Þjóðviljinn - 07.09.1988, Síða 8

MENNING
33
Hugur einn
þaö veit“
Fjallað um hugarfar á fyrri öldum
Tímaritið „Ný saga“, sem kem-
ur út árlega á vegum Sögufélags-
ins, er framtak ungra sagnfraeð-
inga og eru það fyrst og fremst
þeir sem í það skrifa, þótt einnig
sé leitað til annarra um greinar og
viðtöl. Endurspeglar ársritið
þannig áhugamál, viðhorf og að-
ferðir sagnfræðinga af yngstu
kynslóðinni, manna sem eru ný-
loknir námi og kannski komnir út í
framhaldsnám og rannsóknir og
byrjaðir á undirbúningi doktorsrit-
gerðar. Mætti því líta á það sem
e.k. áttavita, sem sýndi ýmsar
hræringar í stundlegri stefnu
sagnfræðirannsókna.
Nýlega er kominn út annar ár-
gangur tímaritsins og kennir þar
margra grasa. Er ekki að efa að
ýmsum mun þykja forvitnilegt að
lesa t.d. greinar um „Viðreisnar-
stjórnina" undir fyrirsögninni
„Skiptar skoðanir“ sem eru eftir
jafn ólíka menn og Gísla Gunn-
arsson, Stefán Ólafsson og hinn
víðkunna Hannes Hólmstein
Gissurarson. Harðorð ádrepa
Péturs Gunnarssonar sagna-
skálds, sem nefnist „Af rúmbotn-
inum“ og fjallar um það hvernig
búið er að menningarmálum á ísa
köldu landi væri líka þarfleg lesn-
ing fyrir suma.
Það yrði of langt mál að segja
frá hverri einstakri grein í
tímaritsheftinu, og því ætla ég að
taka heldur þann kostinn að fjalla
um einn þátt þess, nokkrar grein-
ar sem snúast með ýmsu móti um
þá grein sagnfræðinnar sem
nefnd er „hugarfarssaga", en hún
hefur reyndar nokkuð verið á
dagskrá undanfarin ár. Er þetta
efni tekið til umræðu á nokkuð
breiðan hátt í grein Sigurðar G.
Magnússonar „Hugarfarið og
samtíminn, framþróunarkenn-
ingin og vestræn samfélög", en á
skyld mál er drepið í grein Auðar
G. Magnúsdóttur „Ástir og völd,
frillulífi á íslandi á þjóðveldi-
söld“, og í grein Gísla Ágústs
Gunnlaugssonar „Ást og hjóna-
band á fyrri öldum“.
Verkefnið sem Sigurður G.
Magnússon velur sér er hin svo-
kallaða „framþróunarkenning",
en þannig vill hann þýða enska
hugtakið „modernization the-
ory“. Samkvæmt skilgreiningum
hans sjálfs fjallar þessi kenning
um tengsl hinna fjölmörgu þátta
sem breyttust í vestrænum
þjóðfélögum á nýöld, þ.e.a.s. í
kringum iðnbyltinguna. Hér er
því um að ræða þau umskipti þeg-
ar hefðbundin landbúnaðar-
þjóðfélög Vesturlanda breyttust í
tæknivædd þjóðfélög nútímans, -
urðu að því sem er einmitt kallað
“nútímaþjóðfélag" - og er þá
þýðingin heldur klaufaleg og vill-
andi. Orðið „þróunarkenning“
hefur nefnilega verið notað á ís-
lensku yfir allt annað, sem sé þá
hugmynd að burðarásinn í sögu
mannkynsins sé einhver „þróun“
þannig að þegar á heildina er litið
sé stefnt í „framfaraátt" og síðan
megi vega og meta einstaka liði
sögunnar út frá afstöðu þeirra til
þessarar þróunar. Sú kenning
sem hér um ræðir fjallar hins veg-
ar um eitt skeið sögunnar og
leitast helst við að skilgreina sam-
spil fjölþættra breytinga sem
leiddu til þess að ný þjóðfélags-
gerð varð til, og væri einna næst
að kalla hana „nútímunarkenn-
inguna“, samkvæmt orðmyndun-
arhefðum stofnanamálsins, ef
það væri ekki hreint orðskrípi.
Kenning höfundar er nú sú,
eins og hann orðar það, „að
breytingarnar sem urðu á hugar-
fari fólks á fyrri hluta nýaldar
(16.-18. aldar) hafi haft gífurleg
áhrif á hvernig vestræn samfélög
19. og 20 aldar þróuðust". Hér er
sem sé alveg snúið við þeirri
grundvallarhugmynd efnishyg-
gjunnar í söguskoðun, að það séu
efnislegar og tæknilegar framfar-
ir og þjóðfélagsþróunin sem ráði
öllum þeim breytingum sem
kunni að verða á hugarfari fólks,
enda sé hugarfar, hugmyndir og
andleg menning ekki annað en
„yfirbygging" framleiðsluhátta
eða einhvers annars slíks. í stað-
inn heldur höfundur því fram að
það séu á hinn bóginn breytingar
á hugarfari manna sem kunni að
vera valdar að breytingum í
þjóðfélaginu, og á þessi kenning í
hæsta máta skilið að vera tekin til
rækilegrar athugunar. En höf-
undur sér að slík athugun er ýms-
um vandkvæðum bundin, og
bendir m.a. á erfiðleika sem
fylgja því að túlka heimildir og
lesa t.d úr þeim „ómeðvitaðar
hugmyndir fólks á 16. öld“, og
svo líka hið sígilda vandamál or-
sakasamhengisins „hvað fór á
undan, hænan eða eggið?“.
Um fyrra vandamálið segir
EINAR MÁR
JÓNSSON
höfundur einungis að ýmsir sagn-
fræðingar hafi „gengið fulllangt í
túlkunum sínum og gleymt helstu
skyldu sagnfræðinnar, sönnunar-
byrðinni", og í athugasemdum
nefnir hann síðan bandaríska
sagnfræðinginn Robert Darnton
og rit hans „Kattamorðin miklu“
sem dæmi um það þegar gengið
sé of langt í túlkun. Segja má að
þetta sé heldur stuttaraleg af-
greiðsla á flóknu vandamáli og
kveður höfundur auk þess upp
nokkuð snöggsoðinn dóm yfir riti
um ýmsa þætti hugarfars manna í
Frakklandi á 17. og 18. öld, sem
mun hafa fengið góðar viðtökur
hjá þeim sem gerst til þekkja,
frönskum sagnfræðingum sjálf-
um. En þegar á málið er litið er
dálítið freistandi að láta sér til
hugar koma að á bak við þennan
dóm sé nokkuð ákveðinn og at-
hyglisverður ágreiningur um að-
ferðir, sem hvergi er beinlínis
vikið að í greininni en þarflegt
væri þó að fjalla um.
í riti sínu „Kattamorðin rniklu"
beitir Robert Darnton jafnan
þeirri aðferð að ganga út frá
heimildum af margvíslegu tagi,
t.d. frásögn um það þegar prent-
arar í Rue Saint-Sévérin í París
íóku sig til og káluðu við hátíð-
lega viðhöfn öllum köttum sem í
náðist, eða lögregluskýrslum um
þekkta rithöfunda á 18. öld
o.s.frv., og síðan notar hann ýms-
ar aðferðir, m.a. aðrar heimildir
eða vitneskju okkar um þjóðfé-
lag þessa tíma, til að draga af
þeim ályktanir um hugarfar
manna, lögreglumanna, katta-
bana í prentiðn eða annarra. Um
niðurstöðurnar má vafalaust
deila, en rökin liggja jafnan
nokkuð ljós fyrir í riti Darntons.
í greininni í „Nýrri sögu“ virð-
ist Sigurður G. Magnússon eink-
um aðhyllast aðra aðferð, sem er
nánast andstæð þeini sem
Darnton beitir, en hún er fólgin í
því að skilgreina sem best ýmsar
„Nýrri sögu“
ytri aðstæður, þar á meðal þjóð-
félagsbyggingu og - Þróun, ríkj-
andi hugmyndir og slíkt, og reyna
að álykta út frá því hvernig háttað
hafi verið hugarfari þeirra manna
sem bjuggu við þessar aðstæður.
Þessi aðferð er í rauninni gamal-
gróin, og beitti franski sagn-
fræðingurinn Lucien Febvre
henni t.d. fyrir mörgum ára-
tugum: hann lýsti lífi fólks á fyrri
öldum, þegar menn voru varnar-
litlir gagnvart umskiptum náttúr-
unnar, höfðu takmarkaðan hita
og ljósfæri og matur var stopull
þannig að tímar hungurs og ofáts
skiptust á, og taldi hann að við
slíkar aðstæður hlyti sálarlíf
manna að vera stormasamt og
öfgafullt og geðsveiflur miklar og
dramatískar. Síðan benti hann á
ýmsa staði í heimildum þessu til
stuðnings. Um atriði af þessu tagi
fjallar Sigurður G. Magnússon
ekki í grein sinni, en hann lýsir
hins vegar ýmsum öðrum ytri að-
stæðum, t.d. útbreiðslu
prentlistar, fólksfjölgun, vexti
borga, nýjum hugmyndum svo
sem kenningum siðasíciptamanna
og afleiðingum þeirra, m.a. árás-
um á forna „alþýðumenningu"
o.þ.h., og af þessu öllu dregur
hann margvíslegar ályktanir um
það hvernig hugarfar manna hafi
þróast og breyst á fyrri hluta ný-
aldar. Sem dæmi um ályktanirnar
má nefna kenningu sem höfund-
ur tekur upp úr verki bandarísks
„geðsjúkdóma- og sagnfræð-
ings“: „í gamla bændasamfé-
laginu giltu ákveðnar reglur um
hegðan fólks og ef brugðið var út
af þeim greip þjóðfélagið til sinna
ráða. í hinu nýja þéttbýlissamfé-
lagi dugðu þessar reglur ekki
lengur en í stað þeirra tók við
nokkurs konar innri stjórn hvers
einstaklings, sjálfsstjórn, sem að
áliti Stearns varð einn af horns-
teinum fyrir vexti og viðgangi
vestrænna samfélaga".
Þetta kann nú allt að líta nokk-
uð spennandi út, en á þessari að-
ferð er samt slæmur agnúi. Það
vantar sem sé alveg að reynt sé að
gera grein fyrir þeim tengslum
sem gert er ráð fyrir að séu milli
ytri aðstæðna og hugarfars: það
er eiginlega eins og gengið sé út
frá því að þau séu fremur einföld
og allt að því einræð, þannig að
unnt sé að álykta beint frá ytri
aðstæðunum að hugarfari þeirra
manna sem við slík kjör bjuggu.
Stundum virðist það jafnvel
fylgja aðferðinni, að reynt sé að
breiða yfir þessi tengsl og lýsa ytri
aðstæðunum og því hugarfari
sem gert er ráð fyrir eins og þetta
sé sama heildin og engir hlutar
hennar orki meira tvímælis en
aðrir. Þessu fylgja gjarnan ýmsar
alhæfingar um að við ákveðnar
aðstæður séu menn svona og
svona eða hlutirnir gangi fyrir sig
á ákveðinn hátt, - t.d. að
„óbeisluð reiðiköst einstaklinga
gátu orðið mikið vandamál í
stóru samfélagi ókunnra, sá sem
fékk slík reiðiköst gat ekki með
nokkru móti reiknað út hver við-
brögð samferðamannanna yrðu,
nokkuð sem hann gat í gamla
samfélaginu, því var eðlilegt fyrir
þann hinn sama að reyna að hafa
hemil á skapi sínu“ - en slíkar
alhæfingar eru síst betri en þær
t.d. sem Robert Darnton gerir út
frá takmörkuðum en samt mjög
skýrum heimildum.
Nú setja þessi vinnubrögð
sagnfræðinginn í mjög slæman
hnút, eins og Sigurður G.
Magnússon finnur glöggt fyrir
sjálfur, en hann er sá að það
vandamál hvort hafi komið á
undan eggið eða hænan verður
nánast því óleysanleg flækja: ef
menn reyna t.d. að nota heimildir
um þjóðfélagsgerð til að skil-
greina hugarfar þeirra manna
sem voru í þjóðfélaginu verður
býsna erfitt að svara þeirri spurn-
ingu hvort það hafi verið
breytingar í hugarfari sem réðu
þjóðfélagsbreytingum eða öfugt.
En þessi hnútur er ekki afleiðing
af neinum eðlislægum takmörk-
unum sagnfræðinnar heldur staf-
ar hann af röngum aðferðum.
Mergurinn málsins er nefnilega
sá, að þessar ályktanir sem
nefndar voru hér að ofan eru
mjög hæpnar, því að aldrei er
hægt að ganga út frá því að bein
tengsl séu milli ytri aðstæðna og
hugarfars. Þetta stafar af því að
þessar „ytri aðstæður" eru mjög
flóknar og margþættar og byggist
„hugarfar" á hverjum tíma á eins
konar vali sem fer eftir þess eigin
forsendum. Áhrif þéttbýlis á til-
finningalíf manna geta þannig
verið mismunandi eftir því hvern-
ig ýmsum öðrum atriðum er hátt-
að, t.d. eftir hreyfanleik manna,
uppbyggingu fjölskyldu- og
kunningsskaparneta, ýmiss kon-
ar lögmál eru ríkjandi óháð um-
hverfinu, og svo geta menn
brugðist við þessu sama þéttbýli á
mismunandi hátt eftir því t.d.
hvort menn eru hræddir við and-
svar annarra eða hvort þeir fylgja
á hinn bóginn reglunni „þar sem
enginn þekkir mann...“ Þess
vegna er engan veginn hægt að
álykta að þéttbýli hljóti að leiða
til „innri stjórnar“ tilfinningalífs-
ins.
Ég ætla þó ekki að halda því
fram að þessi aðferð sé röng: hún
getur þvert á móti verið gagnleg,
ef menn gæta þess fyrst að skil-
greina hana rækilega og takmörk
hennar á einhvern „aðferðaf-
ræðilegan" eða „heimspekileg-
an“ hátt. Gætu menn þannig litið
áytri aðstæðurnarsem e.k. „ram-
ma“ utan um hugarfar manna á
hverjum tíma, og reynt að lýsa
þeim ítarlega sem slíkum, og
rannsakað síðan samspil milli
hugarfars og tilfinninga, sem
hægt væri að nálgast eftir öðrum
heimildum líkt og Darnton gerir,
og svo þessa ytri ramma.
Greinarnar tvær í „Nýrri sögu“
um frillulífi og hjúskap á fyrri
öldum sýna að vissu leyti hvaða
aðferðum mætti beita. Menn
hafa gjarnan litið á frillulífi höfð-
ingja á Sturlungaöld sem vitnis-
burð um óbeislað tilfinningalíf
þeirra, og hefur slíkt „óhóf“ m.a.
verið notað til að útskýra „ósigur
Oddaverja" fyrir Haukdælum,
eins og skemmtilega er sagt frá í
nýrri bók Jóns Thórs Haralds-
sonar, en Auður G. Magnúsdótt-
ir leiðir ýmis rök að því að þessar
kenningar séu rangar. Hafi frillu-
lífi nánast því verið eins konar
„annars flokks hjónaband" og
hafi höfðingjar Sturlungaaldar-
innar notað það á kerfisbundinn
hátt eins og „venjulegt hjóna-
band“ til að mægjast við aðrar
ættir, koma sér upp banda-
mönnum o.þ.h., enda var frillu-
lífi að því leyti „praktískara" en
„venjulegt hjónaband“ að það
leyfði fjölkvæni. Ef þetta er rétt,
er frillulífi ekki sá sami vitnis-
burður um tilfinningalíf íslend-
inga á 12. og 13. öld og menn
héldu, heldur er það hluti af
þjóðfélagslegum „ramma“ utan
um tilfinningalífið og nauðsyn-
legt fyrir sagnfræðinga að kanna
samspil þess ramma við þær til-
finningar, sem hægt er á annan
hátt að lesa út úr heimildum. í
grein sinni „Ást og hjónaband á
fyrri öldum“ sýnir Gísli Ágúst
Gunnlaugsson hvernig nauðsyn-
legt er að kanna bæði „ram-
mann“ - það hvernig stofnað var
til hjónabands á fyrri tímum - og
svo beinar heimildir um tilfinn-
ingar manna, í einkabréfum,
sjálfsævisögum og slíku, til að
gera sér heildarmynd af viðfang-
sefninu.
Um þetta mætti margt segja,
en ég læt nægja að bæta einu við:
það væri gagnlegt að velta því
fyrir sér, í sambandi við ýmiss
konar heimildir og í anda kenn-
inga Lucien Febvre, hvaða áhrif
Ijósleysi, einangrun, léleg hitun
o.þ.h. kann að hafa haft á tilfinn-
ingalíf íslendinga á fyrri öldum,
t.d. á hið margumrædda
„skammdegisþunglyndi". Hvers
vegna átti Hvamms-Sturla það til
„að leggjast í rekkju þá er hann
var hugsjúkur"?
Úr nýrri sögu: Frá hátíðahöldum alþýðunnar á fyrri hluta nýaldar.
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Mlðvikudagur 7. september 1988