Þjóðviljinn - 28.07.1988, Blaðsíða 7

FRETTIR
Vinnutímanefnd
Vinnutíminn styttur mei löggjöf
Hugmyndir um aðgerðir til styttingar vinnutímans: Yfirvinnukaup lœkkað
og dagvinnulaun hœkkuð. Yfirvinna takmörkuð með lögum
Meðalvinnuvika karla á aldr-
inum 18 til 75 ára sem eru í
fullu starfi er 57 stundir á viku.
Konur skUa á viku 49 stundum og
eru þá heimilisstörf ekki meðtal-
in. Bændur og sjómenn vinna
manna mest eða að jafnaði um 64
stundir á viku og verkamenn skila
59 stundum að meðaltali.
Þetta kemur m.a. fram í við-
horfskönnun sem Félagsvísinda-
stofnun Háskólans vann fyrir sk.
vinnutímanefnd á vegum félags-
málaráðuneytisins.
Nefndinni var falið að kanna
leiðir og leggja fram tillögur um
hvemig unnt væri að stuðla að því
að stytta vinnutímann. Fulltrúar
atvinnurekenda og launþega sátu
í nefndinni, auk fulltrúa fé-
lagsmálaráðuneytisins. Hér á
eftir fara helstu niðurstöður
nefndarinnar um leiðir til úrbóta.
Stjórnvaldsaðgerðir
- löggjöf
í raun hefur hið opinbera ekki
mörg úrræði ein og sér til þess að
hafa áhrif á vinnutíma fólks. í
meginatriðum má segja, að
rammi vinnulöggjafarinnar sé
tvíþættur, hvað þetta varðar.
■ Lög um aðbúnað, hollustu-
hætti og öryggi á vinnustöðum,
nr. 46/1980
í þessum lögum er meðal ann-
ars kveðið á um hvíldartíma og
fndaga. Þannig er kveðið á um að
minnsta kosti 10 tíma hvfld á sól-
arhring og einn vikulegan frídag.
Aðilum vinnumarkaðarins er þó
heimilt að semja um styttri vinn-
utíma undir sérstökum kringum-
stæðum og hefur raunar verið
gert sérstakt samkomulag milli
ASÍ og VSÍ um það, hvernig
undanþágum skuli háttað. Enn
vantar þó nokkuð á, að markmið
laganna um lágmarkshvfld hafi
náðst. Þess vegna er varla raun-
hæft að ná betri árangri með því
að breyta þessum ákvæðum,
meðan þeim er ekki framfylgt í
núverandi mynd. Eitt af því, sem
kæmi til greina, er þó að fella nið-
ur allar undanþáguheimildir.
■ Lög um 40 stunda vinnuviku,
nr. 88/1971
Þessi lög kveða einungis á um
skiptingu vinnutíma í dagvinnu,
eftirvinnu og næturvinnu, en tak-
marka í engu lengd vinnutímans.
í lögunum eru einnig ákvæði um
það, hvaða dagar skuli teljast frí-
dagar svo og um matar- og kaffi-
tíma.
Skattalög
Skattlagning stjórnvalda er
öflugt hagstjórnartæki og er ekki
að efa, að það mætti takast að
stytta vinnutíma með markvissri
beitingu hennar. Her má bæði
nefna almenna efnahagsstjórn,
þar sem leitast væri við að stjórna
eftirspurn í hagkerfinu - og þar
með væntanlega um leið fram-
boði og eftirspurn eftir vinnuafli.
Jafnframt mætti hugsa sér skatt-
lagningu á þrengra sviði, sem
hefði áhrif á afmarkaða þætti í
efnahagslífinu.
Dæmi um hið síðarnefnda er
hið nýja staðgreiðslukerfi tekju-
skatta, sem kom til framkvæmda
um síðustu áramót. í þessu kerfi
er persónuafsláttur jafnhár hjá
öllum og skatthlutfallið er aðeins
eitt. Þetta veldur því að þegar
tekjur eru komnar yfir skatt-
leysismörkin þá fer rúmlega
þriðja hver króna umfram það
beint til ríkis og sveitarfélaga.
Aðilar vinnumarkað-
arins - kjarasamningar
Það er ljóst að kjarasamningar
snerta víða vinnutíma fólks. Jafn-
framt er ekki óeðlilegt, að þar sé
samið um nánari tilhögun hins
daglega vinnutíma, en ytri um-
gjörðin sé mörkuð með löggjöf.
End telja margir, að betri árang-
urs megi vænta, ef um það er
samið í kjarasamningum heldur
en með lagasetningu.
■ Vaktavinna - Víða í kjara-
samningum er samið um vakta-
vinnu, þ.e. óreglubundna 40
stunda vinnuviku utan hins um-
samda dagvinnutíma. Vakta-
vinna er algengust hjá fólki í
störfum, sem vinna þarf allan sól-
arhringinn, svo sem ýmis að-
hlynningarstörf, löggæsla o.fl.
Ennfremur tíðkast vaktavinna
einnig í öðrum greinum svo sem í
verksmiðj uiðnaði.
Bent hefur verið á þá hagræð-
ingu, sem felst í því að vinna vakt-
avinnu, þar sem fjárfesting í vél-
um er mikil eða dýrt að gangsetja
þær. Þannig megi auka afköstin,
sem aftur skili sér í bættum
kjörum. Á hinn bóginn hefur líka
verið bent á ýmsa ókosti vakta-
vinnutilhögunar. Hún sé slítandi
og hafi slæm áhrif á fjölskyldulíf
fólks.
■ Sveigjanlegur vinnutími - í
kjarasamningum er samið um
vinnutíma. Þar er yfirleitt tekið
fram, að dagvinnu skuli inna af
hendi á ákveðnu tímabili dagsins,
en þá taki eftirvinnu- eða yfir-
vinnutímabil við. Almennt hefur
verið litið svo á, að sama reglan
gildi um alla vinnustaði.
Á síðustu árum hefur komið
fram það sjónarmið að auka
sveigjanleika í vinnutíma fólks.
Þannig að fólk geti ákveðið -
innan tiltekins ramma - hvenær
það innir vinnuna af hendi, svo
framarlega sem það skilar um-
sömdum vinnutímafjölda.
Sveigjanlegum vinnutíma verður
ekki alls staðar komið við, en
vafalaust er hægt að koma þessu
kerfi á víðar en nú er.
Sveigjanlegum vinnutíma hef-
ur talsvert verið haldið á lofti í
jafnréttisbaráttunni. Raunar er
tekið undir það í stefnuyfirlýs-
ingu og starfsáætlun ríkisstjórn-
arinnar.
Verkalýðshreyfingin hefur
ekki tekið undir kröfuna um
sveigjanlegan vinnutíma. Fyrir
því eru tvær meginástæður. Ann-
ars vegar sú skoðun, að það
myndi riðla þeim föstu skorðum,
sem dagvinnutímabilið er í. Hins
vegar telja margir, að sveigjan-
legur vinnutími myndi fyrst og
fremst nýtast yfirmönnum og
þeim, sem þegar eru betur settir í
fyrirtækjunum, þ.e. að þeir
myndu sveigja vinnutíma ann-
arra að sínum eigi þörfum. Enn
sem komið er hefur ekki verið
samið um sveigjanlegan vinnut-
íma í kjarasamningum, heldur
verið bundið við einstaka vinn-
ustaði.
Auk þeirra atriða, sem hér
hafa verið nefnd, má benda á
ýmsa aðra kosti sveigjanlegs
vinnutíma. Þessi tilhögun gæti
orðið til þess, að færri konur
dyttu út af vinnumarkaði vegna
barneigna. Þá gæti hann leitt til
annarrar og betri nýtingar á da-
gvistarheimilum og leikskólum.
Ennfremur gæti hann létt á um-
ferð og slysatíðni á álagstímum.
Það gæti dregið úr kostnaði ein-
staklinga og fyrirtækja. Loks gæti
dregið úr lengd vinnutíma.
■ Breytingar á vinnutímaviðmið-
un í kjarasamningum - Eins og
hér hefur komið fram kveða kjar-
asamningar á um dagvinnutíma-
bil, eftirvinnu- og næturvinnut-
ímabil, eða yfirvinnutímabil. Öll
vinna, sem unnin er á fyrr-
greindum tímabilum, greiðist á
því kaupi, sem þá er umsamið.
Þetta þýðir til dæmis, að maður,
sem ræður sig í vinnu frá klukkan
13-19 á skrifstofu, fær greitt da-
gvinnukaup fyrir tímabilið frá 13-
17, en eftirvinnukaup frá 17-19.
Margir telja, að þetta fyrirkomu-
lag torveldi beitingu sveigjanlegs
vinnutíma.
■ Breytt vægi yfirvinnulauna - í
kjarasamningum er jafnan kveð-
ið á um það álag, sem greitt er í
eftir- og næturvinnu. Til skamms
tíma var miðað við að eftirvinn-
uálag væri 40% ofan á dagvinn-
ukaup og næturvinnuálag 80%.
Þessu hefur nú verið breytt og er
almenna reglan víðast hvar sú, að
hver yfirvinnutími nemur til-
teknu hlutfalli af mánaðarkaupi,
yfirleitt 1,0385%.
Eitt af því, sem nefnt hefur ver-
ið sem hugsanleg leið til þess að
draga úr yfirvinnu, er að breyta
vægi yfirvinnulaunanna. í gróf-
um dráttum má segja að þar komi
til tvær leiðir greina:
Að gera yfirvinnuna svo dýra,
að atvinnurekendur vilji ekki láta
vinna hana. Hér hafa heyrst tölur
allt upp í 100% álag í yfirvinnu,
jafnvel hærra.
Að lækka yfirvinnuálagið svo
mikið, að launafólk vilji ekki
vinna yfirvinnu, t.d. með því að
fella yfirvinnuálag niður. f þessu
sambandi má nefna, að í Banda-
ríkjunum er ekki óalgengt að
yfirvinna sé greidd á lægri taxta
en dagvinnan.
í þessu samhengi er yfirleitt
talað um að breyta vægi launa,
þannig að svo hátt kaup væri
greitt fyrir dagvinnutímann, að
fólk þyrfti ekki að bæta við sig
vinnu, þótt yfirvinna drægist
saman.
Loks er rétt að nefna, að ein
skýring á launamun karla og
kvenna hefur verið talin felast í
því að karlar ynnu mun lengri
vinnudag, væru fúsari til að vinna
yfirvinnu. Þessa hafi þeir notið í
hærri launum, ekki bara fyrir
yfirvinnuna, heldur einnig í dag-
vinnu. Stytting vinnutímans með
minni yfirvinnu væri því raunhæf
Ieið til launajafnréttis karla og
kvenna.
Einstakir vinnustaðir - vinnu-
staðasamningar
Víða á vinnustöðum eru gerðir
sérstakir vinnustaðasamningar,
samningar, sem einungis eru
bundnir vinnustaðnum og fjalla
um atriði eins og kjör og vinnu-
tíma og þau atriði önnur sem eru
sérstök fyrir viðkomandi vinnu-
stað. í slíkum samningum væri
heppilegt að hafa ákvæði um
sveigjanlegan vinnutíma.
Tæknivæðing og aukin hagræð-
ing í fyrirtækjum
Með aukinni tæknivæðingu og
hagræðingu í fyrirtækjum gæti
dregið úr eftirspurn eftir vinnu-
afli. Þar með dregur að sama
skapi úr þörfinni fyrir yfirvinnu.
Af þessu leiðir, að smám saman
muni komast meira jafnvægi á
vinnumarkaðinn, ef ekki kemur
til aðgerða, sem leiða til hins
gagnstæða.
Tillögur nefndarinnar
Nefndarmenn eru sammála
um, að það sé engin einföld leið
til þess að stytta vinnutímann og
þar með draga úr vinnuálaginu.
Til þess að gera sér einhverjar
vonir um að ná varanlegum ár-
angri þarf að beita öllum til-
tækum ráðum, bæði á sviði lög-
gjafar og kjarasamninga. Jafn-
framt er ljóst, að þetta verk
vinnst ekki í einu áhlaupi heldur
þarf að vinna það í áföngum og í
nánu samráði og samvinnu milli
stjórnvalda og aðila vinnumark-
aðarins.
Samningsatriði
■ Yfirvinnukaup verði lækkað
Þessi tillaga byggir í reynd á
niðurstöðum könnunar Félags-
vísindastofnunar, þar spm meira
en 70% aðspurðra taldi, að það
myndi draga úr yfirvinnu, ef yfir-
vinnukaup yrði lækkað. Þetta er
ekki ný hugmynd, heldur hefur
hana iðulega borið á góma í þessu
samhengi. Þetta er atriði, sem að-
ilar vinnumarkaðarins geta samið
um sfn á milli.
Við þessa grunnhugmynd má
síðan bæta ýmsum tilbrigðum.
Þannig mætti hugsa sér, að yfir-
vinnukaup héldist óbreytt, þar til
ákveðnum fjölda vinnustunda
væri náð, en þá lækkaði það veru-
lega. Ennfremur mætti taka upp
svipað fyrirkomulag og tíðkast
víða erlendis, þar sem yfirvinna
er greidd með auknum frítíma.
Nefndin ræddi einnig þann
möguleika að yfirvinna yrði gerð
svo dýr, að atvinnurekandinn
teldi sér ekki fært að greiða hana.
Niðurstaða nefndarinnar var hins
vegar sú, að þetta fyrirkomulag
hefði í reynd verið alllengi við
lýði, án nokkurs sýnilegs árang-
urs í þá veru að draga úr vinnu-
tíma. Jafnframt var talið, að
þetta fyrirkomulag myndi leiða
til vaxandi þrýstings frá launþeg-
um til að fá aukavinnu, sem at-
vinnurekandinn gæti átt erfitt
með að standast, sérstaklega þar
sem samkeppni um vinnuafl væri
hörð.
■ Dagvinnulaun verði hækkuð
Samkvæmt könnun Félagsvís-
indastofnunar sögðust 70%
þeirra, sem kváðu styttri vinnu-
tíma henta sér betur, myndu
draga úr yfirvinnu, ef dagvinnu-
laun hækkuðu.
Stjórnvaldsaðgerðir
■ Skattar af launagreiðslum fyr-
irtækja verði í auknum mæli
staðgreiddir
Það er skoðun nefndarinnar,
að upptaka staðgreiðslukerfis
tekjuskatts einstaklinga um síð-
ustu áramót komi til með að hafa
töluverð áhrif á lengd vinnutím-
ans, að minnsta kosti þegar fram í
sækir. Þegar fólk stendur frammi
fyrir því að horfa á þriðju hverja
viðbótarkrónu, sem það aflar sér
með aukavinnu, renna rakleiðis
til ríkis og sveitarfélaga, kann
það að hugsa sig tvisvar um, áður
en það sækist eftir meiri yfir-
vinnu.
Að sumu leyti má segja, að
staðgreiðslukerfi skatta hafi svip-
uð áhrif og lækkun yfirvinnu-
kaups, þar sem viðbótarvinnan
skilar sér í reynd ekki á fullu verði
til launþegans heldur á lægra
verði/kaupi. Þetta kann því að
reynast einhver mikilvægasta
breyting í þá veru að draga úr
vinnuálaginu, sem orðið hefur
hér á landi um langa hríð.
Nefndin telur mikilvægt, að
haldið sé áfram á þessari braut,
með því jafnframt að reyna að
koma á staðgreiðslukerfi skatta
hjá fyrirtækjum, fyrst og fremst
«f launagreiðslum.
■ Yfirvinna verði takmörkuð
með lögum
Þessi tillaga kann að virðast
býsna fjarstæðukennd við ís-
ienskar aðstæður, þar sem menn
virða jafnvel ekki núgildandi
lagaákvæði um lágmarkshvfldar-
tíma o.fl. Það er hins vegar álit
nefndarinnar, að það þurfi meira
en vinsamleg tilmæli til þess að
stytta vinnudaginn á íslandi. Það
krefst róttækra úrræða. Einmitt
þess vegna er brýnt að fylgja hug-
myndunum um styttri vinnutíma
úr hlaði með löggjöf, þar sem sett
verði þak á hámarksvinnutíma.
Hér má til samanburðar nefna
að Finnar, Svíar og Norðmenn
hafa með lögum takmarkað leyfi-
legan vinnutíma. Það er yfirleitt
miðað við um 300 yfirvinnu-
stundir á ári, eða sem svarar til
5-6 stunda á viku. Jafnframt er
ákveðið svigrúm til þess að mæta
sérstökum tilvikum, sem slltaf
kunna að koma upp. Þannig er til
dæmis sett þak á hámarksvinnu-
tíma á viku, sem liggur talsvert
fyrir ofan þetta mark, eða nálægt
10 yfirvinnutímum.
Það er skoðun nefndarinnar,
að það sé nauðsynlegt að lög-
binda hámarksákvæði af þessu
tagi, ef það á að vera einhver von
til þess að stytta vinnutímann.
Með framkvæmd þessara til-
lagna væri stigið mikilvægt skref í
átt til þess að draga úr því mikla
vinnuálagi sem hér hefur verið
landlægt um áratuga skeið. Hins
vegar er alveg Ijóst, að þessar til-
lögur hrökkva skammt, ef þeim
e: ekki fylgt eftir með aðgerðum,
bæði af hálfu stjórnvalda í þá
veru að draga úr þenslu í efna-
hagslífinu og eins og ekki síður á
vettvangi fyrirtækjanna sjálfra til
þess að tryggja, að þær breyting-
ar sem þessu fylgja, leiði ekki til
óhagkvæmni í rekstri og verð-
hækkana. Árangurinn af þessum
aðgerðum ræðst fyrst og fremst af
því, hvernig til tekst með al-
menna eftirspurnarstjóm í efna-
hagslífinu og aðlögun fyrirtækja
að breyttum aðstæðum.
Fimmtudagur 28. júlí 1988 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 7