki. Hins-
vegar virðist höfundum hafa ver-
ið of mikið niðrifyrir af siðrænum
trúarhvötum til að ná verulega
sterkum heildaráhrifum.
Schönberg: Tímamótaverk
Kammersveit Reykjavíkur verður með tónleika undir forustu Paul Zukofskys í Áskirkju annað kvöld. Þar verða flutt tvö verk eftir Arnold
Schönberg, Serenade op 24 fyrir klarinett, bassaklarinett, mandolin, gítar, fiðlu, víólu, selló og einsöngsrödd (John Speight) og
Líklega hefur engin „uppgötv-
un“ haft önnur eins áhrif á stefnu
tónlistar okkar tíma og „tólftóna-
röðin“ svonefnda. „Röðin“ teng-
ist fyrst og fremst nafni og verk-
um Arnold Schönbergs, og það
þó hún komi alls ekki fyrst fram í
verki eftir hann. Josef Mathias
Hauer á heiðurinn af því að beita
fyrstur tólftónaröðum'í tónsmíð-
um þannig að tala má um „kerfi“,
en hugmyndir að slíkum röðum
má svosem finna í verkum eldri
manna á síðari hluta 19du aldar-
innar. En um líkt leyti og Hauer
setur fram kenningar um tól-
ftónatækni í tónsmíðum, vex
„röðin“ einsog sjálfkrafa út úr
þeim vinnubrögðum sem Schön-
berg beitir í sínum „expressjón-
ísku“ verkum á fyrstu tveim ára-
tugum 20stu aldarinnar. Það þarf
svosem ekki mikla skarpskyggni
nú, að sjá hvert stefnir í Pierrot
Lunaire frá 1912. Þar má reyndar
finna dæmi um raðtækni, sem að
vísu er ekki kerfisbinding hinna
tólf tóna áttundarinnar í seinnit-
íma skilningi, en hrein og bein
raðtækni fyrir því. Og sú rað-
tækni er sprottin af listrænni
nauðsyn til að binda efni í form,
efni sem endanlega háföi verið
losað úr viðjum tóntegunda.
Sérstakrar athygli verður er
áttundi þáttur þess verks, Nacht,
sem er byggður eingöngu á
þriggja tóna mótívi. Mótív þetta,
E-G-Es, er sett fram í ótal mynd-
um, speglunum og krabbagangi
sem lagrænn efniviður og hljóm-
rænn, í einskonar passacagliu-
tilbrigðum með gríðarflóknum
kontrapúnkti. En tilhneiginga í
þessa átt gætir víðar í Pierrot, og
enn frekar í verkum sem koma
næst á eftir. Hinsvegar er það
ekki fyrr en ellefu árum síðar,
eða 1923, að Schönberg kemur
fram með verk þar sem tónarnir
tólf eru bundnir í raðir, seríur.
Þetta eru valsinn í píanólögum
op. 23 og fjórði þáttur Serenöðu
op. 24, þ.e. þátturinn fyrir söng-
rödd og hljóðfærin sjö, við sonn-
ettu eftir Petrarca. Sereftaðan er
hvað stíl snertir mjög nærri
expressjónismanum í Pierrot,
með sveiflukenndum tilfinning-
um og sífelldum litbrigðum
hljóms og línu. Þar er víðast beitt
einhverskonar raðtækni, mis-
jafnlega strangri og afgerandi,
sérstaklega í tilbrigðaþættinum
nr. 3, þar sem fjórtán-tóna meló-
día er efniviður alls sem á sér
stað. En í fyrrnefndum sonnettu-
þætti er tólftónaröðin (E D Es
Ces C Des As Ges AFGB) sem
sé uppspretta alls og þar er fylgt
Blásarakvintett op 26
Arnold Schönberg.
ströngustu reglum um jafngildi
allra tóna. Enginn tónn má
hljóma oftar en annar og hver
tónn skal vera á sínum stað í röð-
inni. En röðin heyrist ekki aðeins
í þessu frumformi, heldur einnig
afturábak og í spegilmyndum og
þar með eru í rauninni komnar
fjórar frumraðir, sem sfðan geta
byrjað á hvgrjum hinna tólf tóna.
Þannig má tala um 48 um-
röðunarmöguleika í verki og átt-
undaskipan, hljómþykkt og
hljóðfallsmyndun eru frjáls og
einsog andinn einn inn gefur. I
sönglínu sonnettuþáttarins er þó
aðeins um sífella endurtekningu
fyrstu frumraðarinnar að ræða,
hver tónn fellur á eitt atkvæði
ljóðsins. En þar sem hver lína hjá
Patrearca hefur ellefu atkvæði,
verða endurtekningarnar tæp-
lega þrettán og tónrænir áhersl-
upúnktar sí-breytilegir.
Það vekur athygli, að Schön-
berg, sem árum saman hafði í
augum manna og eyrum verið
erkifjandi klassískra forma, af-
neitari laglínu og hljóms og ann-
arra góðra siða, semur fyrstu tólf-
tónaverkin með sterkri hliðsjón
af formum sem tíðkuðust helst á
18du öld og í byrjun þeirrar 19du.
Þannig má vel gera samanburð á
op 24 og Serenöðum Mozarts og
Divertimentóum, og píanósvítan
op 25, sem er fyrsta heila tón-
verkið sem byggist á tólftónaröð,
hlýtur að leiða hugann að semb-
alsvítum Bachs. Fyrsta tónverkið
fyrir fleira en eitt hljóðfæri, sem
byggist á tólftónaröð er svo Blás-
arakvintettinn op 26, og hann er
að sínu leyti dæmigerð „sónata“
fyrir kammersveit.
Hversvegna hvarf Schönberg
aftur til gamalla forma, þegar
hann hafði fundið svo greiða leið
í ónumin lönd? Var hann þrátt
fyrir allt á höttunum eftir „ný-
klassikisma“ líkt og td. Stravin-
sky og ýmsir Fransmenn um langt
skeið? Svarið er hans sjálfs: hann
var tónskáld, sem þrátt fyrir eilífa
leit, byggði traust á evrópskum
hefðum. Svokallað lag og form-
leysi expressjónísku verkanna
var augljós framþróun þeirrar
síbreytitækni sem hann tók að
erfðum frá Brahms, tóntegunda-
leysið, atonalitet, rökrétt áfram-
hald tónmiðju-óstöðugleika síð-
rómantískunnar. Og tólftóna-
kerfið er ekki síður niðurstaða
tæmandi rannsókna á fornum
kontrapúnkti en hljómrænnar
þróunar frá Bach til Wagners.
Tólftónakerfið var honum því
leið til endurmats og endurnýjun-
ar gamalla hugmynda. Um leið
opnaði það hlið spánýrrar verald-
ar, sem menn hafa verið að kynn-
ast í verkum yngri tónskálda og
sér ekki fyrir endann á þeirri þró-
un. Það er því ekki að ófyrirsynju
að Serenaðan op 24 og Blásara-
kvinettinn op 26, teljast til ör-
fárra tímamótaverka
tónlistarsögunnar.
Leifur Þórarinsson.