Þjóðviljinn - 05.01.1988, Blaðsíða 7

Áramótaávarp forseta íslands Vigdísar Finnbogadóttur
Góðir landsmenn allir,
gleðilegt nýtt ár.
Eitt eftirminnilegasta ára-
mótakvæði sem ort hefur verið á
íslenska tungu er eftir Jónas Hall-
grímsson. Pað hefst á þessum
hendingum:
Svo rís um aldir árið hvert um sig
eilífðar lítið blóm í skini hreinu.
Mér er það svo sem ekki neitt í
neinu
því tíminn vill ei tengja sig við
mig.
Þegar þetta var ort var árið
1845 að hefjast, hið síðasta sem
skáldið lifði. Lítt hefur hann órað
fyrir því eða þorað að treysta því
að tíminn myndi einmitt tengjast
svo við hann í sögu og skáldskap
okkar íslendinga sem raun ber
vitni. Margt má lesa í þessu kvæði
um hugarstríð og erfiðleika, sem
steðja að Jónasi sjálfum, - en eins
og oft hendir þegar ljóð mikilla
skálda vitja okkar gerist það um
leið að við þekkjum okkur sjálf í
kvæðum þeirra. Því hver er sá, að
hann hafi ekki einhverju sinni
haft kynni af dásemdum lífsins, af
eilífðar litlu blómi í skini hreinu,
sem finna má í einhverri mynd á
hverri stundu, hverju ári; - og
hver er sá að honum hafi ekki
fundist hann vera útlægur gerður
frá öllum fögnuði og fær þá ekki
skilið að hann geti nokkru sinni
orðið glaður á ný. Djúp sorg vitj-
ar svo ótal margra á hverju ári
sem líður, sorg sem tíminn getur
aldrei læknað til fulls en þó mild-
að með þeim þroska sem árin
færa okkur.
„Tíminn vill ei tengja sig við
mig“, segir skáldið. Og hvað
verður þá næst fyrir? Að leggja
árar í bát? Síst væri það í anda
Fjölnismanna, sem vildu lyfta
landi sínu og þjóð til vegs og vissu
þó af raunsæi að þeir myndu
aldrei lifa þá tíma, sem við njót-
um nú og hættir stundum til að
gleyma hve góðir eru. Skáldið
kveður áfram:
Eitt á ég samt og annast vil ég þig
hugur míns sjálfs í hjarta þoli
vörðu,
er himin sér og unir lágri jörðu
og þykir ekki þokan voðalig.
Þessar fáu línur hafa furðulega
margt að geyma. Ekki er Jónas
að leita að smugu, sem nefna
mætti ódýra bjartsýni af því tagi
sem eitt samtímaskáld okkar
kallar „óvana og veiklun",
bjartsýni sem nú á tímum sé bók-
staflega „framleidd eins og hver
annar iðnvarningur". Jónas skáld
Hallgrímsson leitar að því sem
einstaklingi má verða til styrktar
og vegna þess að hann er maður
sem getur mælt fyrir hug og sál
síns fólks gat þjóðin og getur enn
tekið göfug orð hans til sín. Það
breytir engu um að nútímaskáld-
ið okkar góða, Sigfús Daðason,
stjakar með skáldmyndum sínum
við þjóð sinni og vekur til um-
hugsunar, - rétt eins og Jónas
forðum.
„Eitt á ég samt“: Það er hugur
míns sj álfs - sem geymir minning-
ar okkar, sögu okkar hvers og
eins og þá sögu sem við öll eigum
saman. Hugur sem óttast ekki
„þokuna“, óreiðu augnabliksins,
myrkrið eða örðugleika, heldur
getur horfst í augu við veröldina
eins og hún er - og „unir lágri
jörðu“. Um leið og þessi sami
hugur sér himininn - með öðrum
orðum gleymir ekki vonum um
betra líf og rismeira, eins þótt
slíkt líf kunni að sýnast langt
undan eins og hlaut að virðast á
fyrsta degi ársins 1845. Það tók
heila öld að gera draum þeirra
Jónasar og félaga hans að veru-
leika, drauminn um frelsi fslands
og sjálfstæði. Síðan sá draumur
rættist er líf íslenskrar þjóðar
orðið rismikið, - og eftir að hafa
náð þeirri reisn sem við búum við
megum við enga stund láta það
henda okkur að undan sígi.
Enda þótt veröldin og ísland
séu önnur nú en þegar þetta
kvæði Jónasar Hallgrímssonar
var ort fyrir tæpum 150 árum, og
lífsvandi þjóðarinnar var ör-
birgð, einangrun, óblíð náttúra
og skortur á sjálfstrausti við yfir-
ráð annarrar þjóðar, eigum við
auðvelt með að byggja í huganum
brú til kvæðis Jónasar og hans
tíma. Og hvað sem líður vel-
megun síðari áratuga getur
mönnum einatt sortnað fyrir
augum - þó nú væri. Einn sér
menningarslys uggvænleg yfir-
vofandi, annar telur jafnvel sjálfa
tungu þjóðarinnar í hættu, hinn
þriðji sér í amstri samtíðarinnar
innantóma neyslufrekju, eftir-
sókn eftir vindi, hinn fjórða hryll-
ir við viðsjám í heiminum og
geigvænlegu vígbúnaðarkapp-
hlaupi. Engu af þessu verður vís-
að frá með léttúð. En þó við vit-
um vel af mörgum vanda getum
við verið bjartsýn án þess að við
séum að gefa okkur á vald sjálfs-
blekkingu og ábyrgðarleysi, því
bjartsýni er svo margt. Hún er
vilji til að finna það sem hjálpar
manneskjunni af stað, nauðsyn-
legur orkugjafi. Hún er að því
leyti raunsæ, að með því að rifja
upp drauma og vonir forfeðra
okkar sjáum við að draumar geta
ræst - eins þótt fáir draumar ræt-
ist til fulls. Bjartsýni getur líka
verið virðingarvottur við þá sem
á undan gengu og höfðu þrek til
þess, hve grimmt sem í móti blés,
að „lyfta Sögunni á veikbyggðar
herðar sínar“ eins og segir í þeirri
nýútkomnu ljóðabók sem áður er
vitnað til.
„Eitt á ég samt“, kvað Jónas.
Við eigum vitanlega mjög margt
íslendingar - ef við kunnum með
að fara, ef við ekki töpum áttum í
ofsahraða og villuljósum mikilla
breytingatíma. Við eigum okkur
meðal annars orðstír. Ótal sinn-
um hef ég orðið þess vör á ferðum
mínum erlendis, að útlendir
menn undrast þetta samfélag
okkar. Menn skilja ekki hvernig
240 þúsund sálir fara að því að lifa
sem sjálfstætt fólk í harðbýlu
landi eins og þær væru a.m.k.
tvær milljónir með álíka margar
vinnuhendur og smærri stórborg
þarf til að geta rekið sjálfa sig. En
í þessu felst einmitt reisn okkar.
Við eigum svo gott fólk á svo
mörgum sviðum, að við getum
látið rödd okkar heyrast og það
er tekið mark á henni og virðing
fyrir henni borin. T.d. eru íslend-
ingar þekktir af því í erlendum
lánastofnunum að borga mjög
skilvíslega skuldir sínar, enda
þótt þær séu okkur ekki síður
þungur baggi en öðrum sem ekki
fer af sama orðspor og búa þó
ekki fremur við sára fátækt en
við. Virðing er borin fyrir sjálf-
stæði okkar, sérstæðri tungu og
menningararfleifð. Og einmitt
fyrir það að við eigum þessa rödd
á þingi þjóðanna er mikilvægt, að
hún missi ekki hljóm sinn, verði
ekki rám. Því er okkur nauðsyn
að eignast áfram í hverri kynslóð
sem flesta menn sem standa sig,
sem vinna vel og af alúð það sem
þeim er trúað fyrir og þeir starfa
við. Að við höldum áfram að vera
menningarþjóð í þeim skilningi
að „menning er að gera hlutina
vel“, eins og einn af heimspek-
ingum okkar hefur komist að orði
á svo lýsandi hátt. Að við, hver á
sínu sviði, gerum svo til sóma sé
það sem við höfum tekið að okk-
ur, hvort sem er að flaka fisk,
skrifa bók, baka brauð eða teikna
hús...
En hvað sem við störfum og
hvert sem við leitum megum við
aldrei gleyma því að íslensk tunga
er ein besta sameign okkar, éf til
vill það fyrsta sem okkur verður
hugsað til, hvenær sem við stönd-
um sem þjóð í tvísýnu, á kross-
götum, á tímamótum og segjum
eins og okkur til styrktar eins og
skáldið: „Eitt á ég samt“...
Við leiðum oft hugann að því
hvar íslensk tunga er nú á vegi
stödd. Víst látum við mörg fara
fyrir brjóstið á okkur slettur úr
stórþjóðatungunni sem mest
heyrist nú víða á byggðu bóli og
ganga yfir í misjafnlega stórum
gusum. Svo virðist sem fáir reitir í
landi okkar, fremur en annars
staðar, séu lausir við það óþurftar
tískufyrirbæri. Sú var tíðin að
danskan læddist hér á landi í-
skyggilega mikið inn í íslenskt
mál manna, sem vildu sýna á sér
heimsborgarasnið og töldu það
tungutak fínna en mál ís-
lendingasagna. En sú mengun
var bundin við nýbakaðan höfuð-
stað landsins sem þá var og þakk-
lát megum við vera árvekni
þeirra manna sem unnu að því að
Ieggja þann ósið niður. Dönsku-
slettur hurfu og eru nú eins og
þær hafi aldrei verið til svo vona
má með góðum vilja að svo verði
mikið hlegið að enskuslettum að
það þyki ekki bógur í nokkrum
manni sem hefur þær uppi. En til
þess að svo geti orðið má ekkert
til spara að búa nýyrðasmiðum
okkar skilyrði til að sinna þjóðar-
menningarstörfum sínum. - Hins
vegar bakar það mörgum, sem ís-
lenskri tungu unna, miklar
áhyggjur að fólk hirðir ekki um
að nota tunguna sem þá gullkistu
sem hún er, kann ekki að nota
rétt aldagömul orðatiltæki og
málshætti og hefur einhvern veg-
inn misst sjónar á sagnorðum í
íslensku, sem eru einkenni og
sjálfir ljósvitar málsins, svo
gagnsæ og tær að hvert barn
skilur þau. Öll tungumál eiga sín
sérkenni og þykir hverri þjóð sem
mælir á eigin tungu vænt um þessi
sérkenni. Enskan hefur hafið
nafnorðin til vegs, franskan
leikur sér að lýsingarorðum, ís-
lenskan og önnur germönsk mál
styðja sig við sagnorðin. Galdur-
inn við að þýða af einu tungumáli
yfir á annað er að fella frásögn að
lögmáli þeirrar tungu sem þýtt er
á. Og einatt verður það ankanna-
legt og nokkuð auðmýkjandi,
þegar tungumál sem þýtt er á er
knésett að því marki að það fer að
lúta lögmálum annarrar tungu og
er um leið svipt sérkennum sínum
og ótal góðum orðum. Líklegt er
að hér segi til sín m.a. áhrif þess,
að gífurlega mikill hluti af lestrar-
efni þjóðarinnar eru þessir stutt-
aralegu og einföldu sjónvarps-
textar, þar sem allt er saxað niður
í sextíu bókstafa skammta, eða
tvisvar sinnum þrjátíu í tveim lín-
um.
Þótt mörgu sé ábótavant í
þessu efni sýna ágætir menn góð-
an vilja og hafa uppi prýðileg
áform um að efla málvöndun og
auðga málnotkun. En betur má
ef duga skal. Ef nýja sókn á að
hefja þarf markvissa stefnu, -
flaggskip, með styrkristjórn. Það
er ekki hægt að ætlast til þess að
fræðimenn í hámenntastofnun-
um sem falið er að skilgreina
tunguna vísindalega frá alda öðli
og varðveita á bókum svo hún
geti orðið þjóðinni aðgengileg.
hverja stund, hafi auk þess mátt
til að berjast fyrir henni meðal
almennings. Fjölmiðlar hafa
tekið á sig mikla ábyrgð. Þeir
hafa til þess vald að upphefja svo
tungumálið að mönnum verði
það til skammar að tala ekki
kjarnyrta og rétta íslensku, -
þetta mál sem við höfum varð-
veitt frá miðöldum og þykjum
fyrir það sómarík þjóð.
„Eitt á ég samt“, kvað skáldið.
Og ein er sú eign sem okkur
hlýtur að vera hjartfólgnust. Það
eru börnin okkar, æskan, ung-
lingarnir, þeir sem taka við minn-
ingum okkar og tungu og þeirri
menningu að vel skuli til allra
hluta vanda. Það er í þeim sem
bjartsýni okkar finnur sér réttlæt-
ingu. Og vegna þess að okkur
þykir vænt um æskuna í landinu
leggjum við kapp á að skila henni
þeim arfi sem skilað var til okkar
og við tókum við með þökkum.
Ég kvíði þeim degi, ef hann á eftir
að rísa yfir okkur, að börnin
kunni ekki einu sinni vísuna um
hann afa minn, sem fór á honum
Rauð, eitthvað suður á bæi - sem
er í senn lifandi mynd af hagleik
tungunnar og lífinu sem fólkið
lifði með landinu.
Við vitum öll, að ungu fólki er
boðið upp á ótal margt sem kennt
er við skemmtun og upplyftingu,
og vissulega höfum við öll þörf
fyrir að bregða á leik. En það er
tálsýn og eftirsókn eftir vindi að
halda að lífið getið orðið eða eigi
að vera einn dans á rósum, sam-
felld hlátrabuna. Við skulum
ekki vera feimin við að brýna það
fyrir æskunni, að námið og þekk-
ingin er það sem mestu varðar- í
góðu sambandi vitanlega við þá
tillitssemi og þá góðvild sem
aldrei má falla úr gildi. Þekkingin
er stundum kölluð góð fjárfesting
og vafalaust er hún það. En hún
er líka sú kjölfesta sem meðal
annars gjörir leikinn, frístundina
skemmtilegri. Hún gefur líka
ungu fólki þann innri styrk sem
vinnur gegn lífsflótta og uppgjöf.
Stundum þegar unglingum
okkar verður fátt um svör grípa
þeir til þess að afgreiða mál með
orðinu: BARA! En það er ekkert
bara í mannlífinu. Við eigum nóg
af skoðunum, kannski 240 þús-
und skoðanir og það er dásam-
legt. En það dugir ekki „bara“ að
hafa skoðun, hún er aðeins upp-
haf. Án þess að skoðun sé fylgt
eftir verða ekki til áhugi, metnað-
ur, vilji, til að stefna að æðra
marki. Ekkertersjálfgefið. Sjálf-
stæði íslands verður aldrei sjálf-
sagður hlutur, ekki heldur íslensk
menning, ekki einu sinni gróður
landsins. Allt er ræktun háð: - að
ala upp nýja kynslóð er eins og að
rækta tré. Maður annast það og
styður til að teygja sig beint og
greinaprútt til sólar. f þessum
skilningi bíður okkar alltaf hlut-
verk hins óþekkta ræktunar-
manns. Ekki vitum við hvað
verður árið 2050. En við viljum
að þá verði hugsað til okkar með
virðingu eins og við hugsum til
þeirra kynslóða með virðingu og
þakklæti, sem tóku við erfiðri
sögu, glórulausu basli og harð-
býlu landi og bjuggu í haginn fyrir
okkur. Látum bjartsýni okkar
tengjast við þennan vilja: að ekki
verðum við talin ættlerar síðar
meir - og svo við þá ræktun lands
og lýðs, sem virðing fyrir öfum
okkar og ömmum og kærleikur-
inn til barna okkar býður okkur
að stunda sem best og heiðar-
legast.
Gleðilegt nýtt ár.
Þriðjudagur 5. janúar 1988 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 7*