Þjóðviljinn - 24.03.1987, Page 5

VIÐHORF
Kjósum nýja alþingismenn
Góðir íslendingar.
Laugardaginn 25. apríl gerist
merkur atburður á íslandi. F>á
velja kjósendur sextíu og þrjá al-
þingismenn í leynilegum kosn-
ingum og fá þeim í hendur alls-
herjarvald þjóðar með öllum al-
mennum réttindum þjóðríkis í
skiptum við aðrar þjóðir, al-
þjóðastofnanir og aðra aðila til
næstu fjögurra ára.
Þótt íslendingar séu lítil þjóð,
hefur hún látið að sér kveða á
alþjóðavettvangi. Fulltrúar
hennar hafa átt drjúgan hlut að
skipan alþjóðlegra hafréttar-
reglna og íslenskar konur með
forseta íslands, frú Vigdísi Finn-
bogadóttur, fremsta, hafa vakið
athygli á jafnrétti fólks. Þó eru
ýmsir sem telja að fslendingar
eigi enn stærri tækifæri ónotuð til
að láta að sér kveða í alþjóðamál-
um. Hér skal ósagt látið hvort
það tekst, en kosningar í lýðræð-
isríki eru fyrst og fremst mikils-
verðar vegna þess samfélagslega
valds, sem alþingismönnum er
fengið í kosningum. Þeir fá að
sjálfsögðu í hendur löggjafarvald
þjóðarinnar og í krafti meirihluta
á Alþingi fá þeir í hendur fram-
kvæmdavaldið. Dómsvaldið er
ekki undan skilið, því dómsmála-
ráðherrann skipar dómara í þær
stöður sem losna, dómstólamir fá
fé til starfa af fjárlögum Alþingis
og starfa eftir lögum þess. Auk
hinnar beinu og óbeinu stjórnun-
ar allra þessara þátta allsherjar-
valdsins, sem hlýtur að vera mikil
í ríki þar sem langt í helmingi
þjóðartekna er ráðstafað til sam-
neyslu, kemur allsherjarvaldið
víða annars staðar við. Það hefur
að verulegu leyti tekið að sér yfir-
stjórn mála í helstu atvinnugrein-
um landsmanna, svo sem sjávar-
útvegi og landbúnaði og ýmsar
atvinnugreinar aðrar, svo sem
bankastarfsemi, orkufram-
leiðsla, tryggingar, samgöngur á
landi og lofti ofl. ofl. er háð yfir-
stjórn þess og sérleyfum. Síðast
en ekki síst sér það okkur fyrir
fjölmiðlun í landinu að verulegu
leyti og ræður mestu um hvaða
þætti þjóðmála við fáum að sjá og
heyra um.
Það er mikið vald, sem alþing-
ismönnum er fengið í kosningum.
Hver er
ástæða áskorunar?
Ástæðan fyrir áskorun minni
að kjósa nýja alþingismenn er
ein. Aðgerða- og sinnuleysi al-
þingismanna um vald sitt
gagnvart dómsmálum og réttar-
fari í landinu á undan förnum
árum. Þar sem þetta er ekki eitt
af kosningamálunum kann mörg-
um að þykja þetta lítilsverð
ástæða fyrir því að endurkjósa
ekki þingmann eða þingmenn.
Og það því fremur af því áskor-
andinn er ekki í framboði og ætl-
ar sér ekki að hafa áhrif á það
hvaða listum menn greiða at-
kvæði sitt. Líklegt er að fæstir
kjósendur hafi ákveðið að nota
réttarkerfið á næstunni til lausnar
á málum. Það skipti viðkomandi
litlu hvernig náunganum, Pétri
eða Páli, gengur að fá lausnir á
málum sínum í réttarkerfinu.
Þetta gæti í fyrstu virst góð og gild
afstaða. En þegar betur er að
gáð, er rétt að hafa í huga að eng-
inn veit, hvort eða hvenær kynni
að verða ástæða fyrir hann að
leita réttar síns eða gæta
hagsmuna sinna fyrir dómstól-
um. Og ef við verðum vör við að
illa sé brotið gegn rétti náunga
okkar, án þess hann fái tækifæri
til leiðréttinga, er ástæða til að
vera við því búinn að fljótlega
komi að manni sjálfum eða ein-
hverjum nákomnum.
eftir Tómas Gunnarsson
í lýðræðisríki er réttarkerfið
tækið sem stjórnvöld nota til að
beita valdi sínu, ef fyrirstaða
verður á opinberri framkvæmd.
Og réttarkerfið á ekki síður að
vera tæki fyrir þegnana til þess að
beita sínu valdi gagnvart sínu
samfélagi og samborgurum til að
ná rétti sínum, verði þeir órétti
beittir eða til að hindra vald-
níðslu. Mikilvægi réttarkerfisins
má ráða af þeirri samlíkingu, að
löggjafinn hanni arm laganna en
réttarkerfið veiti honum lipurð
og kraft. Frá sjónarhóli einstaks
kjósanda í lýðræðisríki er kosn-
ingaréttur hans auðvitað afar
mikilsverður, en sjaldan gerist
kynna að annað sé í sæmilegu
lagi, sem er rangt.
Augljóst er, að réttarkerfi sem
á skilvirkan og faglegan hátt á að
geta tekið til umfjöllunar rétt-
mæti hvers konar aðgerða í einu
samfélagi og komist fljótt og vel
að niðurstöðu, er ekki einfalt
fyrirbæri.
Þess er ekki að vænta að lög-
maður eða annar réttarkerfis-
maður geti án viðeigandi kann-
ana kveðið upp úr, svo sæmilega
tryggt sé, hverra úrbóta er þörf á
réttarkerfi. Þó skulu nefnd nokk-
ur atriði. Stjórnarskráin er mjög
gömul svo og skipulag réttarkerf-
isins þrátt fyrir stórfelldar þjóð-
þeir sjái sjálfir ástæður til að-
gerða.
Nokkur dæmi
Eitt af störfum Hæstaréttar ís-
lands er að nefna menn í Kjara-
dóm, sem kveður á um laun fyrir
störf opinberra starfsmanna. Þar
virðist áratugahefð að dæma lág
laun stétta, sem konur sækja í,
svo sem hjúkrun, kennslu og
fóstrustörf. Þó er verulegrar sér-
menntunar krafist í lögum til að
gegna þessum störfum og
hagsmunirnir, sem þær sinna, eru
þeir dýrmætustu. En stofnanim-
ar fá ekki réttindafólk til starfa,
vegna þess að það sækir í önnur
Sofandaháttur alþingismanna í réttarfarsmálum hefur komið
á óvart, vegnaþess að áþvísviði hafaþeir sérstakar skyldur.
Þeir hafa unnið eið að stjórnarskránni og þeim ber az ganga
tryggilega úrskugga um að ekki sé brotið gegn ákvæðum
hennar, eftilefni verða til. “
það að úrslit velti á einu atkvæði,
og þá sjaldan það gerist er lík-
iegast að atkvæði viðkomandi
hafi engin áhrif haft. Sá þáttur
lýðréttinda að eiga aðgang að
góðu réttarkerfi er frá sjónarhóli
almenns borgara miklu veiga-
meiri en kosningaréttur þar sem
hann getur ráðið niðurstöðum
margra og mikilsverðra mála
tengdum honum með valdbeitinu
réttarkerfisins. Og svo öflugt get-
ur þeta tæki verið í höndum
borgaranna, að það raski ekki að-
eins gerðum þess, sem meira má
sín gagnvart „litla manninum,"
heldur hendir stundum að að-
gerðir stjórnvalda séu ómerktar
og dæmi eru um að lagaákvæði
hafa verið ómerkt vegna þess að
þau brutu gegn ákvæðum stjórn-
arskrárinnar. Gott réttarkerfi er
forsenda og kjarni lýðræðis í
landinu. Samt eru bein áhrif
dómstólanna lítil miðað við óbein
áhrif þeirra.
Reglur eru stýrikerfi þróaðra
samfélaga og dómstólar hafa síð-
asta orðið um innihald þeirra og
virkni.
Gott réttarkerfi stuðlar að
jöfnuði þegnanna og farsælu og
öflugu þjóðlífi. Slakt réttarkerfi
veldur misrétti og leiðir til áfalla
og stöðnunar.
Á Alþingi að
skipta sér af dómsmálum?
Já. Þó ekki af rekstri og niður-
stöðum einstakra mála. Megin-
markmið þeirra sem ráða menn
til starfa og flestra starfsmanna er
að árangur verði af störfunum.
Það á eins við um löggjafarstörf
alþingismanna sem önnur, hvort
sem kjósendur aðhyllast félags-
hyggju eða frjálshyggju eða
eitthvað annað. Þess vegna er
ekki nóg að alþingismenn séu
duglegir að setja lög. Þeim ber
einnig til að tryggja virkni laga
með virkri réttarframkvæmd.
Bæði til að stuðla að árangri
starfa sinna og vegna jafnræðis og
réttaröryggis þegnanna.
Alþingi er eini aðilinn, sem
getur sett dómstólum starfsreglur
með lögum, Alþingi sér þeim
fyrir rekstrarfé og æðsti yfirmað-
ur dómsmála, dómsmálaráðher-
rann, sækir vald sitt til Alþingis.
Hvað er athugavert
við réttarkerfið?
Því er ekki auðsvarað með því
að nefna nokkur atriði, svo sem
starfsmannafæð, slök launakjör,
þröng húsakynni, eða eitthvað
þess háttar. Með því er gefið til
lífsbreytingar. Dómaraembætt-
um eru falin störf, sem eðlilegra
væri að aðrir ynnu, svo sem bank-
ar og gjaldheimtur. Landfræðileg
skipting dómaraumdæma er mið-
uð við samskipta- og samgöngu-
möguleika á liðnum öldum.
Starfs- og valdskipting innan
embættanna er ekki í samræmi
við eðlileg og nútímaleg viðhorf.
Dómendur staðfesta t.d. endur-
rit, sem aðrir starfsmenn vélrita.
Starfsskipting milli embætta og
innan embætta er minni en
æskilegt er og tíðkað er víða er-
lendis. Of föst tengsl eru milli
einstakra aðgerða. Eðlilegt væri
t.d. a auðvelda gagnaöflun í mál-
um án málshöfðunar. Athuga
þarf möguleika á því að sleppa
einstökum þáttum dómsmála,
sérstaklega í smærri málum.
Tengsl réttarkerfisins við hin
margvíslegu svið þjóðlífsins eru
ekki nógu góð. Ekki brýnt, að
lögfræðingar sitji í forsæti dóma í
öllum málum. I öðrum greinum
en lögfræði er athugandi að láta
sérfræðinga úr greininni vera í
forsæti og vera í meirihluta í
dómi. Fylgni við góðar réttar-
farsreglur má ná með öðru móti.
Álitamál er, sérstaklega ef rétt-
arkerfið er yfirhlaðið störfum,
hvort meiri gjaldtaka fyrir þjón-
ustu er ekki réttlætanleg. Slæmt
er ef menn geta tafið framgang
réttvísinnar, vegna anna dóm-
stóla. Brýnast er þó að æðstu
stofnun réttarkerfisins, Hæsta-
rétti, verði settar ítarlegri reglur
um rekstur mála. Ekki má vera
nokkur vafi á, hvað gerist fyrir og
í Hæstarétti, hvernig mál eiga að
rekast þar og niðurstaða að nást.
Eiga allir að geta fengið upplýs-
ingar um allt, sem þar gerist í
dómstörfum, nema sérstakir við-
kvæmir hagsmunir málsaðila séu
því til fyrirstöðu. Þannig þarf að
liggja ljóst fyrir, hvernig komist
er að niðurstöðu um hversu
margir hinna átta hæstaréttar-
dómenda kveði upp dóm í ein-
stöku máli og hverjir. Þá þarf
einnig að setja ítarlegar reglur
um samningu dóma, þannig að
fullljóst sé á hverju niðurstaða
máls er byggð og tenging hennar
við kröfur, málavexti og rök
málsaðila. Ef ljóst er hvernig
með mál er farið í Hæstarétti eru
meiri líkur á að menn átti sig á,
almenningur, lögmenn og hér-
aðsdómarar, hvernig ber að túlka
lög landsins.
Annars þurfa kjósendur ekki
langan lista minn um meinta galla
réttarkerfisins. Meiru skiptir að
störf. Þegar þessar stéttir reyna
að ná kjarabótum í samningum er
samningsstaðan erfið, m.a.
vegna þess hve Kjaradómur hef-
ur dæmt laun til þeirra lág og
óvarlegt er að reikna með veru-
legum umskiptum þar. Þetta er
þeim mun ranglátara vegna þess,
að konur eru bundnar sérstökum
aukastörfum, sem atvikin og
þjóðin hafa falið þeim og tor-
velda teknaöflun þeirra og kjara-
baráttu, þ.e. meðgöngu og
umönnun barna.
Dæmi um að réttarkerfið sé
ekki nógu virkt er álagning og
innheimta opinberra gjalda.
Þrátt fyrir að stjórnvöld hafi
greiðan aðgang að miklu magni
upplýsinga, og geysiöflug tæki til
að afla þeirra og vinna úr þeim,
tekst ekki í góðæri að afla tekna
fyrir gjöldum ríkissjóðs. Er þó
slakað svo gróflega á lögbundn-
um kröfum, að nauðsyn þykir
bera til að láta fjárlög ganga fyrir
almennum lagaákvæðum, til
dæmis fræðslulögum, sem virðist
stjórnarskrárbrot. Nefnd á veg-
um fjármálaráðuneytisins áætl-
aði undanskotna gjaldstofna
skatta sex milljarða króna á árinu
1986. Hvort þessi fjárhæð er sú
rétta veit enginn. Állt um það.
Slakt réttarkerfi hefur um langt
árabil verið því til fyrirstöðu, að
unnt væri að lagfæra misrétti í
skattamálum, þótt fleira komi til.
Glöggt dæmi um vanda rétt-
arkerfisins er niðurstaða í einu
svonefndra „okurmála“. í
Hæstarétti var einn sakborninga
af um eitt hundrað og tuttugu
dæmdur til að greiða um kr.
63.000,- sekt til ríkissjóðs auk
sakarkostnaðar fyrir að okra á
manni, sem hafði að atvinnu að
taka við fé frá almenningi og
ávaxta það með okurvöxtum.
Þessi sakborningur hafði áður
fengið margfalt þyngri refsingu í
Sakadómi Reykjavíkur. Málið
vakti mikla athygli vegna þess að
í dómi Hæstaréttar kom fram, að
skortur á tilkynningum um hám-
arksvexti frá Seðlabanka íslands
var því til fyrirstöðu að maðurinn
fengi refsingu í samræmi við kröf-
ur í ákæru. Þótti sumum það
hneisa fyrir Seðlabankamenn,
sem svöruðu því að sökin væri
Alþingis. Hitt var minna rætt, að
áður en þetta okurmál kom fyrir í
Hæstarétti, höfðu allmargir af
þessum eitt hundrað og tuttugu
sakbomingum hlotið talsvert
mismunandi dóma fyrir nokkrum
héraðsdómstólum, sem vom nær
allir býsna langt frá dómi Hæsta-
réttar að því er varðar rök og nið-
urstöður, svo ekki sé talað um
hlut ákæruvaldsins. Þetta er sér-
staklega alvarlegt, vegna þess að
niðurstöður refsimála eiga að
vera þær traustustu meðal dóms-
mála, bæði hvað varðar mála-
vexti og ótvíræð lagarök. Alvar-
legast er þó, að dómur Hæstarétt-
ar er ekki sannfærandi. Undar-
legt er að dæma mann fyrir að
okra á miðlara, sem ekki borgar
nokkra vexti af eigin fé, heldur
græðir á öllu saman. Má ljóst
vera af þessu að dómstólar geta
átt erfitt með að dæma þannig að
menn séu jafnir fyrir lögunum og
réttarframkvæmd virk.
Þessi atriði eru rakin sérstak-
lega af því að þau em flestum
kunnug úr fjölmiðlum. Margt
fleira mætti nefna, sem bendir til
slaks réttarkerfis.
í umferðinni deyr um hálfur
þriðji tugur íslendinga á hverju
ári og svipaður fjöldi örkumlast
ævilangt, auk margra annarra
slysa og eignatjóns. Lítill hluti
þessara slysa stafar af bilunum
eða alvarlegum og skyndilegum
veikindum ökumanna. Um 99%
slysanna eru vegna reglubrota.
En við emm svo vön þessum
reglubrotum og eigum flest hlut
að þeim sjálf, að við tökum þau
ekki alvariega fyrr en slys hendir.
Veiðiheimildum í landhelginni
er undarlega skipað og gróflega
misskipt. Þannig er réttur til að
veiða um tvö þúsund tonn á ári
bundin einum togara (ekki
manni), en annar svipaður togari
fær að veiða um þrjú þúsund
tonn. Stórfelld töp verða, sér-
stakleg á opinberum eignum,
vegna margra gjaldþrota í
landinu án þess góðar skýringar
fáist á þeim og menn bera oft ekki
ábyrgð, þrátt fyrir reglubrot. í
landbúnaði fær einn bóndi
fullvirðisrétt fyrir til dæmis átta-
hundmð ærgildi, en annar bóndi
fær með litlum fyrirvara að vita
sinn fullvirðisrétt fyrir margfalt
færri ám.
Hér verða ekki rakin fleiri
dæmi, sem ættu að vera öllum
kunnug úr fjölmiðlum, en lesend-
ur þekkja örugglega fleiri dæmi,
sem benda til slaks réttarkerfis.
Það sem einkennir þessi dæmi er
að þau varða flest einstaka borg-
ara, sem sæta misrétti, sem ekki
skal gert lítið úr. En jafnframt er
bent á að samfélagsleg ill áhrif af
slöku réttarkerfi eru margfalt
meiri. Vil ég sem lögmaður með
tæpra tveggja áratuga starfs-
reynslu fullyrða að afköst og gæði
þjónustu réttarkerfisins em oft
talsvert langt frá eðlilegum mörk-
um. Jafnvel svo mjög, að menn
reikni ekki með réttarkerfinu til
leiðréttingar á málum. Uggvæn-
legt er hve almenn hnignun rétt-
arkerfisins hefur verið ör síðari
ár, þótt auðvitað sé ýmislegt sem
vegur þar á móti.
Hefur ekkert
verið gert?
Auðvitað hefur ýmislegt verið
gert, en fleira verið reynt, svo
sem að setja nýja stjómarskrá, án
árangurs. Einkennandi er þó, að
ekkert liggur fyrir frá Alþingi um
markmið og stefnu í réttarkerf-
ismálum. Tilviljanir einkenna að-
gerðir. Stundum gefast þýdd
dönsk lög vel, en ekki alltaf. Stór-
slys hafa orðið í löggjafarstarfi,
svo sem lögin um Rannsóknar-
lögreglu ríkisins.
Ég hef í rúman áratug verið að
skrifa greinar í blöð til að vekja
athygli á ýmsu í réttarkerfinu,
sem betur mætti fara, og sérstak-
lega að hvetja til hlutlausrar fag-
legrar skoðunar á málum. Eg
gerði mér í upphafi vonir um að
lögmenn og sérstaklega starfs-
menn lagadeildar Háskólans
Þrlðjudagur 24. mare 1987 j ÞJÓÐVIUINN - SÍÐA
»