Þjóðviljinn - 27.01.1988, Síða 9

Ásdís
Skúladóttir
leikstjóri:
Ofbeldi gegn
konum
innan veggja
heimilisins
er ekki
spurning
um stéttir,
stöðu eða
efnahag
Ás-leikhúsið mínus einn: Jakob Þór Einarsson, Ásdís Skúladóttir, Gunnar Gunnarsson og RagnheiðurTryggvadóttir. Á
myndina vantar Jón Þórisson leikmyndateiknara. Mynd-Sig.
erað í Noregi bæði fyrir leiksvið
og sjónvarp, og hefur auk þess
verið sett upp í Danmörku og
Þýskalandi.
s
Astir, átök
og hjónabönd
Geturðu sagt mér eitthvað um
efni leikritsins?
- Það fjallar um hjónabandið,
um ástina, um það hvernig fólk
laðast hvort að öðru og þau átök
sem eru í flestum hjónaböndum á
einhverju tímabili. - Hvernig
fólk tekst á við þessar átakastöð-
ur fer eftir skapgerð þess, reynslu
og síðast en ekki síst því uppeldi
sem það hefur hlotið. í þessu
verki getum við öll þekkt okkur, í
það minnsta allir þeir sem eru í
hjónabandi, þó að átökin á milli
þessara hjóna séu sem betur fer
meiri en gengur og gerist í venju-
legum hjónaböndum. En þó að
öfgarnar séu svona miklar þá
held ég að það sé enginn vafi á því
að fólk geti þekkt sig í þessum
hjónum, þó að það jtekki kannski
ekki þennan ofsa. Atökin sem við
sjáum hér á milli þeirra leiða oft á
Ás-leikhúsið
Lítil dæmisaga
irto \ti\r rttolrirQloftini l 1“— ' 1 —^ • tíÖUUl tíl þCSS að AtKÍl't
Nú standa yfir á Galdraloftinu
æfingar á leikritinu Farðu
ekki, eftir norska rithöfundinn
Margaret Johansen. Frum-
sýning verður um miðja
næstu viku, en að sýningunni
stendurÁs-leikhúsið, stofnað
afÁsdísi Skúladótturleik-
stjóra. Leikritið sem heitir á
frummálinu Du kan da ikke
bare gaa, fjallar um ástar- hat-
urs samband hjóna, sem
hvorki geta skilið né verið
saman,segirfráinnbyrðis
togstreitu þeirra, átökum og-
ánægjustundum. Hjónin leika
þau RagnheiðurTryggvadótt-
ir og Jakob Þór Einarsson,
leikmynd gerir Jón Þórisson,
og þýðandi verksins er Gunn-
arGunnarsson. Leikstjórier
Ásdís Skúladóttir en hún
stofnaði Ás-leikhópinn ítilefni
sýningarinnar. Ásdís gaf sér
tíma til að svara nokkrum
spurningum fyrir æfingu á
Galdraloftinu um daginn.
Hver er þessi Margaret Johan-
sen, Ásdís?
- Margaret Johansen er norsk
skáldkona, fædd 1923, og eins og
algengt er með konur þá byrjaði
hún mjög seint að gefa út bækur.
Það heyrist fyrst frá henni 1971,
þegar hún er 48 ára, en þá gaf hún
út sitt fyrsta smásagnasafn sem
heitir Um konur. Síðan það var
hefur hún slegið í gegn, og nú'
hefur hún gefið út fjögur smá-
sagnasöfn og fjórar skáldsögur.
Nýjasta bók hennar heitir Mánu-
dagsbörn og vakti þjóðarathygli í
Noregi, þegar hún kom út 1984.
Það er sagt um Margaret Johan-
sen að hún sé mjög raunsær höf-
undur, sem taki mið af þjóðfé-
laginu í sínum skrifum.
Hvernig er þetta leikrit til kom-
ið?
- Það er samið upp úr tveimur
skáldsögum hennar, bók sem
heitir Det var engang en sommer
og fjallar um karlmanninn í hjóna
bandinu, sem sagt séð með
augum hans, og bók sem hún
skrifaði á eftir henni: Du kan da
ikke bare gaa, þar sem hún færir
athyglina yfir á konuna. Nú,
þetta leikrit hefur verið dramatís-
Ást og átök I hjónabandinu. Jakob Þór Einarsson og Ragnheiður Tryggvadóttir í hlutverkum sínum. Mynd-Sig.
þess að Andrés, eigin-
maðurinn, beitir Maríu konu sína
líkamlegu ofbeldi og þá vaknar
með manni spurningin: Hvers
vegna? Hvers vegna beitir And-
rés Maríu líkamlegu ofbeldi,
hann sem elskar hana? Verkið
vekur hjá manni margar spurn-
ingar en það svarar þeim ekki
öllum, þetta er lítil dæmisaga sem
hefur víðtæka skírskotun út í
samfélag nútímans. Fram á síð-
asta áratug hefur verið litið á
vandamál fjölskyldunnar og allt
sem skeður þar fyrir luktum dyr-
um sem hennar einkamál. En á
síðasta áratug höfum við upp-
götvað að það kemur okkur við,
það sjáum við til dæmis í umræðu
um sifjaspell, ofbeldi gagnvart
konum, ofbeldi á börnum og alk-
óhólisma. Hitt er annað mál að
þó að hér sé alvarlegt verk á ferð-
inni eiga Andrés og María sér
auðvitað sínar gleðistundir, alveg
eins og er í lífinu sjálfu, svo hér er
ekki á ferð algjört svartnætti,
þetta er spennandi og skemmti-
íegur söguþráður sem má segja
að endi á nokkuð óvæntan hátt.
Þetta er gífurlega spennandi við-
fangsefni ekki síst fyrir leikarana.
Það má komast svo að orði að
leikritið spanni allar mannlegar
tilfinningar, þau eru tvö ein á
sviðinu allan tímann í þennan
eina og hálfa tíma sem tekur að
flytja leikritið, og þau hvíla sig
ekkert á milli því það verður ekki
hlé.
A undan tímanum
Hvernig stóð á því að þú valdir
þetta leikrit?
- Ég sá það á leiklistarhátíð í
Osló 1984 og hreifst strax af því.
Ég ákvað það þá þegar að setja
það upp hér, og hafði strax sam-
band við Margaret Johansen í
sambandi við það. En þá skeði
það að ég eignaðist lítinn dreng
sem hélt mér vakandi um nætur í
ein tvö ár og öll aukaorka fór í að
sjá um hann. En strax og hann fór
að sofa á nóttunni hófst ég handa,
og sótti um styrk til menntamála-
ráðs og var í hópi hinna heppnu
og fékk hann. En styrkurinn var
ekki það mikill að hann borgaði
allan kostnað af sýningunni, svo
ég fékk til liðs við mig fólk sem
tekur þátt í fjárhagslegri áhættu
við sýninguna, við stöndum sam-
an að þessu og vinnum þetta
kauplaust, nema ef aðsóknin
verður mjög góð. En það eru þau
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Mlðvlkudagur 27. janúar 1988
Ragnheiður Tryggvadóttir leik-
kona, Jakob Þór Einarsson
leikari, Jón Þórisson leikmynda-
teiknariog Gunnar Gunnarsson
blaðamaður og rithöfundur. Við
erum sem sagt Ás-leikhópurinn,
og svo höfum við fengið fjölda
fólks til liðs við okkur, til dæmis
verður Sólveig Pálsdóttir leik-
kona sýningarstjóri, Ólöf Sverr-
isdóttir leikkona hefur verið
hvíslari á æfingum hjá okkur.
En hvers vegna varðstu svona
hrifin af leikritinu?
- Mér fannst verkið fjalla um
svo brennandi spurningar, svo
brennandi vanda. Það má segja
að ég hafi eiginlega verið á undan
tímanum þar, því þeir íslending-
ar sem voru með mér þarna á
leiklistarhátíðinni voru til dæmis
ekki eins hrifnir. Og það er kann-
ski vegna starfa minna við Félags-
málastofnun Kópavogs að ég
vissi þá þegar hvað það var mikil
þörf á að taka þetta efni fyrir.
Fyrir utan. það hvað mér finnst
Margaret taka þetta efni snilldar-
legum tökum og byggja upp
skemmtiiega og leikræna fléttu.
Þessi vandamál komu fyrst upp á
yfirborðið. hér einum tveimur
árum seinna, um það leyti sem
kvennaathvarfið var stofnað. En
í rauninni hefur þessi vandi alltaf
verið til, þó að við höfum lokað
augunum fyrir honum og ekki
viljað vita að hann væri til. Það
má bæta því við að ofbeldi gegn
konum innan veggja heimilisins
er ekki spurning um stéttir, stöðu
eða efnahag.
Mikilvœgi
viðhorfa og reynslu
Hafið þið kynnt ykkur eitthvað
ástceður fyrir ofbeldi á heimilum?
- Sigrún Júlíusdóttir félags-
fræðingur hefur gert sérstaka
könnun á ofbeldi í íslenskum fjöl-
skyldum og við höfum rætt við
hana og kynnt okkur hennar nið-
urstöður. Eins höfum við farið í
heimsókn á lögreglustöðina og
kannski það sem er mikilvægast,
við höfum talað við konu sem
hefur búið við ofbeldi og við karl-
mann sem hefur barið konuna
sína. Hann hefur komið á æfingar
hjá okkur og við höfum rætt
mikið við hann um þennan víta-
hring sem hann og konan hans
voru komin í, hvers vegna hann
barði þessa konu sem hann þrátt
fyrir allt elskaði. Við höfum grætt
alveg óskaplega mikið á þessu
fólki og þau hafa staðfest það að
þetta leikrit lýsir raunveruleikan-
um eins og hann getur verið. Fólk
heldur oft að ofbeldi á heimilum
sé fylgifiskur alkóhólisma, en svo
einfalt er það mál ekki, þó að í
þessu leikriti sé það gefið í skyn.
En grundvallarorsökin til ofbeld-
is er dýpri en svo. Hér á íslandi er
talið að neysla áfengis komi við
sögu í tæplega 50% tilvika og það
er sama prósenta og er ríkjandi í
allri Norður-Evrópu samkvæmt
þeim upplýsingum sem ég hef.
Það eru sem sagt aðrar ástæður
fyrir ofbeldi á heimilum. Margir
sem halda því til dæmis fram að
svo lengi sem konur séu metnar
sem annars flokks þegnar í
þjóðfélaginu muni ofbeldi
gagnvart þeim vera til. Því það er
með ofbeldið eins og öll önnur
mannleg viðbrögð, þau eru háð
viðhorfum okkar, reynslu, og
eins og ég sagði áðan, uppeldi.
Og það er oft svo með karlmenn
sem beita konur sínar ofbeldi, að
þeir hafa sjálfir verið barðir, eins
og til dæmis þessi maður sem ég
minntist á áðan. Eða að þeir hafa
búið við það í bernsku að mæður
þeirra væru beittar ofbeldi af
feðrum þeirra. Þannig að um leið
og þeir elska móður sína þá fyrir-
líta þeir hana fyrir að láta fara
svona með sig, og hvernig á líka
lítill drengur að geta neitað því ef
faðir hans segir honum það ber-
lega með gjörðum sínum að móð-
ir hans eigi það skilið að vera bar-
in? Og í ofanálag má karlmaður í
okkar þjóðfélagi ekki gráta, hann
á helst að standa sig vel, kannski
tekst honum ekki að uppfylla
kröfur um karlmennskuímyndina
og þá vaknar heiftin og reiðin, og
heiftin snýst gegn þeim sem síst
skyldi, konunni hans, hún fær
höggið sem samfélagið, eða yfir-
mennirnir, áttu að fá.
Síðasta höggið?
En þessar konur sem eru barð-
ar... Hvernig stenduráþvíaðþœr
sœtta sig við það?
- Það má oft segja það sama
um þessar konur sem sætta sig við
að láta berja sig og um karlmenn-
ina, ofbeldi hefur verið til staðar
á þeirra heimilum. Þær sjálfar
eða mæður þeirra hafa verið
barðar, og þær hafa orðið að
manneskjum sem hafa ekki næga
sjálfsvirðingu. Það má reyndar
segja almennt um konur að það
hefur ekki verið númer eitt í okk-
ar uppeldi, að minnsta kosti ekki
fram til þessa dags, að rækta með
okkur virðingu fyrir sjálfum okk-
ur, fyrir okkar eigin lífi og þörf-
um. Og hvað varðar spurninguna
sem menn spyrja svo oft, hvers
vegna konur fari ekki frá þeim
mönnum sem beita þær ofbeldi,
þá finnst þeim það oft hægara
sagt en gert, til dæmis vegna
barnanna, óttans við að standa
einar, fyrir utan vonina sem alltaf
er til staðar, að einmitt þetta
högg hafi verið síðasta höggið.
Og auðvitað eru svona sambönd
ástar- haturs sambönd, þarna eru
auðvitað tilfinningabönd sem
konan þarf að slíta til að geta far-
ið. Og staðreyndin er sú, að
jafnvel þó að konan fari, þá er
það oft svo að hún er ekki laus við
mannirtn, því hann beitir oft
öllum ráðum og lofar öllu fögru
til að fá hana aftur, hún trúir hon-
um og kemur aftur og þannig
myndast vítahringurinn. Ef þetta
tiltekna samband á að geta
gengið, þarf að rjúfa þennan víta-
hring, og það er hægt að gera með
hjálp annarra. Eitt getur fólk það
varla ef þetta er orðið mjög ríkj-
andi mynstur, því til þess að það
sé hægt þarf að vinna með vand-
ann og leita orsakanna, og þá er
kannski hægt að fara að lifa „eðli-
legu“ lífi. Svo má bæta því við að
hér höfum við bara verið að tala
um líkamlegt ofbeldi, en andlegt
ofbeldi er alltaf fylgifiskur þess
og er jafnvel ennþá hræðilegra en
höggin sjálf, og meiri skaðvaldur
en líkamlegt ofbeldi. Því þar er
vegið að sálinni í manneskjunni,
henni sjálfri, ekki bara líkama
hennar. Nú, út af fyrir sig þá er
það jú mjög slæmt að hjónaband
skuli geta verið svona, en saman-
ber það sem ég sagði áðan, þá er
kannski það versta að börnin sem
alast upp við þessar aðstæður
flytja með sér sína reynslu yfir í
sitt hjónaband í framtíðinni. Því
þó það sé hægt að rekja hegðun
og viðbrögð fólks til viðhorfa,
reynslu þess og uppeldisþátta,
stendur eftir að hver einstakling-
ur er ábyrgur gerða sinna, þess
sem hann segir og gerir, og lætur
yfir sig ganga. Og síðast en ekki
síst er hver ábyrgur fyrir því sem
hann býður börnum sínum upp á
og hvers konar bernskuminning-
ar hann gefur þeim. Sem ég segi
þetta minnist ég hluta af ljóðinu
„Ástarsaga aldarinnar" eftir
Márta Tikkanen:
Ásdís Skúladóttir: „Þetta er gífurlega spennandi viðfangsefni."
Mynd-Sig.
Ljóð
„Meðan þú grætur þig í svefn afþvíþú
átt svo bágt að eiga pabba sem var alk-
óhólisti
þá sit ég og velti því fyrir mér hvenœr
hatur mitt muni brenna þig til hvítrar
ösku
Meðan þú liggur og snöktir eins og það
hvarfli ekki að þér að þín börn eiga líka
pabba.“
Vidtal Lilja Gunnarsdóttir
Mi&vikudagur 27. janúar 1988 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 9