Þjóðviljinn - 18.10.1989, Blaðsíða 5

VIÐHORF
Að hryggjast eða gleðjast
Jón Gauti Jónsson skrifar
Að undanförnu hafa fjölmiðlar
verið að greina frá niðurstöðum
nefndar sem forsætisráðherra
setti á laggirnar sl. vetur til að
gera tillögur um kynningu á ís-
landi erlendis. í stuttu máli virð-
ist niðurstaðan vera sú, að stefnt
skuli að því að gera ísland að for-
ystulandi á ýmsum sviðum al-
þjóðlegs samstarfs. Vissulega er
tilefni til að fagna því, að til eru
þeir, sem hugsa hátt og ekki skal
gert lítið úr starfi nefndarinnar.
Ein er þó sú hugmynd, sem
varð þess valdandi, að undirrit-
aður vissi í raun ekki hvort ætti að
hryggjast eða gleðjast. Þetta er sú
hugmynd, að við íslendingar
skipum okkur í framvarðasveit í
umhverfismálum í heiminum, og
að ísland verði miðstöð umræðu
og samstafs á því sviði.
Vissulega væri óskandi að
þetta gæti orðið að veruleika, en
þarf ekki að huga að ýmsu áður
en við getum farið að bjóða okk-
ur fram til þessa mikilvæga hlut-
verks? Er ekki nauðsynlegt, og
raunar forsenda þess, að við sjálf-
ir séum í fararbroddi á sviði
umhverfismála? Er staða okkar
sú í dag?
Meginþorri íslendinga hefur
reyndar lengi staðið í þeirri trú,
að við lifum hér í óspilltasta og lítt
mengaðasta landi í heiminum.
En er þetta tilfellið? Er stað-
reyndin kannski sú, ef grannt er
skoðað, að við íslendingar höfum
spillt og mengað umhverfi okkar
meira en nokkur þjóð, sé miðað
við höfðatölu eins og okkur er
svo gjarnt að gera? Ef það er
reyndin, getum við þá með reisn
boðið ísland fram sem þunga-
miðju umhverfismálaumræðu?
Það er hugsanlega möguleiki, en
þá verðum við að gera það með
því hugarfari að ísland verði
kynnt sem dæmi um það hvernig
ekki eigi að standa að hlutunum.
En er ástandið svona dökkt eins
og hér er látið í veðri vaka? Lítum
á nokkur dæmi.
Mengun lofts
Staðreynd mun vera, að engin
verksmiðja hér á landi, hvort sem
hún tengist fiskvinnslu eða iðn-
hreinsibúnað á öll samgöngu-
tæki.
Mengun lagar
Enn þann dag í dag lifir þorri
íslendinga, að því er virðist, í
þeirri trú, að lengi taki sjórinn við
og er þá sama hvort er átt við sorp
eða skolp frá hýbýlum og verk-
undanhaldi. Reyndar hefur lög-
gjafinn reynt að klóra í bakkann
með því að veita nokkru fjár-
magni til uppgræðslu síðustu ára-
tugi, en enn munum við eiga tals-
vert í land með að hafa snúið vörn
í sókn.
Hvort sem alla þessa gróður-
eyðingu má tengja manninum
Höfum við íslendingar spillt og mengað um-
hverfi okkar meira en nokkur önnurþjóð, sé
miðað við höfðatölu?
Og getum við þá boðið íslandfram með reisn
sem þungamiðju
umhverfismálaumræðu?
aði, sendir frá sér fullkomlega
hreinsað loft. Nokkrar verk-
smiðjur, þ.á m. Álverið ogjárn-
blendiverksmiðjan á Grundar-
tanga, hreinsa nokkur þeirra efna
sem þær senda frá sér í
loftkenndu ástandi. Yfir heildina
litið sleppum við hins vegar út í
andrúmsloftið mjög miklu magni
af lofttegundum árlega, sem
menga umhverfið á einn eða ann-
an hátt. Það sem bjargar okkur
hins vegar er hve hér er vinda-
samt. Slíkt er hins vegar engin
afsökum þegar á reynir.
Hvað varðar mengun frá um-
ferð, þá erum við þar, að sögn
fróðra manna, Iangt að baki
nágrannaþjóðum okkar, þó svo
að við höfum á síðustu árum
reynt að sýna ögn tilburði til að
draga úr mengun frá bflum með
því að flytja inn blýlaust bensín.
Á meðan við látum þetta nægja
hafa fjölmargar þjóðir sett eða
eru að setja lög um sérstakan
smiðjum. Reyndar eru nú uppi
tilburðir í þá átt á höfuðborgar-
svæðinu að sleppa ekki í sjóinn
því algrófasta. Þetta látum við
okkur nægja meðan nágranna-
þjóðir okkar hreinsa að megin-
hluta til það affall sem frá þeim
fer.
Mengun láðs
Og hver er þá staða okkar á
láði? Dr. Sigurður Þórarinsson
jarðfræðingur reiknaði það eitt
sinn út, að ef kenna mætti lands-
mönnum, beint eða óbeint, um
alla gróðureyðinguna, þá hefði
hver einasti Islendingur, sem hér
hefði alið aldur sinn allt frá land-
námi og til þessa dags, eyðilagt
einn fermetra af gróðurlendi á
dag, alla daga lífs síns. Þetta þýð-
ir að sjötugur fslendingur hefur
eytt rúmlega 25.000 fermetrum af
gróðurlendi. En það sem er þó
sárgrætilegast er sú staðreynd, aö
enn er gróður og jarðvegur á
eða ekki, þá er það staðreynd að
líklega hefur gróðureyðing
hvergi verið meiri í heiminum
síðustu aldir en hér á landi nema
ef vera kynni í Afríku sunnan Sa-
hara eyðimerkurinnar.
Hvað varðar sorpeyðingu, þá
er ástandið lítið betra þar. Meðan
nágrannaþjóðir okkar eru að
leggja niður einnota umbúðir
vegna þeirrar mengunar sem þær
hafa í för með sér, erum við að
innleiða þær. Meðan nágranna-
þjóðir okkar eru að taka upp
flokkun sorps og endurvinnslu í
stórum stíl, ætlum við að láta
nægja að pakka sorpinu saman til
urðunar. Það er þó reyndar
undantekningartilfelli, því enn í
dag látum við nægja að urða og
brenna sorp og í flestum tilvikum
án þess að huga að því hvort það
geti seinna meira mengað út frá
sér.
Þá er það staðreynd, að fáar
þjóðir hafa tekið á almennri um-
gengni af slíkum vanmætti sem
við íslendingar. Meðan fólk í
London getur átt það á hættu að
þurfa að borga allt að 10.000 kr.
fyrir að henda frá sér vindlingi á
götu, sektum við ferðamenn um
heilar 3.500 kr. fyrir að brjóta lög
og reglur og valda stórspjöllum á
landi með gáleysislegum akstri
sbr. tilvikið á Kili í vor sem leið.
Þetta var þó reyndar undantekn-
ing, því yfirleitt látum við nægja
góðlátlega áminningu fyrir slæma
umgengni og spjöll á landi.
Þessu til viðbótar má bæta því
við að á undanförnum árum höf-
um við þurft að horfa upp á fal-
legar gróðurvinjar á hálendinu
breytast í svað án þess að gera
nokkuð til varnar. Löggjafinn
hefur ekki treyst sér til að fram-
fylgja lögum og reglugerðum eða
verið tilbúinn til að veita fjár-
magni til að koma í veg fyrir slík
spjöll, og allt sem heitir fræðsla
um umhverfismál er í molum.
f huga undirritaðs er því niður-
staðan sú, að ef við gætum
reiknað út mengun eða spjöll per
íbúa landsins þá yrði sú tala
nokkuð há og hærri en gengur og
gerist meðal nágrannaþjóða okk-
ar. Það sem hefur bjargað okkur
hins vegar fyrir horn er sú stað-
reynd, að við lifum hér fá í tiltölu-
lega stóru landi. Það getum við
hins vegar ekki gefið sem afsök-
un, ef við ætlum að bjóða okkur
fram sem forystuþjóð á sviði um-
hverfismála. Þá þarf svo sannar-
lega að taka til hendinni. Von-
andi erum við tilbúin til þess, en
við megum ekki gleyma því, að
það kostar fjármuni, og hingað til
höfum við ekki verið ginkeypt
fyrir því að verja fjármunum til
hluta, sem ekki gefa, helst fyrir-
fram, af sér einhvern arð.
Jón Gauti Jónsson er landfræðingur
1100-1200 öryrkjar af völdum geðsjúkdóma
um, oft verulegum erfiðleikum
innan fjölskyldu þeirra sem
veikir eru. Erfiðleikar þessir eru
sjaldnast bornir á torg.
Það kemur mörgum á óvart að
stærsti hópur þeirra, sem eru á
Tómas Zoéga skrifar
ismál. Aðbúnaður á geðdeildum
er með því besta sem þekkist og
skipulag er um margt til fyrir-
myndar. Legutímiá sjúkrahúsum
hefur styst mikið og stefnan er að
gera einstaklingana sjálfstæða og
hann getur ekki búið einn. Hér
koma sambýli inn sem álitlegur
kostur. í sambýli af þessu tagi
búa saman nokkrir einstaklingar
um lengri eða skemmri tíma.
Hver hefur sitt herbergi, en stofa
Stœrsti hópur þeirra sem eru áfullri örorku
eru það vegna meiri háttar geðsjúkdóma og
afleiðinga þeirra
Kiwanishreyfingin á íslandi
stendur fyrir fjársöfnun laugar-
daginn 21. október næstkomandi
undir kjörorðinu „Gleymum
ekki geðsjúkum”. Kiwanismenn
munu um þá helgi bjóða K-
lykilinn til sölu á hverju heimili í
landinu. Allir eru hvattir til að
taka vel á móti þeim og láta
eitthvað af hendi rakna, en
söfnunarfénu mun m.a. verða
varið til uppbyggingar á sambýl-
um fyrir þá, sem eru að ná sér
eftir að hafa veikst af alvarlegum
geðsjúkdómi.
í umræðum um málefni líðandi
stundar gleymist oft, að hluti
samborgaranna á við langvarandi
veikindi að stríða. Virk endur-
hæfing verður oft til þess að ein-
staklingurinn nær sér að verulegu
leyti, eða að fullu og öllu, og get-
ur horfið aftur til sinna fyrri
starfa.
Þrátt fyrir miklar framfarir í
læknisfræði á síðustu árum og
áratugum eru orsakir margra
sjúkdóma enn óþekktar. Alvar-
legir geðsjúkdómar eru þar engin
undantekning. Tíðni þeirra hefur
að vísu ekki breyst á síðari tím-
um, en framfarir í meðferð og
greiningu hafa bætt horfur ein-
staklinga með alvarleg geðræn
vandamál til mikilla muna. Al-
varlegir geðsjúkdómar valda,
auk þjáninga hjá einstaklingn-
fullri örorku, eru það vegna meiri
háttar geðsjúkdóma og afleið-
inga þeirra. Hér er um að ræða
fullan fjórðung þeirra sem eru
' metnir með 75% örorku eða þar
yfir, eða á milli 1100-1200 ein-
staklingar. í þjóðfélagsum-
ræðunni er þetta þó ekki áber-
andi þrýstihópur. Þess vegna er
skylda annarra einstaklinga
mikil.
íslendingar hafa verið í farar-
broddi hvað varðar geðheilbrigð-
virka í samfélaginu. Enn þarf þó
að bæta endurhæfingaraðstöðu,
fjölga vernduðum vinnustöðum
og auka tengsl þeirra við atvinnu-
lífið.
Allt er þetta þó til einskis ef
einstaklingurinn hefur engan
stað til að búa á utan stofnunar.
Fjölskyldan er oft ekki í stakk
búin til að hýsa viðkomandi,
enda er eðlilegt að einstakling-
urinn vilji vera sem sjálfstæðast-
ur. Veikindin valda því oft að
og eldhús eru sameiginleg. Utan-
aðkomandi stuðningur er mis-
mikill eftir þörfum einstakling-
anna, íbúarnir borga sjálfir húsa-
leigu og uppihald, en viðkomandi
sveitarfélag greiðir heimilishjálp
og faglegur stuðningur kemur frá
geðdeildum sjúkrahúsanna.
Af framsýni söfnuðu Kiwanis-
félagar fyrst fé árið 1974 er lagt
var í Bergiðju þar sem fram fer
starfsþjálfun á Kleppsspítala.
Bergiðjan hefur hjálpað mörgum
einstaklingum að stíga sín fyrstu
skref út í lífið á ný eftir erfið
veikindi. Kiwanismenn hafa
haldið áfram að styðja hin ýmsu
mál til stuðnings geðveikum.
Átak Kiwanismanna nú beinist
að því að safna peningum fyrir
sambýli fyrir þá sem eru að ná sér
eftir veikindi af geðrænum toga.
Hinn almenni stuðningur Kiwan-
ishreyfingarinnar við málefni
geðsjúkra er mjög mikilvægur.
Um leið og fólk gefur til söfnun-
arinnar, er ekki síður mikilvægt
að fólk velti því fyrir sér, á hvern
hátt það getur orðið að liði þeim
er hafa verið veikir af geðsjúk-
dómi. Þetta á bæði við um þá sem
vinna opinber störf og þá sem
vinna hjá einkafyrirtækjum.
Vaxandi stuðningur við þessa
einstaklinga og skilningur á vand-
amálum þeirra er ánægjulegur og
auðveldar þeim að verða virkir
þjóðfélagsþegnar á ný. Stuðning-
ur við þá sem ekki ná sér að fullu
er einnig mikilvægur, þannig að
þeir geti lifað sem eðlilegustu lífi
utan stofnana.
Sambýlin eru einn mikilvæg-
asti hlekkurinn í langri keðju
endurhæfingar og eru allir lands-
menn hvattir til að taka vel á móti
Kiwanismönnum er þeir berja að
dyrum með K-lykilinn á næstu
dögum.
Tómas Zoega er geðlæknir
Miðvikudagur 18. október 1989 ÞJÓÐVIUINN - SÍÐA 5