Þjóðviljinn - 28.09.1988, Blaðsíða 7

Miðvikudagur 28. september 1988 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 7
Sturlunga saga
Ritstjóri: Örnólfur Thorsson
Ritstjórn: Bergljót Kristjánsdóttir,
Bragi Halldórsson, Gísli Sigurðsson,
Guðrún Ása Grímsdóttir, Guðrún
Ingólfsdóttir, Jón Torfason, Sverrir
Tómasson, Örnólfur Thorsson.
Svart á hvítu
Reykjavík 1988
Einti sinni var sagt að Sturl-
unga væri eitt af því sem menn
gætu órðið vitlausir af að lesa.
Því olli meðal annars feikna-
fjöldi persóna og staðanafna sem
fýrir koma, um fimm þúsund.
Úpphaflega var Sturlunga sett
saman úr um það bil tug af smærri
ritum og sjálfstæðum sögum sem
voru skornar sundur og skeytt
saman um 1300, líklega af Þórði
Narfasyni lögmanni á Skarði á
Skarðsströnd. í eftirrit þau sem
varðveist hafa var enn fleiri sög-
um fleygað inn. Því fer oft mörg-
um sögum fram í einu og saman
ægir smáum atburðum og stórum
Þar að auki hefur flestum les-
endum á síðari tímum verið
innrætt sú rómantíska grilla að
vinátta og tengdir skiptu máli
þótt hagsmunir rækjust á eins og
lesa má í sumum skáldverkum.
Því áttu menn bágt með að botna
í mörgum og skyndilegum grið-
rofum þeirra í Sturlungu sem ný-
verið höfðu mælt til vináttu með
sér eða tengst við hjúskap.
Rýtingsstungur
þá og nú
En Sturlunga er ekki skáldsaga
þótt frásagnarlist gæti stundum
bent í þá átt. Hún segir miskunn-
arlaust og þó oftast ýkjulaust frá
iðandi íslensku mannlífi á 12. og
13. öld með allri þeirri fúl-
mennsku eða fegurð sem fylgt
geta mennlegum samskiptum.
En hún hefur ekki fyrir fram
hugsað upphaf, meginmál og
endi né listrænt úthugsaðar
lægðir og ris. Það má í rauninni
Iíta á safnið sem sögur úr
stjórnmálabaráttu 12. og 13.
aldar, ef menn gera sér þau sann-
indi ljós að stjórnmál eru ekki og
hafa í grundvallaratriðum aldrei
verið annað en barátta hópa og
einstaklinga um skiptingu
þjóðar- eða heimstekna. Svoköll-
uð hugmyndfræði, heimssýn eða
trúarhræringar hafa sjaldan verið
nema aukaatriði í pólitísku sam-
hengi. Þar gildir líku um ríkis-
stjórn Þorsteins Pálssonar og erf-
ingja Snorra Sturlusonar.
Röð og regla
Sturlunga saga varð aðgengi-
legri en áður með útgáfunni frá
1946 þegar hún var rækilega leyst
upp í frumparta og hver saga
prentuð sérstök. Sú útgáfa hefúr
lengi verið ófáanleg nema hjá
fornbókasölum. Nú hefur Svart á
hvítu gefið hana út með nútíma
stafsetningu, en aftur á móti í
gömlu samfellunni. Þó er hún
þannig úr garði gerð að lesanda
er öldungis ljóst hvar ein saga
tekur við af annarri. Ef menn
vilja er t.d. vandalaust að Iesa ís-
lendinga sögu Sturlu Þórðar-
sonar í samhengi með því að
hlaupa yfir innskot úr Prestssögu
Guðmundar Arasonar, Hrafns
sögu, Þórðar sögu kakala, Svín-
fellingasögu og Þorgils sögu
skarða. Að því leyti er þessi út-
gáfa enn handhægari að menn
geta fyrirhafnarlítið valið milli
samfellu og einstakra sagna. Það
er einnig af hinu góða að vísna-
skýringar eru a sömu síðu og vís-
an sjálf.
Hér er Árna saga biskups tekin
með eins og öðru aðalhandritinu
og í tilbót Hrafns saga
Sveinbjarnarsonar hin sérstaka,
sem þó var ekki í gamla
safnritinu. Hins vegar er Arons
sögu sleppt og er að því nokkur
eftirsjá enda rökin varla nógu
sannfærandi.
Útgáfan er í þrem bindum og á
hið þriðja einkum að vera lesend-
um til skilningsauka á sjálfri
Sturlunga sögu. Sú ætlun hefur
líka tekist að flestu leyti.
Glögg grein
Inngangur hefst á þarflegri
greinárgerð um sagnaritun í Evrr
BÓKMENNTIR
ÁRNI BJÖRNSSON
ópu á miðöldum og Sturlungu
markaður þar bás. Síðar er á
þrem blaðsíðum tafla yfir íslensk-
ar, enskar, norskar, danskar,
þýskar, franskar, ítalskar og
spænskar miðaldabókmenntir.
Áftan við hana er sérstakt yfirlit
um íslenskar miðaldabókmenntir
í lausu máli. Af þessum skrám
verður á augabragði ljóst hversu
hlutur okkar er stór og fjölskrúð-
ugur. f samræmi við þetta eru í 3.
bindi prentuð nokkur stutt fræði-
rit sem almenningi hafa lítt verið
kunn og snerta sögu og lögun
heimsins. Þar er einkum að nefna
Veraldar sögu og Leiðarvísi
Nikulásar Bergssonar ábóta fyrir
suðurgöngumenn.
Næst er fjallað um byggingu
Sturlungu og gerð grein fyrir ein-
stökum sögum hennar ásamt sér-
stökum kafla um Sturlu Þórðar-
son og íslendinga sögu. Er sú
ræða öll skilmerkileg. Til dæmis
er það hnýsileg ábending hvað
lýsingum lögmannsins á sárum
manna svipar til skilgreininga í
lögbókum á bótaskyldu fyrir til-
tekna áverka. Þar kynni að vera
fólgin ein ástæða fyrir hinni miklu
nákvæmni.
Þá eru kaflar um stíl Sturlungu,
samfélagsmynd, trúarlíf og
mannlýsingar. Þeir eru heldur
notalegir aflestrar en ráðlegt er
þó að gleyma ekki að þetta eru
skoðanir og mat ritstýrenda og
enginn hæstiréttur.
Loks er í inngangi gerð grein
fyrir handritum sagna, meðferð
þeirra í eldri útgáfum og þessari
sérstaklega. Allt er það einkar
skýrt, en óviðeigandi er að segja
að „stuðst sé við“ texta í tiltekn-
um vísindaútgáfum, þegar í
reynd er farið eftir þeim, svo sem
útgáfu Kálunds á Sturlungu og
Þorleifs Haukssonar á Árna
sögu. Með þessu orðalagi er gefið
í skyn að prentað sé beint eftir
handriti, og hlýtur það að vera
miður skemmtilegt fyrir útgef-
endur hins stafrétta texta.
Sviðsetning og
hlutverkaskipan
Mikill hluti 3. bindis eða 200
blaðsíður geymir ættartölur,
skrár yfir liðsmenn höfðingja,
kort og uppdrætti hérlendis og er-
lendis. Þetta er einkar haganlegt
því að við hverj a skrá og uppdrátt
er vísað til viðeigandi blaðsíðu-
tals í sögutexta. A hinn bóginn er
svo í texta vísað til þeirrar skrár
eða korts sem að haldi gæti kom-
ið. Því er þægilegt að hafa skýr-
ingabindið við hönd um leið og
sagan er lesin. í öllum þessum
liðsmanna- og ættaksrám saknar
maður þess nánast að þess skuli
ekki freistað að sýna einnig fram
á hagsmunatengsl samherja í
átökum, sem vafalaust skiptu
meira máli en blóðskyldleiki eða
mægðir. Slík rannsókn á samfé-
lagsmynd væri ekki minna virði
en mannlýsingar og trúarlíf. Loks
eru á seinustu 140 síðum nafna-
skrár um menn og staði og vísað
til blaðsíðna í texta.
• _ t . ' '
Vel meintar stungur
Þá kemur að því sem helst er
ábótavant í þessari útgáfu og skal
hún borin saman við útgáfuna frá
1946 en báðar hafa til síns ágætis
nokkuð. í fyrsta lagi vantar texta-
skýringar sem voru við hvern
kafla og náðu yfir 65 bls. í útgáf-
unni 1946. í staðinn er orðasafn
með skýringum á 80 bls. en það
gerir ekki sama gagn. Eins og
segir í formála þess er „oft á tíð-
um aðeins gefin upp fágæt merk-
ing alþekktra orða.“ Það hefur í
för með sér að hrekklausum les-
anda kemur síður til hugar að
fletta upp á alþekktu orði þegar
hann er á engan hátt aðvaraður í
sjálfum textanunr. Þar að auki
eru orðskýringar ekki ætíð í sam-
ræmi við nýjustu rannsóknir. Til
dæmis er enn haldið í þá hugdettu
Guðbrands Vigfússonar frá síð-
ustu öld að dymbill sé trékólfur.
Á sama stað er sagt að klukkum
hafi ekki verið hringt í dymbil-
viku nema við messu þegar þær
voru í reynd látnar steinþegja. í
tilbót er orðasafnið að líkindum
óþarflega langt í þessari mynd og
á stundum fullmikil vantrú á
brjóstviti lesenda til að ráða í
óvenjulega merkingu orða.
Gamla útgáfan hafði þann kost
að í henni voru um 200 ljósmynd-
ir frá sögustöðum og hefði mátt
vænta einhverrar myndskreyting-
ar í þessari. En það er eins og með
aukinni tækni verði öll myndgerð
dýrari en áður.
'L. Hið eina sem verulega skortir
þó á er atriðaskrá. Sturlunga er
nefnilega meðal margs annars
ómetanleg heimild um daglegt iíf
manna á 12. og 13. öld eins og
reyndar er vikið að í kaflanum
um samfélagsmynd. Til þess að
slík heimild sé handhæg til notk-
unar þarf atriðaskrá. Ef menn
vilja t.d. vita hvar minnst sé a
dans í Sturlungu eða brauð, ketil,
heyskap, fisk svo eitthvað sé
nefnt, þá verða menn að gjöra
svo vel að lesa hátt í þúsund blað-
síður til að leita uppi hvert ein-
stakt orð, í stað þess að geta flett
upp hverju atriði í skrá þar sem
blaðsíðutöl væru tilgreind. Að
sjálfsögðu getur slík skrá seint
orðið tæmandi en valin atriðisorð
eru samt til gífurlegs hægðar-
auka. í útgáfunni frá 1946 tók sú
skrá ekki yfir nema 16 bls. Það
hefði verið góð lausn að stytta
orðasafnið um helming og setja
blaðsíðutöl á hina helftina.
Útgefendur hafa löngum verið
merkilega tregir til að láta semja
atriðaskrár við heimildarit, ann-
að eins hjálpargagn og þær þó
eru. Til dæmis er hvergi til atriða-
skrá við íslendinga sögur nema í
útgáfu Skuggsjár frá 1970. Því
skal nú skotið að Svörtu og hvítu
að gefa út sameiginlega atriða-
skrá fyrir útgáfu sína á ís-
lendingasögum og Sturlungu.
Það myndi enn auka um mörg
hundraðs notagildi þessara
skemmtilegu bóka, sem eru með
því myndarlegra sem sést hefur í
íslenskri bókaútgáfu á síðari
árum.
Stórhugur
Þessi myhdarskapur lýsir sér
meðal annars í snotru en glys-
lausu útliti, skynsamlega valiflni
leturstærð og mátulega þunnum
gæðapappir. Það er með ólíktnd-
um hversu mikið efni kemst með
þessu móti fyrir á ekki stærri
bókum án þess að komi niður á
lesgæðum. T.d. er þykkt beggja
binda af þesari Sturlungu litlu
meiri en á fyrra bindi útgáfunnar
frá 1946. Fornir textar verða
einkar aðgengilegir fyrir nútíð-
arlesendur vegna stafsetningar
og myndrænna skýringa og kapp-
kostað er meir en oftast áður í
almenningsútgáfum að fara um
leið eftir traustustu vísindaútgáf-
um.
í ofanálag er það sérstakt
ánægjuefni að útgefendur skuli
vera af þeirri kynslóð sem einna
oftast er sökuð um ræktarleysi
við þjóðlega menningu. En það
hefur reyndar verið um allar aldir
að einungis hluti hverrar kyn-
slóðar hefur sinnt lífvænlegri
menningu. Eðlilega hefur
meirihlutinn jafnan lifað og
hrærst í einhverskonar fjölda-
menningu sem síðan gleymist að
mestu, sbr. „almúgabækur“ frá
16. og fram á 19. öld. Hins vegar
þarf ekki nema fimmtungur þjóð-
arinnar að leggja rækt við sígilda
menningu sína til að hún lifi.
Sturlungasaga