Þjóðviljinn - 16.04.1987, Page 5

nú á Þjóðminjasafni,
Um skírdag úr
nýrri hátíðabók
Árna
Björnssonar.
sé orðið bein þýðing á latnesku
heiti dagsins, t.d. dies lustricus,
hreinsunardagur, þá var með öllu
óþarft að troða sérheiti vikudags-
ins inn í. Styttri myndin hlaut auk
þess að vera þjálli í samsetning-
um eins og skírdagsaftann,
skírdagskvöld, skírdagsmorgunn
og skírdagsnótt, svo sem víða má
sjá í fomritum. Hvort orðið skíri-
þórsdagur hafi borist frá Bret-
landseyjum til Norðurlanda eða
öfugt, skal hér látið liggja milli
hluta.
í katólskum sið hafa helgiat-
hafnir á skírdag sjálfsagt verið
sviplíkar á íslandi og annarstaðar
miðað við stærð kirkna og safn-
aða. Áður hefur verið minnst á
tvö atriði úr orðubrotinu frá 15.
öld, og skal hér nokkrum bætt
við. Aðfarakvöld skírdags er
táknrænt atriði haft í frammi,
meðan lesið er úr píslarsögunni,
um það þegar sólin formyrkvað-
ist yfir Kristi á krossinum og for-
tjald musterisins rifnaði í tvennt:
Miðvikudaginn skal segja Flect-
amus genua bæði ræði[ng] og
pisti[l]. En þá er þú segir í passíu
þessi orð: Et obscuratus est sol et
velum templi scissum est [med]i-
um, þá skal ofan falla tjald það,
er upp var fest fyrir sönghúsi.
Syngja aftansöng og kveldsöng
festive sine precibus.
Hér er um að ræða föstutjald
það, sem á síðmiðöldum var siður
að breiða fyrir kórdyrnar á föst-
unni, svo að það huldi bæði prest
og altari. Það var klofið í miðju
og gat verið ýmiss konar bæði að
lit og efni. Reyndar má sýnast
eðlilegra, að slíkt sjónarspil færi
fram á langafrjádag, en kaflar úr
píslarsögunni munu oftar hafa
verið lesnir í þessari viku. Síðan
segir um óttusöng aðfaranótt
skírdags, og er fellt úr nokkuð af
latneskum upphöfum söngva:
In cena Domini skal fyrst syngja
cantica graduum, áður þú tekur
til tíða. Þetta er upphaf óttu-
söngs. - Þá lokið [er] Benedictus,
þá hefi upp tveir sveinar Kyrie
eleison, Christie eleison, Kyrie
og allt eftir skipan. Eftir það falli
allir á knébeð og syngi Pater
noster hljóðliga með bænum, er
til eru settar. - Eftir það er prest-
ur hefur gefið þrjú signa, standi
allir upp. - Og að loknum sálm-
um segi þegar Kyrie eleison og
Pater noster og Credo og Confit-
eor. Og eftir það segi nökkuru
hærra minore preces. - Með
þessum hætti sé sungnar allar
dagtíðir þessa þrjá daga, fyrir
utan það að þú seg þar vers
proprio fyrir sem langafrjádag,
svo laugardag sem þú sagðir
Christus factus fyrir sldrdag.
Síðan kemur sjálf skír-
dagsmessan með því atriði, sem
fyrr var getið, að þaggað er niður
í kirkjuklukkunum frá lofsöngn-
um fram að lofsöng í messu að-
faranótt páskadags.
Skírdag skal samhringja til messu
og knýta þá upp klukku strengi til
Gloria in excelsis á laugardaginn.
Síðan hefi upp officium. Síðan
skal leggja fram oblacionem svo
margar sem prestinum sýnist að
vígja, tvær eður þrjár, og syngja
þá lágasöngva eftir skipan. -
Syngja þrjú Agnus dei og lúka
öllum með Misrere nobis. En pax
skal eigi gefa á þessum degi og
eigi langafrjádag og eigi á laugar-
daginn. Síðan skal hann neyta
eftir venjuogskola kaleikinn. En
hina vígðu oblacionem leggi í
miðjan korpóralinn, svo eigi sé í
brotunum, og láti síðan í pung
sinn og láti á patenu og seti kal-
eikinn hreinliga í messufata kistu
eða almarium, ef til er að ljós sé
fyrir faranda og reykelsi, og beri
þá enn yfir sæmiliga, er niður er
sett. Má hann þetta gera eftir
messu, ef hann vill.
Síðan kemur altarisþvottur og
fótaþvottur sem áður var getið.
Ekki finnst getið um nein sér-
stök fyrirmæli önnur, nema þau
sem lúta að iðrun syndara og
skriftamálum. Þannig segir í
bannsakabréfi Jóns Skálholts-
biskups Halldórssonar frá 1326:
Bjóðum vér og fyrrsögðum pró-
föstum, að þeir skrifti öllum
þeim, sem héðan af verða opin-
berir af tvíföldum hórdómi eða
þaðan af meirum glæpum, að
koma til Skálaholts að öskudegi
og skírdegi og leiðast þar í kirkju
og úr sem siður er til stórskrifta-
manna. Það sama viljum vér um
alla þá, sem út kasta húsfrúm sín-
um og halda inni eða fylgja opin-
berum hórkonum.
Líka aðferð hafði Laurentius
Hólabiskup um svipað leyti og
hlífði ekki stórbokkum svo sem
segir í sögu hans:
Var það og merkjanda, að þá er
Benedikt bóndi eður Rafn bóndi
urðu opinberir í hórdómsspell-
um, eður aðrir mikilsháttar
menn, skyldu þeir koma að skír-
degi til Hóla og vera leiddir til á
bjamfeld sem aðrir skriftamenn.
Hér er getið um bjamdýrsfeld,
sem allmargar kirkjur áttu, eink-
um norðanlands, og munu hafa
átt að verja klerka fyrir gólfkulda
á vetrum.
í kirkjuskipan Kristjáns 3. við
siðaskiptin vom þessi fyrirmæli
um skírdag:
Á skírdag skal útlagt vera sacra-
mentum holds og blóðs Kristi, og
séu þeir þá nokkurir, sem sig
vilja láta þjónusta, skal allt fara
eftir þeirri skikkan, sem fyrri er
skrifað að vera skuli á sunnudög-
um. Að eins skal fólkið áminnt
vera, að það gangi ekki innar í
þann tíma af vana einum fyrir
tímans sakir. Um kveldið skal
gjöra nokkura áminning, hversu
að hann þvoði fætur sinna læri-
sveina og af þeirri hryggðarfullu
angist, er hann kenndi í grasgarð-
inum, áður hann gekk í dauðann.
Fátt er vitað um sérstaka
skírdagssiði utan kirkju, nema
lítilsháttar varðandi mat og
drykk. Þótt langaföstu lyki
strangt tekið ekki fyrr en á páska-
morgun, töldu flestir á síðari
öldum svo vera þegar á skírdag.
Því var viðeigandi að halda ofur-
lítið til á matborðinu. Eggert Ól-
afsson getur fyrstur um sérstakan
skírdagsgraut í Kjósarsýslu ná-
lægt miðri 18. öld:
Paa Skiirdag eller Skiærtorsdag
skulle de have Meelgrod, kaagt
med Mælk.
Jón Árnason hefur svipað að
segja einni öld síðar:
Um páskavikuna og páskana
kann ég fátt að segja, en
hnausþykkum grjónagraut man
ég gjörla eftir bæði á skír-
dagsmorgun og páskadagsmorg-
uninn og voru þeir kenndir við
dagana og kallaðir skírdags-
grautur og páskagrautur.
Vera má, að þessi grautargerð
hafi verið algengari sunnan lands
en norðan; a.m.k. getur Skag-
firðingurinn Símon Eiríksson
þannig um veislukost á Suður-
nesjum kringum 1870:
Ámi [á Hvalsnesi] tók okkur
mætavel og fengum við þar alls-
konar veitingar, meðal annars
mjólkurgraut og þótti mér það
nýnæmi; það kölluðu Sunnlend-
ingar „skírdagsgraut".
Jónas frá Hrafnagili tekur
nokkumveginn í sama streng og
Jón Árnason, en gefur þó í skyn,
að farið sér að draga úr grautaráti
á skírdag um síðustu aldamót:
Á skírdag var vant að skammta
rauðseyddan, hnausþykkan
mjólkurgraut að morgninum,
áður en menn fóru af stað til
kirkjunnar. Þessi siður hélzt
fram yfir miðja 19. öld, að
minnsta kosti víða; hefir ein
gömul kona sagt mér, að ekki
hafi altént þótt þefgott í kirkjun-
um þann dag - grauturinn þótti
auka vind.
Svipaður grautur sýnist lengi
hafa þótt mikið lostæti hér á
landi, og er hans ósjaldan getið
sem sérstaks hátíðaréttar, t.d. við
töðugjöld eða á jólum. Og enn
var hann alsiða í Suðursveit á
öðrum áratug þessarar aldar að
sögn Steinþórs á Hala:
Þetta var á skírdag, og á Reyni-
völlum og líklega á fleiri góðum
heimilum var það siður, að gera
sérstakan graut á skírdag, graut-
ur sem var þykkri heldur en
venjulegur grautur, meira af
hrísgrjónum í honum og lengur
soðinn.
í áðurnefndri frásögn Símonar
Eiríkssonar af vertíðarlífi á
Suðurnesjum kemur einnigfram,
að sumir urðu alldrukknir í skír-
dagsveislunni á Hvalsnesi. Þessi
vísbending um sukk á skírdag
kemur heim við frásögn Ólafs
Ketilssonar af sjómannalífi í
Höfnum um 1870-80. Hann segir
m.a.:
Man ég að aldrei var svo seint
komið af sjó á miðvikudaginn
fyrir skírdag, að ekki færu fleiri
eða færri af hverju skipi að sækja
á páskapelann til Keflavíkur.
Var mörgum ekki svefnsamt á
skírdagsnótt, en þó var það samt
sjálfur skírdagur, sem setti met
allra annarra hátíðisdaga í
Hafnahreppi í þá daga, í algleym-
isfylliríi, áflogum, kjaftshöggum
og kinnhestum, glóðaraugum og
gaulrifnum flíkum. Er mér enn
þá minnisstæður skírdagsmorg-
unn 1874, er ég ásamt fleiri strák-
um komum að einni sjóbúðinni,
sem var einstætt hús úr timbri, og
nefnt Guðnahús; bjuggu í þeiri
sjóbúð hásetar Gunnars Hall-
dórssonar, sem áður er nefndur.
Löngu áður en við vorum komnir
að húsinu heyrðum við hávað-
ann, brakið og brestina svo þilin,
veggirnir og gaflar, gengu í bylgj-
um út og inn. Var nú meiri en
minni hugur í okkur strákum að
komast sem næst kösinni, en ægi-
legt var að heyra og sjá allt sem
þar fór fram innan veggja, því
þarna höfðu safnast saman milli
'30 og 40 risar sitt frá hverju heim-
ili, allir blindfullir og allir í einni
áfiogabendu. Kvað við í húsinu
er kjaftshöggin dundu, en orð-
bragðinu, öskrinu og óhljóðun-
um ætla ég ekki að lýsa hér. Loks
barst svo leikurinn út fyrir sjó-
búðadymar, og var þá áhrifamik-
il sjón að sjá þessa blindfullu
jötna, með lafandi svarta eða
rauða lokkana á löðrandi enn-
inu, lekandi í blóði, og sumir
kannské með annað augað ein-
hvers staðar inn í höfðinu, en hitt
út úr því! - eða að minnsta kosti
sýndist okkur strákunum svo, um
leið og við lögðum á flótta, með
hjartað í hælbeini, um leið og ris-
arnir réðust til útgöngu og enn nú
meiri áfloga.
Margt fleira mætti skrifa
skemmtilegt um áflogin og ein-
vígi og hólmgöngur með löngum
rekadrumbum að vopnum, sem
allt er tengt við skírdagshátíða-
haldið, en það yrði allt of langt
mál að rekja ítarlega þá sögu hér
í einni blaðagrein.
Enda þótt þessi gleðskapur sé
kenndur við skírdag, er greini-
lega ekki verið að halda til hans í
sjálfu sér, heldur upphaf páska-
leyfis sjómanna, þar sem ekki var
róið á helgu dögunum frá skír-
degi til annars í páskum.
PÁSKAR 1987 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5