Þjóðviljinn - 21.07.1987, Qupperneq 9

Bárufélögin -
vamarsamtök sjómanna
Upp úr miðri 19. öld urðu alda-
hvörí í sögu íslendinga. Fram-
leiðsla jókst og fjármagn mynd-
aðist í landinu til athafna og fram-
kvæmda en við það komst rót á
það sveitaþjóðfélag sem hér
hafði verið öldum saman. Fólk
fluttist úr sveitunum að sjávarsíð-
unni og þéttbýlisstaðir mynduð-
ust. Við það jókst verkaskipting
og nýjar atvinnugreinar uxu úr
grasi.
Viðhorf til tíma og vinnu
breyttist sem annað. Vinnutíma
hafði fram á þessa daga verið
skipt eftir sólargangi, hófst með
birtu og síðan var unnið svo lengi
sem birta og veður leyfði. Farið
var að mæla vinnutíma í smáar
einingar, klukkustundir og enn
minni tímaeiningar, og miða
vinnutíma og kaup við þær.
Vinnutíminn var í fyrstu mjög
langur og launin voru lítil. Ein-
stakir menn stofnuðu fyrirtæki og
hófu atvinnurekstur. Þessi einka-
rekstur varð síðan ails ráðandi á
síðustu áratugum aldarinnar. í
þessum umskiptum breyttist
tímaskilningur íslendinga. Hann
varð smám saman allt annar en í
hinu staðnaða þjóðfélagi fyrr á
öldum. Tími frjálsra félagasam-
taka var hafinn.
Fyrstu félögin
Tímamót urðu í sögu frjálsra
félagasamtaka á íslandi á níunda
áratug 19. aldar, en það var með
stofnun tveggja öflugra hreyfinga
sem nokkru áður höfðu breiðst út
erlendis. Hér er annars vegar um
að ræða íslensku samvinnu-
hreyfinguna sem hófst fyrir al-
vöru með stofnun Kaupfélags
Þingeyinga árið 1882. Hins vegar
er hér um að ræða stofnun fyrsta
góðtemplarafélagsins, í janúar
1884 á Akureyri. Með báðum
þessum félögum má segja að fél-
agshyggja almennings hafi glæðst
og höfðu þessar hreyfingar um-
talsverð áhrif á íslenska
verkalýðshreyfingu.
Það var svo ekki fyrr en seint á
níunda áratug aldarinnar að
myndað var stéttarfélag, sem svo
má kalla, og var það meðal iðn-
aðarmanna. Þar voru það prent-
arar sem riðu á vaðið. Iðnaðar-
menn höfðu búið við hið mesta
atvinnuleysi í mörg ár og voru
prentarar einn fámennasti hópur-
inn meðal handverks- og iðnað-
armanna. Prentarar stofnuðu fé-
lag sitt 2. janúar 1887. Ástæða
þess að samtökin voru mynduð
virðist hafa verið ótti við atvinnu-
leysi.
f lögum félagsins er kveðið á
um að það skuli setja nákvæmar
og sanngjarnar reglur um tölu
prentnema og prófun þeirra og
séu prentsmiðjueigendur annar
málsaðilinn, en félagið hinn.
Einnig áttu prentsmiðjueigendur
og nefnd félagsins að semja verð-
JónGunnar
Grjetarsson skrifar
um myndun
verkalýðsfélaga á
íslandi.
Prentarar voru
frumherjar íslenskrar
verkalýðshreyfingar.
I kjölfarið
fylgdu aðrar
starfsstéttir
lagsskrá um tímakaup og ákvæði-
svinnu.
Þetta fyrsta stéttarfélag á
landinu lifði ekki lengi. Það logn-
aðist út af þrem árum síðar og
nýtt var ekki stofnað fyrr en 4.
apríl 1897. Það var Hið íslenska
prentarafélag. Kjör prentara
voru léleg, sömuleiðis vinnuað-
staða og mikið var um ákvæðis-
vinnu. Oryggisleysi var mikið hjá
þeim og atvinnuleysi algengt. Til-
gangur félagsins (frá 1897) var að
efla og styrkja samheldni meðal
prentara, vernda og styrkja at-
vinnu þeirra. Aðrir iðnaðarmenn
fylgdu í kjölfarið og voru það
skósmiðir í Reykjavík, en þeir
mynduðu með sér samtök í febrú-
ar 1888. Þar var hræðslan við
atvinnuleysið og offjölgun í
greininni aðal hvatinn að stofn-
uninni. Þetta félag lognaðist líka
snemma útaf.
Þögnin rofin
Eftir hina skömmu ævi
prentara- og skósmiðafélagsins
var frekar hljótt um alþýðusam-
tökin á íslandi. Engin stéttafélög
voru stofnuð svo sögur fari af fyrr
en árið 1894. Þó færðist ekki
deyfð yfir félagsstarfsemi í
landinu því mörg félög voru
stofnuð á þessu tímabili. Tvö
þeirra höfðu nokkurn blæ
hagsmunasamtaka eða urðu
hagsmunasamtök síðar. Er hér
annars vegar um að ræða Hið ís-
lenska kennarafélag sem stofnað
var 16. febrúar 1889 og hins vegar
Verslunarmannafélag Reykja-
víkur sem stc^nað var árið 1891.
Það var svfe ekki fyrr en síðla
árs 1894 að þögnin var rofin. Sjó-
menn voru farnir að hugsa sér til
hreyfings. Það sem knúði háseta
til að stofna félagsskap var stofn-
un Útgerðarmannafélagsins við
Faxaflóa 30. september 1894.
Reynt var að saka háseta um of
háar launakröfur og þær taldar
stofna útgerðinni í voða þegar
mæta þyrfti erfiðleikum. Útgerð-
armannafélagið gerði einhliða
samþykkt um ráðningarskilyrði
háseta sem vakti mikinn kurr
meðal þeirra. Það leið ekki nema
einn og hálfur mánuður þar til
hásetar höfðu fundið mótleik.
Það var stofnun sjómannafélags-
ins Bárunnar í Reykjavík þann
14. nóvember 1894. Úm tildrög
og stofnun Bárunnar segir í ísa-
fold þann tuttugasta:
„Útgerðarmenn í Reykjavík
hafa nýlega stofnað með sér
félag til að vinna að hagsmun-
um sínum. Félagsstofnun
þessi hefur nú orðið til þess,
að sjómenn komu á sam-
tökum sín á milli, enda munu
þeir hafa fengið veður af því,
að tilgangurinn með stofnun
útgerðarmannafélagsins væri
m.a. sá að halda niðri kaupi
sjómanna og jafnvel lækka
það...“
f kjölfarið fylgdu fleiri félags-
deildir á nokkrum stöðum suð-
vestanlands. Þessi fyrstu félög
sjómanna voru ekki langlíf og
lögðu þau niður starfsemi sína í
upphafi þessarar aldar. En mörg
voru reist á rústum þeirra að
nýju. í Reykjavík tók t.d. Sjó-
mannafélag Reykjavíkur við
starfseminni þar.
Bárufélögin voru upphaflega
varnarsamtök sjómanna gegn til-
raunum útgerðarmanna að lækka
laun þeirra. Samtökin voru því
alla tíð fremur til varnar en sókn-
ar. Eitt þeirra mála sem Bárufé-
lögin beittu sér fyrir var krafan
um launagreiðslur í peningum.
Það var víða svo að kaupmenn
ráku þilskipaútgerð og greiddu
þeir sjómönnum oft með úttekt í
verslunum sínum. Þannig höfðu
kaupmenn meiri hagnað af
launþegum sínum. Vöruúttektin
var algeng launagreiðsla um og
fyrir síðustu aldamót og var
kaupmannavaldið enn það sterkt
að minnti á forna einokun. Með
stofnun Bárunnar hófst óslitin
saga stéttarsamtaka á íslandi og í
Bárufélögunum fengu menn
reynslu í kjarabaráttu og félags-
starfsemi.
Fyrstu sporin
Undirstaða helstu atvinnu-
fyrirtækjanna var fremur ótrygg
rétt fyrir aldamótin, því veiðarn-
ar vildu bregðast og atvinnuör-
yggi var því lítið. Þar að auki kom
mikið af aðkomufólki til vinnu
þegar uppgripatími fór í hönd.
Við þessar aðstæður gerðu ís-
lenskir verkamenn fyrstu tilraun
til að mynda félag ófaglærðra
verkamanna. Hér er um að ræða
verkamenn í höfuðstað Austur-
lands á þessum tíma. Á Seyðis-
firði hófust verkamenn handa um
stofnun Verkamannafélags
Seyðisfjarðar haustið 1896. Til-
gangur þess var að stytta vinnu-
tímann og hækka launin. Form-
lega tóku lög félagsins ekki gildi
fyrr en 1. maí 1897 en þó má ætla
að starfað hafi verið á grunni lag-
anna fram að þeim tíma er þau
voru kynnt þann 30. apríl sama
ár.
Markmið félagsins var að
vernda réttindi verkafólksins.
Félagið fór fram á 10 tíma vinnu-
dag og lítilsháttar kauphækkun.
Þarna kom fram skýlaus yfirlýs-
ing um stéttareðli og baráttumál
samtakanna. Þetta félag hætti
störfum um aldamótin en þá
hafði dofnað yfir atvinnulífi stað-
arins.
Nokkur vafi hefur leikið á því
hvort félagið á Seyðisfirði hafi
verið fyrsta stéttarfélag verka-
manna hérlendis, því að um svip-
að leyti gerðu ófaglærðir verka-
menn á Akureyri tilraun til að
stofna með sér samtök. Lög fé-
lagsins voru samþykkt á fyrsta
fundi þess 19. apríl 1897 og hlaut
nafnið Verkamannafélag Akur-
eyrarkaupstaðar.
í lögum félagsins er greint frá
markmiðum og eðli þess á þá
8 SfÐA — ÞJÓÐVILJINN Þrlftjudagur 21. Júlí 1987
leið, að það eigi að reyna að
koma í veg fyrir skuldaverslun
meðal verkamanna, bæta kjör
þeirra og venja þá við að hjálpa
hver öðrum af fremsta megni án
allrar sérdrægni og sundrungar.
Einnig ætlaði félagið að fá 10
tíma vinnudag viðurkenndan og
koma á kaupgreiðslum í pening-
um.
Þetta félag varð ekki langlíft
frekar en félagið á Seyðisfirði.
Nýtt var stofnað árið 1906 og
fékk nafnið Eining. Gamla fé-
lagið var formlega leyst upp ári
síðar eftir að hafa ekkert starfað í
nokkur ár. Með verkalýðsfélög-
unum á Seyðisfirði og á Akureyri
stigu verkamenn fyrstu sporin á
þróunarbraut stéttarsamtaka
verkamanna á íslandi. í febrúar
1902 voru svo samþykkt lög á Al-
þingi um kaupgreiðslu í pening-
um. Þar með hafði íslenskt verka-
fólk unnið sigur í einu mikilvæg-
asta baráttumáli fyrstu samtaka
þess.
Alþýðan í
Reykjavík
Á stærsta vinnusvæði landsins,
Reykjavík, stofnuðu verkamenn,
einnig sín samtök. Sagnir um þá
stofnun bárust um bæinn í byrjun
janúarmánaðar 1906. f ísafold
eru þessari flugufrétt gerð skil 5.
janúar:
„Verkamannafélag, er á að
heita „Dagsbrún“, er verið að
stofna hér í bænum. Markmið
þess á meðal annars að vera, að
styðja og efla atvinnu félags-
manna, að koma á fót betra
skipulagi að því er alla dag-
vinnu snertir, að takmarka
vinnu á öllum sunnu- og helgi-
dögum, að auka menningu og
bróðurlegan samhug innan fé-
lagsins og að styrkja þá félags-
menn eftir megni er verða fyrir
slysum eða öðrum óhöppum.“
Á stofnfundi Dagsbrúnar, 26.
janúar 1906, voru gerðar sam-
þykktir um laun og vinnutíma.
Það var gert á þann hátt að lög
félagsins voru í tvennu lagi. Ann-
ars vegar voru hin venjulegu fé-
lagslög og hins vegar aukalög
með ákvæðum um laun, vinnu-
tíma og önnur vinnuskilyrði.
Vinnutíminn var ákveðinn frá kl.
6 að morgni til kl. 6 að kvöldi.
Venjulegur vinnudagur var því
11 klukkustundir ef frá eru
dregnir kaffi- og matartímar.
Dagvinnutíminn hélst þannig
óbreyttur allt til ársins 1930.
Kaup var mjög misjafnt eftir
landshlutum og var Dagsbrúnar-
taxti oftast hærri en aðrir.
Árið 1913 hóf Dagsbrún útgáfu
„Verkamannablaðsins“ og var
þar komið málgagn verkafólks.
Þar var skrifað um verkalýðsmál,
upplýsingar til verkamanna var
þar að finna og fljótlega hófust
þar skrif um stjórnmál, en þau
áttu eftir að verða vettvangur
verkalýðsfélaganna síðar.
Um þær mundir sem blaðið
kom út voru að hefjast fram-
kvæmdir við hafnargerð í
Reykjavík og neitaði hinn danski
atvinnurekandi að fara að lögum
Dagsbrúnar. Hann vildi meðal
annars lengja dagvinnuna um tvo
tíma. Verkamenn voru ekki sáttir
við þessa árás á kjör sín og fóru í
verkfall. Það mun hafa verið
fyrsta verkfallið í Reykjavík.
Þessum deilum lauk með sigri
Dagsbrúnar og gerður var skrif-
legur samningur við hina dönsku
atvinnurekendur um kaup,
vinnutíma og önnur vinnuskil-
yrði.
Þetta var fyrsti skriflegi samn-
ingurinn sem Dagsbrún gerði.
Verkamenn voru að efla samtök
sín og kom það vel í ljós með
þessu verkfalli og útgáfu Verka-
mannablaðsins. I blaðinu komu
meðal annars fram hugmyndir í
þá átt að alþýða manna ætti að
eiga fulltrúa á þingi. Þar gætu
verkamenn varið hagsmuni sína
og tekið þátt í að stjórna landinu.
Verkalýðsbaráttan var að fá á sig
æ pólitískari svip.
Verkakonur stofnuðu einnig
sín félög. í Reykjavík stofnuðu
þær Verkakvennafélagið Fram-
sókn árið 1914 til þess að styðja
og efla hagsmuni og atvinnu
kvenna. Köma átti á betra skipu-
lagi á alla daglaunavinnu þeirra
og takmarka vinnutíma.
Skuggahliðar
samtímans
Útgerð varð stórrekstur eftir
1912 og sogaði til sín mikið vinnu-
afl og olli örri fólksfjölgun í bæj-
um. Henni fylgdu ýmsar skugga-
hliðar og nægir að nefna óhóflega
langan vinnudag, lág laun og
húsnæðisskort. Eins og jafnan
hefur verið var vinna við útgerð
stopul og tekjur því óvissar.
Jafnvel þótt vinna fengist var
kaupið svo lágt að verkamenn
gátu varla lifað á því. Talið er að
árið 1914 hafi þótt gott að verka-
maður hefði 750 krónur í tekjur á
ári, en á sama tíma hafði
menntaskólakennari um 4000
krónur á ári.
Verkamenn með svo lágar
tekjur gátu ekki veitt sér að
borða kjöt, smjör eða drekka
mjólk. Þeir urðu að láta sér nægja
ódýrasta fisksmælki, brauð,
smjörlíki, svart kaffi, sykur, kál-
meti og hafragrauta sem ekki
taldist til betra fæðis á þessum
árum. Á stríðsárunum fyrri
(1914-1918) hækkaði svo öll er-
Iend nauðsynjavara mikið í verði,
svo sem kol, olía og nýlendu-
vörur. Þetta hafði í för með sér
kjararýrnun hjá launamönnum
þar sem laun hækkuðu ekki að
sama skapi.
Sameinuð
stöndum vér...
Bilið milli ríkra og snauðra
breikkaði og stéttaátökum með
nýju sniði var boðið heim. Jafn-
framt því hækkaði húsaleiga í
Reykjavík mikið á þessum árum,
einkum síðari hluta stríðsins og
næstu ár á eftir. Kaup verka-
manna (miðað við Dagsbrúnar-
taxta) var langt á eftir ört vaxandi
dýrtíð stríðsáranna fyrri og árin
þar á eftir.
Verkalýðsfélög voru mynduð
víðs vegar um landið, einkum í
kaupstöðum og þorpum. Þau
mynduðu allsherjarsamtök sín í
minni, Alþýðusamband íslands,
árið 1916. Tilgangur þess var að
auka samstarf íslenskra alþýðufé-
laga og miða að því að bæta og
efla hag alþýðunnar. Erfiðleikar
stríðsáranna urðu til þess að
skerpa stéttaandstæðurnar hér á
landi, en stuðluðu jafnframt að
því að meiri festa komst á samtök
launamanna. Ný félög voru
stofnuð, bæði verkalýðsfélög og
stjórnmálafélög.
Verkalýðsmál og stjórnmál
voru ekki lengur aðgreind. Þetta
kom vel í ljós er heildarsamtökin
voru mynduð. Verkalýðsmál og
stjórnmál urðu þannig snemma
nátengd. í fyrstu takmarkaði
verkalýðshreyfingin starf sitt við
faglega baráttu stéttarinnar og
aðra samhjálp, án þátttöku í
stjórnmálastarfi. Þegar verka-
lýðsfélögin urðu fjölmennari og
völd þeirra og áhrif jukust, hlaut
að koma að því að þau létu
stjórnmál til sín taka, sem þau og
gerðu.
Nýir framleiðsluhættir og
breytt þjóðfélag í kjölfar þess var
ákveðinn hvati að uppgangi fé-
lagshreyfinga og stéttarfélaga
undir lok síðustu aldar. Stéttafé-
lögin voru almennt séð stofnuð til
að vernda hagsmuni félaga sinna
og þar var óttinn við atvinnu-
leysið stór þáttur.
Prentarar voru frumherjar ís-
lenskrar verkalýðshreyfingar
eins og starfsbræður þeirra í flest-
um öðrum löndum og í kjölfarið
fylgdu svo aðrar starfsstéttir. Það
er síðan frá stofnun Bárunnar að
saga íslenskra stéttasamtaka hef-
ur ekki slitnað. Starf stéttasam-
takanna bar ekki hátt í umróti
samtímans, en launastéttimar
höfðu kvatt sér hljóðs.
Þriðjudagur 21. júll 1987 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 13