Þjóðviljinn - 22.09.1988, Blaðsíða 7

____________VIÐHORF____________
Engar galdrakúnstir
Stefanía Traustadóttir skrifar
Á hvern hátt geta sveitarfélög
unnið að jafnri stöðu kvenna og
karla á sínum vettvangi? Þegar
stórt er spurt verður oft lítið um
svör. Sjálf spurningin segir okkur
að staða kvenna og karla er ekki
jöfn - að þrátt fyrir allt búum við
ekki við jafnstöðu eða jafnrétti í
raun. Baráttan fyrir jafnrétti og
jafnstöðu kvenna og karla er
gömul, hún hefur birst í mismun-
andi myndum. Stundum hefur
hún verið samfléttuð almennri
frelsis- og réttindabaráttu undir-
okaðra hópa en oftast hafa konur
mátt standa einar. Það hafa unn-
ist áfangasigrar, konur njóta al-
mennra lýðræðislegra réttinda á
við karla - réttinda sem þær
máttu berjast fyrir á hæl og
hnakka.
Á öllum tímum hefur löggjöf
varðað jafnt konur sem karla, en
á síðari tímum hafa verið sett lög
er varða konur sérstaklega og
öðrum breytt. T.d. var það fyrst
árið 1961 að sett voru lög um
launajöfnuð kvenna og karla (þó
þótti körlum öruggara að ana
ekki að neinu og gáfu sér 6 ára
aðlögunartímabil - það má velta
fyrir sér hverra hagsmuna þeir
voru að gæta með þessu ákvæði.
Kvennanna?!)
Þrátt fyrir lög um kosningarétt,
kjörgengi, jafnrétti til náms,
jafnrétti til embætta og launa-
jöfnuð (svo nokkur dæmi séu
tekin), standa konur ekki
j afnfætis körlum. Og það er alveg
sama hvert litið er. Þar sem við
erum hér að fjalla um sveitar-
stjórnir er best að taka dæmi af
þeim vettvangi. Ef litið er til árs-
ins 1974 þá sátu 1162 einstak-
lingar í sveitarstjórnum um land
allt, þar af voru 42 konur eða rétt
3,6%. Var það furða þó að konur
yrðu reiðar? Staðan hefur skánað
(ekki meira en það) og eftir síð-
ustu sveitarstjórnarkosningar
voru konur u.þ.b. 4. hver kjörinn
fulltrúi. Upp úr 1970 og fram að
kvennaárinu 1975 var mikil um-
ræða um jafnrétti kynjanna og
mikill þrýstingur á stjórnvöld um
aðgerðir og ári seinna eða 1976
voru sett Almenn jafnréttislög.
Það má líta svo á að með þessari
lagasetningu hafí íslensk
stjórnvöld viðurkennt að - þrátt
fyrir allt - væri kynjijnum mis-
munað og gert samfélagið allt
ábyrgt í baráttunni fyrir
jafnrétti. Jafnréttisbaráttan var
ekkert einkamál kvenna. Meg-
intilgangur laganna var að stuðla
að jafnrétti og jafnri stöðu kynj-
'knpa. Jafnréttislögin voru endur-
skoðuð og samþykkt ný lög árið
1985. Þau lög heita „Lög um
jafna stöðu og jafnan rétt kvenna
og karla“.
Ekki lengur
kynhlutlaus lög
Þar segir að tilgangurinn sé að
koma á (ekki stuðla að) jafnrétti
og jafnri stöðu kvenna og karla.
Og þau lög eru ekki kynhlutlaus
einsog fyrri lögin. T.d. er3. grein
laganna nýmæli - þar er skýrt
tekið fram að sérstakar tíma-
bundnar aðgerðir sem ætlaðar
eru til að bæta stöðu kvenna til að
koma á jafnrétti og jafnri stöðu -
gangi ekki gegn lögunum. í þessu
ákvæði felst viðurkenning á, að
ekki sé nóg að ganga út frá ríkj-
andi ástandi og reyna að passa að
nýr ójöfnuður hlaðist ckki ofan á
þann sem fyrir er, heldur þurfi
beinlínis að bæta stöðu þess sem
er verr settur. í 12. grein eru
ákvæði sem ekki voru í gömlu
lögunum frá 1975. Þar segir að
leitast skuli við að hafa sem jafn-
asta tölu kynjanna í stjórnum,
nefndum og ráðum á vegum ríkis,
sveitarfélaga og félagasamtaka -
en - svo er bætt við „þar sem því
verður við komið“. Samkvæmt
athugun Jafnréttisráðs voru árið
1985 rétt 10% þeirra einstaklinga
sem sátu í nefndum, stjórnum og
ráðum samkvæmt lögum og á-
lyktunum Alþingis, konur. Og
það er lítið sem bendir til að stað-
an hafi skánað. Sveitarstjórnir
standa sig þó skömminni skár -
þar eru rétt tæp 28% fulltrúa í
nefndum, ráðum og stjórnum,
konur. (Ath. þessar tölur ná að-
eins til 23 stærstu sveitarfélag-
anna á landinu og eru unnar af
Jafnréttisráði).
En það er mjög athyglisvert að
konur eru oft hlutfallslega fleiri
sem kjörnir fulltrúar í sveitar-
stjórnum en sem tilnefndar eru í
hin ýmsu ráð og nefndir. Þetta
má túlka á þann veg, að „karlar"
viðurkenni nauðsynina á að hafa
konur ofarlega á framboðslistum
- því annars verði listinn svo lítið
aðlaðandi og nái ekki til helmings
kjósenda. En þegar kemur að því
að tilnefna í nefndirnar - þar sem
mikilvæg stefnumótun og á-
kvarðanir fara fram - þá sitja þeir
fast á sínum forréttindum, á-
kveða hæfniskröfurnar og veifa
sinni reynslu. Konurnar fara í fé-
lagamálanefndirnar og
jafnréttisnefndirnar, karlarnir í
atvinnumálanefndina og stjórn
bæjarútgerðarinnar.
Hvernig væri að
kynna sér lögin?
En hvað geta sveitarstjórnir
gert til að vinna að auknu
jafnrétti kynjanna? Fyrir það
fyrsta held ég að þær ættu að
kynna sér lögin um jafna stöðu og
jafnan rétt kvenna og karla - og
þá sérstaklega 3. greinar ákvæðin
um sérstakar aðgerðir í þágu
kvenna. Og í framhaldi af því legg
ég til að þær nýti sér löggjöfma.
Það er ríkisvaldið og þá Alþingi
fyrst og fremst sem ákvarðar
verksvið sveitarstjórna - setur
þeim rammann, bæði hvað varð-
ar verkefni og fjármálastjórnun.
Sveitarstjórnir hafa þó nokkuð
frjálsar hendur á ákveðnum svið-
um, þar sem þau þurfa einungis
að fylgja eftir almennum lögum.
Jafnréttismál eru eitt slíkt svið.
Þar geta sveitarstjórnir haft mjög
frjálsar hendur. Það er á þeirra
valdi hvort þær gera yfir höfuð
eitthvað, nú eða ekki neitt. Fram
að þessu hefur ekki reynt á 3.
greinina og eins og ég benti á
áðan hefur það reynst erfitt að
finna nefndir og ráð sem talið er
að hæfi konum.
Og fara síðan
eftir þeim?
En hvernig má þá nota ákvæði
þessara greina? Það má líta í
kringum sig og skoða hvað hefur
verið gert í öðrum löndum, bæði
á Norðurlöndum og í Bandaríkj-
unum. Aðgerðir í þágu kvenna,
samkvæmt ákvæðum sambærileg
við 3. greinar-ákvæðin okkar,
hafa verið tvenns konar, annars-
vegar kvótar í atvinnulífí og á-
hrifastöðum, hinsvegar
stuðningsaðgerðir af ýmsu tagi.
Sem dæmi má nefna að í tengsl-
um við byggðaþróun í Svíþjóð
hafa verið veittir þróunarstyrkir
til fyrirtækja gegn því að þau
skuldbindi sig til að starfsmenn
séu að minnsta kosti 40% konur.
Þetta var upphaflega gert í til-
raunaskyni, en gaf svo góða raun
að ákveðið var að festa regluna
1980. Sem dæmi um aðrar að-
gerðir (stuðningsaðgerðir) má
nefna vinnumiðlun fyrir heima-
vinnandi konur, aðstoð við þær
konur sem vilja fara út í störf þar
sem meirihluti starfsmanna eru
karlar. Niðurgreiðsla á nám-
skeiðum fyrir konur sem vilja
endurmennta sig eða stofna fyrir-
tæki.
í lögunum um jafna stöðu og
jafnan rétt kvenna og karla eru
líka þau nýmæli sem beinast að
atvinnurekendum, um að þeir
skuli vinna markvisst að því að
jafna stöðu kynjanna innan síns
fyrirtækis eða stofnunar og stuðla
að því að störf flokkist ekki í
karla- eða kvennastörf. Með
stuðningi í þessu ákvæði og 3.
greinar ákvæðinu mætti hvetja
atvinnurekendur til að ráða fleiri
konur og hækka þær í stöðum t.d.
með því að greiða niður kostnað
af þjálfun fyrir konur á þeirra
vegum.
Síðast en ekki síst má nefna
kjarasamninga. Kjarasamningar
virðist oft vera það sem allra erf-
iðast er fyrir konur að hafa áhrif
á. Því ekki að nota 3. greinina og
krefjast umframhækkanna fyrir
þá flokka á botninum sem konur
sitja í? Kannski er ekki hægt að
ná slíku fram í heildarkjarasamn-
ingum en hvað um sérsamninga
við hvern og einn atvinnurek-
anda. Ég vil undirstrika að allar
ráðstafanir samkvæmt 3. grein,
ásamt kvótareglum yrðu að sjálf-
sögðu að vera tímabundnar og
rétt er að minna á að allt kostar
peninga.
Jafnrétti
Félagsmálaráðuneytið, ásamt
Jafnréttisráði boðaði fulltrúa
stærri sveitarfélaga á fund nú í
vor. Þar voru kynntar hugmyndir
er varða Jafnréttisáætlanir. Hug-
myndin og fyrirmyndin af slíkum
áætlunum er fengin frá Noregi,
sem samkvæmt tölum hefur náð
hvað lengst Norðurlandaþjóða í
jafnréttismálum. Öllum opinber-
um stjórnsýslustofnunum, ráðu-
neytum og fyrirtækjum í Noregi
var gert skylt að framkvæma slík-
ar áætlanir. í stuttu máli má segja
að hér sé verið að tala um tíma-
bundnar formlega samþykktar
áætlanir, sem hafa jafnan rétt
kvenna og karla að leiðarljósi.
Slíkar áætlanir taka fyrst og
fremst á stöðu kvenna og karla í
atvinnulífínu. í slíkum áætlunum
felst jafnframt viðurkenning á að
það þurfi að grípa til sérstakra
tímabundinna aðgerða til að
raunverulegt jafnrétti og jafns-
taða kynjanna verði að raunveru-
leika. Félagsmálaráðherra fór
fram á það í ríkisstjórn, að lagt
yrði til við ráðuneyti og opinber-
ar stofnanir að framkvæma slíkar
áætlanir og var það samþykkt.
Þegar maður kynnir sér þessar
norsku áætlanir- og þær forsend-
ur sem hönnuðir þeirra gefa sér
og ganga út frá sem staðreynd -
eftir ákveðna forvinnu - kemur í
ljós sameiginleg niðurstaða þ.e.
til að ná raunverulegu jafnrétti
þarf fyrst og fremst að vinna að
betri stöðu kvenna á vinnumark-
aðinum - og það er akkúrat ekk-
ert sem bendir til að íslenskir
ráðuneytisstjórar eða forstjórar
opinberra stofnana komist að
annarri niðurstöðu við gerð slíkra
áætlana nú þegar þeir kanna þessi
mál hjá sér.
Sveitarfélögin líka
En það eru ekki bara opinber-
ar stofnanir og atvinnufyrirtæki
sem hafa gert sér slíkar
jafnréttisáætlanir - það hafa öll
norsk bæjar- og sveitarfélög gert
líka. Og það að frumkvæði Sam-
bands norskra sveitarfélaga. Á
árinu 1985 var samþykkt einföld
framkvæmdaáætlun, hún er í
þremur liðum og lýsir markmið-
um - sem er - að bæta stöðu
kvenna - t.d. að konur skuli sitja
fyrir hvað varðar stöðuveitingar
svo fremi sem þær uppfylla. til-
greind skilyrði (það skiptir sem
sagt ekki máli, þó að það komi
karl sem hafi eitthvað meira til
brunns að bera). Auk þess er
tekið fram að hvert sveitarfélag
eigi að gera sínar áætlanir, með
þetta markmið að Ieiðarljósi.
Ábyrgð á hönnun og framkvæmd
einstakra áætlana er í höndum
kjörinna fulltrúa á hverjum stað.
Sem dæmi um einstaka áætlun
má nefna Finnmarksfylki. Áætl-
unin er einföld. Þeir gefa sér
ákveðnar forsendur sem eru:
- konur eru hæfileikaríkir starfs-
kraftar
- konur eru færir stjórnendur.
Þess vegna leggur fylkisstjórnin
megináherslu á að styrkja konur
og ætlar að vinna markvisst að því
að breyta viðhorfum sem hindra
þróun jafnréttis.
Fylkisstjórnin samþykkti að-
gerðir og markmiðið er að innan
5-8 ára eigi 40% þeirra sem gegna
ábyrgðar- og/eða stjórnunarstöð-
um á vegum fylkisins að vera kon-
Stefanía er starfsmaður
Jafnréttisráðs. Grein hennar
er að stofni tii erindi flutt á
þingi sambands sveitarfélaga
á Norðurlandi fyrir skömmu.
ur. Þessu markmiði verði m.a.
náð með: sérstökum stjórnun-
arnámskeiðum fyrir konur og á
þau fari árlega 10-15 konur, að
allir stjórnendur á vegum fylkis-
ins á sérstakt jafnréttisnámskeið
og að minnst 60% þess fjármagns
sem ætlað er til endurmenntunar
og starfsþjálfunar fari til kvenna.
■ Ég ætla að láta þetta duga um
norskar jafnréttisáætlanir, vildi
bara kynna hugmyndina og
hvetja alla sem hér eru til að afla
sér nánari vitneskju. Ég vil bara
undirstrika að auðvitað verður
að taka tillit til íslenskra að-
stæðna og ekki síður til þarfa og
sérstöðu þess sveitarfélags, eða
stofnunar og miða áætlunargerð-
ina við það. Það er ekki til nein
ein rétt leið í átt að auknu
jafnrétti og jafnstöðu kvenna og
karla.
Ég ætla að lokum að koma inn
á starf Jafnréttisnefndanna - það
liggur í hlutarins eðli að þær
hljóta að gegna þýðingarmiklu
hlutverki í öllu starfi sveitarfé-
laga hvað varðar jafnrétti og
jafnstöðu kvenna og karla.
Jafnréttisnefndirnar hljóta
óhjákvæmilega að koma mjög
sterkt inn í bæði hönnun og fram-
kvæmd jafnréttisáætlana þegar
kjörnu fulltrúarnir hafa tekið á-
kvarðanir um að fara þá leið. Og
þær hljóta að vera stefnumótandi
í umræðunni um markmiðin með
slíkum áætlunum.
Jafnréttisnefndir eru til í all-
flestum stærri sveitarfélögum og
starfa mjög mismunandi.
Jafnréttisráði er kunnugt um 20
starfandi nefndir. Sveitarstjórn-
um er ekki skylt, lögum sam-
kvæmt að skipa Jafnréttisnefnd-
ir. Eitt af hlutverkum
Jafnréttisráðs er að hafa sam-
band og samvinnu við þessar
nefndir. Því hlutverki hefur ráðið
aldrei getað sinnt sem skyldi
vegna fámennis á skrifstofu ráðs-
ins - en - við vonum að það standi
allt til bóta. Það er stefnt að fundi
með nefndunum í byrjun næsta
árs í tengslum við ráðstefnu sem
er fyrirhugað að halda.
Ég held að hvorki verksvið né
valdsvið þessara nefnda sé nógu
vel skilgreint. Það er mjög brýnt
verkefni að skilgreina það eins
nákvæmlega og hægt er. Þó svo
að jafnréttismál komi inn í alla þá
málaflokka sem sveitarstjórnir
sinna, þá eru bæði þeir sem sitja í
nefndinni og kannski kjörnu full-
trúarnir líka, ekki með það alveg
á hreinu hvað nefndin eigi að
gera. Og viðkomandi eiga líka oft
erfitt með að átta sig á að
„gömlu“ viðhorfin lita óhugnan-
lega mikið af afstöðu einstaklinga
til ólíklegustu mála. En hver eru
verkefni jafnréttisnefndanna?
Á nefndin að hafa frumkvæði?
Og þá í hverju?
Á hún að fara yfir öll mál og
gæta jafnréttisins eins og línu-
verðir í boltaleik?
Á hún að dæma í málum og ef
svo er þurfa stjórnvöld að fara
eftir þeim dómi?
Er hún ráðgefandi aðili, eins
og t.d. Jafnréttisráð er gagnvart
ríkisvaldinu?
Hverjum á hún þá að gefa
ráðin?
Er hún upplýsingaaðili?
Hverja á hún að upplýsa?
Ég held persónulega að það sé
mjög þýðingarmikið fyrir starf
nefndanna að þær ákveði í upp-
hafi starfs síns. Hvað þær ætla að
gera, að þær takmarki sig við
ákveðið verkcfni og vinni það.
Þegar því er lokið þá er alltaf
hægt að byrja á einhverju nýju.
Þessi verkefni geta verið
margskonar. Eins og t.d. náms-
keiðahald, gagnasöfnun um
eitthvað ákveðið afmarkað svið
eins og t.d. ástand dagvistunar-
mála, skólamálin, atvinnulíf,
þörf á nýjum vinnustöðum fyrir
konur (fara til kvennanna í pláss-
inu og spyrja þær, hvað þær vilji
og koma þeim upplýsingum til
réttra aðila) fræðsla í formi út-
gáfustarfs (það er enginn að tala
um heila bók eða leiðinlega
skýrslu með tölum og töflum).
Verkefnin eru óþrjótandi.
Eldhúsborði
dugar
ekki lengur
En - í þessi verkefni þarf bæði
tíma og peninga og konur hafa
lítið af þessum gæðum lífsins -
með sín lágu laun og tvöfalda
vinnuálag. Þess vegna hlýtur slík
nefnd að þurfa starfsmann. Það
er ekki hægt að ætlast til þess að
konur vinni endalaust með sínum
hagsmunamálum í sjálfboða-
vinnu og með eldhúsborðið sem
vinnuaðstöðu - þeir tímar eru
liðnir. Samfélagið hefur viður-
kennt sína ábyrgð og sinn þátt í
því óréttlæti sem konur eru
beittar (t.d. með setningu
jafnréttislaga) og því hljótum við
að gera þá kröfu til samfélagsins
að það standi straum af þeim
kostnaði sem fylgir því að útrýma
misréttinu. Og jafnframt gera
konur þær kröfur að þær ráði
ferðinni, þær vita hvar skórinn
kreppir - og að það sé hlustað á
það sem þær eru að segja. Tekið
mark á því.-
Fleiri konur í stjórnunarstöður
er ekkert markmið í sjálfu sér (ef
karlar eiga erfitt með að skrifa
undir slík markmið) en gæti haft
áhrif á að önnur mikilvæg rétt-
lætismarkmið náist.
Eins og t.d.: réttlátari skipting
gæðanna, réttlátari skipting
valda og áhrifa, betri nýting á
færni og hæfíleikum einstaklinga.
Við þurfum ekki að grípa til
neinna galdrakúnsta til að koma
á réttlátu samfélagi. Samfélagi
þar sem allir einstaklingar konur
og karlar, börn og gamalmenni,
fái notið sín.
Fimmtudagur 22. september 1988 ÞJÓÐVILJINN — SlÐA 7