Þjóðviljinn - 06.10.1987, Qupperneq 5

Æskan
A tiunda tugnum og aldrei yngri
Þriðja elsta barnablaðið á Norðurlöndum
Það mun fátítt ef ekki einsdæmi
að blöð á íslandi nái 90 ára aldri.
Slfkt langlífí byggist einkum á
tvennu: Blaðið gegnir þýðingar-
miklu og viðvarandi hlutverki og
því hefur tekist að laga sig að
breyttum kröfum og nýjum við-
horfum. Þetta merkilega og sér-
stæða fyrirbæri i íslenskum
blaðaheimi er barnablaðið Æsk-
an, sem gefið er út af Stórstúku
Islands.
Þaö er einnig ánægjulegt til
þess að vita, að Æskan er þriðja
elsta barnablaðið á Norður-
löndum. Aðeins Norsk Barne-
blad og Kamratposten í Svíþjóð
eru eldri.
Letrið á fánanum
Fyrsta tbl. Æskunnar kom út 5.
okt. 1897. Fyrsti ritstjórinn var
Sigurður Júlíus Jóhannesson, síð-
ar læknir og skáld í Kanada. Út-
gáfa blaðsins átti sér eðlilega
nokkurn aðdraganda. Er upphaf-
ið til þess að rekja, að stjórnir
unglingastúkna sendu stórgæslu-
manni ungtemplara, Þorvarði
Þorvarðarsyni, áskorun eða orð-
sendingu þess efnis, að æskilegt
væri að koma á fót unglingablaði
helst myndskreyttu, „til eflingar
bindindi, góðu siðferði, framför-
um og menntun unglinga yfir
höfuð“, eins og það var orðað.
Þorvarður ásamt meðnefndar-
mönnum sínum flutti svo málið í
unglingareglunefnd á Stórstúku-
þingi í júní 1897. Þingið tók mál-
inu vel og samþykkti að veita 100-
150 kr. styrk til útgáfunnar. Þann
5. okt. sama ár leit svo fyrsta tbl.
Æskunnar dagsins ljós. Síðan
hefur Stórstúkan verið útgefandi
blaðsins að því undanskildu, að
Aðalbjörn Stefánsson og Sigur-
jón Jónsson gáfu það út fym
eigin reikning og ritstýrðu því á
árunum 1919-1922 og Sigurjón
síðan einn til ársloka 1927.
Rétt er að geta þess, að árið
1909 lá útgáfa blaðsins niðri af
Sigurður Júlfus Jóhannesson, fyrsti
ritstjóri Æskunnar
Útlit blaðsins og efni hefur breyst í takt við tímann. Frá v. Æskan 1915, frá 1968 og nú þegar fetað er inn á tíunda tuginn. Mynd: E. Ól.
fjárhagsástæðum og árið 1920
kom aðeins út eitt tbl. Að öðru
leyti hefur gangan verið óslitin.
„Fullt af sólskini
og söng
Lengi býr að fyrstu gerð. Það
var Æskunni mikið lán að maður
eins og Sigurður Júl. Jóhannes-
son leiddi hana fyrstu árin, svo
sýnt sem honum var um að skrifa
fyrir börn og unglinga. Svo má
raunar segja um aðra þá, sem rit-
stýrt hafa blaðinu. Af þeim má
m.a. nefna æskulýðsleiðtogann
alkunna sr. Friðrik Friðriksson
(1904-1908), Margréti Jónsdótt-
ur rithöfund (1928-1941), Guð-
jón Guðjónsson skólastjóra
(1942-1945) og Grím Engilberts
(1956-1984).
í ávarpi sínu í 1. tbl. Æskunnar
segir Sigurður Júlíus m.a. „...
sendum vér svo fyrsta blað
Æskunnar með bestu kveðju til
allra barna og innilegri ósk um að
þetta geti orðið þeim til góðs og
gamans". Og sr. Friðrik Friðriks-
son segir svo í fyrsta tbi. sem
hann ritstýrði: „Ég óska þess
innilega að Æskan geti stuðlað að
því að æska ykkar verði hrein og
ástundunarsöm og gleðirík, full
af sólskini og söng“. Óskir rætast
ekki alltaf en þarna hafa þær
sannarlega gert það.
Hug Margrétar Jónsdóttur til
blaðsins má m.a. marka á því, að (
hún lét því eftir útgáfurétt allra
sinna ritverka. Og Sigurður Júl-
íus gaf Stórstúkunni öll lj óðin sín.
Til að byrja með annaðist Þor-
varður Þorvarðarson afgreiðslu
blaðsins. Lengstan feril átti þó
Jóhann Ögmundur Oddsson í því
starfi. Hann sá um afgreiðslu
blaðsins, innheimtu og útbreiðslu
allt frá árinu 1928 til 1962. Þegar
Jóhann lét af þessum störfum tók
við þeim tengdasonur hans,
Kristján Guðmundsson og síðan
Sigurður Kári sonur Jóhanns.
Slík kjölfesta, sem þarna hefur
verið fyrir hendi, er nauðsynleg
hverju blaði. Hin síðari árin hef-
ur svo Finnbogi Júlíusson komið
þarna til starfa.
Til útgáfu blaðsins hefur ávallt
verið vandað eftir föngum og frá-
gangur og prentun haldist í hend-
ur við ýtrustu möguleika og tækni
prentiðnaðarins á hverjum tíma.
Meira að segja var jólablaðið
prentað í tveimur litum þegar
árið 1898. Nú um sinn hefur blað-
ið komið út níu sinnum á ári. í
tilefni afmælisins verður blöðum
fjölgað í 10 á næsta ári.
Kvíarnar
fœrðar út
Árið 1930 urðu viss tímamót
hjá Æskunni. Þá var bókaútgáfa
hafin á hennar vegum. Og enn
voru umsvifin aukin árið 1939. Þá
beitti sá mikli eldhugi Jóhann
Ögmundur Oddsson sér fyrir því,
að komið yrði á fót Bóka- og rit-
fangaverslun Æskunnar. Til-
gangurinn var sá, að styrkja með
þessu útgáfu blaðsins og veitti Jó-
hann Ögmundur hvorutveggja
forstöðu. Kristján Guðmundsson
varð eftirmaður Jóhanns við
þessi störf og gegndi hann þeim
til ársins 1984.
Sjálfsagt verða menn seint á
eitt sáttir um hvað telja beri góð-
ar bækur og hverjar miður góðar.
Flestir a.m.k. munu þó viður-
kenna að Æskan hafi gefið út
margar úrvalsbækur og þá ekki
hvað síst fyrir börn og unglinga.
Fyrsta bókin var Sögur
Æskunnar, eftir Sigurð Júlíus Jó-
hannesson. Var það mjög við
hæfi og vel af stað farið. Nefna
má einnig Ritsafn H. C. Ander-
sens, Ævintýri æskunnar og
Ævintýri barnanna að ógleymdri
unglingabókinni Sextánára í
sambúð eftir Eðvarð Ingólfsson,
sem var söluhæsta bók á mark-
aðnum fyrir jólin 1985 og er ein-
stakt um unglingabók.
Skáldsagna-
samkeppni
Á þessum tímamótum blaðsins
efnir Stórstúka íslands til skáld-
sagnakeppni og heitir 100 þús.
kr. verðlaunum, auk venjulegra
ritlauna.
Ritstjórar Æskunnar eru nú
Eðvarð Ingólfsson og Karl
Helgason, en blaðstjórn skipa
Hilmar Jónsson stórtemplar,
Arnfinnur Arnfinnsson stór-
gjaldkeri, og Guðlaugur Fr. Sig-
mundsson framkvæmdastjóri
Stórstúkunnar.
Æskan leggur nú á níunda tug-
inn og hefur þó aldrei verið yngri.
Afmælisóskin er sú, að hún megi
áfram yngjast með ári hverju.
- mhg
Þriðjudagur 6. október 1987 jþJÓÐVILJINN - SÍÐA 5
SAGA AFS0GU
Við íslendingar erum stoltir af
sögu okkar, tölum gjarnan um
menningararf og erum ósparir á
að rifja þetta allt upp hverjir fyrir
öðrum, hvenær sem tækifæri
gefst. Við erum stoltir af alþingi
sem á sér langa sögu og Islend-
ingasögunum sem eiga stóran þátt
í að málið okkar, íslenskan, hefur
ekki breyst meira en raun er á.
Við köllum okkur oft bókaþjóð og
státum af betri lestrarkunnáttu
en margar aðrar þjóðir.
En lestrarkunnáttan er ekki
lengur íslendingasögunum að
þakka. Þær hafa fyrir löngu verið
leystar af hólmi og eiga þar í hlut
ýmisskonar bókmenntir sem að
sjálfsögðu eru misjafnlega metn-
ar af þeim sem telja sig geta dæmt
þar um.
Það var ekki ætlun mín að fjalla
hér um bókmenntir eða dæma
lestrarefni, heldur ætla ég að
fylgja hefð íslendingsins, fara aft-
ur í tímann og rifja upp sögu.
Ég er þess fullviss að þegar ég
nefni barnablaðið Æskuna vita
allir við hvað ég á. Æskan er elsta
bamablað á íslandi og nú 5. októ-
ber voru liðin 90 ár frá því að
fyrsta blaðið kom út. Stórstúka
íslands, I.O.G.T. hefur ef frá eru
talin árin 1919-27 kostað útgáfu
biaðsins.
Nú spyr sjálfsagt einhver:
Hvers vegna voru templarar að
gefa út barnablað? Þar lágu ef-
Mjöll Matthíasdóttir skrifar
laust margar ástæður að baki. Á
þessum tíma var lítið útgefið af
lestrarefni sem ætlað var börn-
um. Þau vantaði því tilfinnanlega
eitthvað af þeim toga. Templarar
hófu starf sitt með börnum
nokkrum árum fyrr eða 1886 þeg-
ar Unglingareglan var stofnuð.
Þeir sem unnu með börnunum
hafa því fljótt fundið hvar skór-
inn kreppti. Það þarf því engan
að undra þótt tillaga um blaðaút-
gáfu hafi komið frá stjórnum
unglingastúkna. Á Stórstúku-
þingi í júní 1897 var samþykkt
fjárveiting til útgáfu barnablaðs-
ins og þá um haustið varð Æskan
að veruleika.
í fyrsta tölublaðinu fylgir rit-
stjórinn, Sigurður Júlíus Jóhann-
esson (síðar læknir og skáld í
Kanada) blaðinu úr garði með
eftirfarandi orðum: „Sendum vér
svo fyrsta blað „Æskunnar" með
bestu kveðju til allra barna og
innilegri ósk um að það geti orðið
þeim til góðs og gamans."
Síðan þetta var ritað eru 90 ár,
en Æskan lætur engan bilbug á
sér finna. Með breyttum tímum
hefur hún vaxið og þroskast en
aldrei brugðist því hlutverki sínu
að vera börnum og unglingum til
gagns og gleði.
Það eru margir sem hafa lagt
Æskunni lið á þessum árum.
Aldur hefur ekki skipt máli held-
ur hafa bæði ungir og gamlir
stungið þar niður penna. Hér er
því miður ekki rúm til að minnast
allra sem þar hafa lagt hönd á
plóginn en þeir eiga allir þakkir
skildar.
Þegar talað er um barnablaðið
Æskuna er ekki nema sanngjarnt
að minnst á bókaútgáfu Æskunn-
ar. Það var árið 1930 sem hún
hófst. Aðallega eru gefnar út
bækur fyrir yngri hópa lesenda þó
ýmislegt annað hafi flotið með.
Ætla má að íslensk börn hefðu
haft úr minna lesefni að moða ef
bókaútgáfa Æskunnar hefði ekki
komið til.
90 ár verða að teljast langur
tími í útgáfu blaðs. En Æskan
hefur staðist tfmans tönn og er nú
glæsilegt og aðlaðandi blað. Æsk-
an hefur verið lesin af kynslóð
eftir kynslóð og á marga dygga
stuðningsmenn og áskrifendur.
Án þeirra allra væri blaðið ekki
til.
Þá er nú þessum sögubrotum
mínum lokið en sjálf Sagan held-
ur áfram og enginn veit hvenær
eða hvort hún endar.
Á liðnum áratugum hefur
Æskan verið aufúsugestur á fjöl-
mörgum íslenskum heimilum.
Það er ósk mín að svo megi verða
um ókomna framtíð og sem flest-
ir njóti þess sem þar er boðið
uppá.
Mjöll Matthfasdóttir