Þjóðviljinn - 05.12.1989, Síða 5

VIÐHORF
Verkalýðshreyf i ng á nýrri öld
Halldór Björnsson er varaformaður
Verkamannafélagsins Dagsbrúnar en
Þorleifur Friðriksson er sagnfræðing-
ur.
Ekki alls fyrir löngu hélt Trés-
miðafélag Reykjavíkur merkt
málþing undir yfirskriftinni
„Verkalýðshreyfing á nýrri öld“.
Yfirskriftinni var fylgt úr hlaði
með tveimur grundvallarspurn-
ingum:
„Hver verða áhrif stéttarsam-
takanna á mótun þjóðfélagsins á
komandi árum? Hvers konar
samfélag, hvers konar verka-
lýðshreyfing?"
Til þess að svara slíkum spurn-
ingum svo óyggjandi sé þyrfti
guðlega náðargáfu sem engum er
gefin. Hins vegar væri óeðlilegt ef
við hefðum ekki leitt hugann að
spurningum sem þessum. Ekki
síst í Ijósi þeirrar miklu þjóðfé-
lagsólgu sem fer nú hamförum í
Austur-Evrópu,-en einnigí ljósi
batnandi samskipta milli hernað-
arblokkanna tveggja sem fyrir
skömmu stóðu gráar fyrir járnum
og vígbjuggust af kappi. En það
eru fleiri stóratburðir að gerast.
Innan Evrópubandalagsins eru
menn í óða önn að undirbúa efna-
hagslegan samruna þeirra 12
ríkja sem að bandalaginu standa.
Jafnframt fara fram viðræður og
athuganir á möguleikum annarra
þjóða til að komast inn á þann
markað sem mun opnast eftir
1992.
Áður en lengra er haldið og
reynt verður að glöggva sig á
þeim áhrifum sem þessi þróun
mun hafa á íslenska verkalýðs-
hreyfingu er þó rétt að staldra við
rétt eins og miðaldra maður gerir
til að átta sig á lífshlaupi sínu. Þá
vakna spurningar sem þessar:
Hvaðan kom ég? Hvar stend ég?
Hvert skal halda?
Fortíðarhyggja - eða?
Á þeirri öld sem liðin er síðan
íslensk verkalýðshreyfing fór
fyrst að láta á sér kræla hefur hún
náð að dafna og eflast og verða að
því feiknarafli sem flestu öðru
fremur hefur mótað samfélagið. í
þessu sambandi er ekki úr vegi að
minnast orða sem verkamaður
skrifaði í blað Dagsbrúnarverka-
manna árið 1913, - þegar Dags-
brún stóð í eldskírn sinni, hafnar-
verkfallinu, þá um vorið og
sumarið. Hann sagði eitthvað á
þá leið að borgaralegar skyldur
hvíldu á verkamönnum, engu
síður en öðrum stéttum. Þeir
bæru sjálfir ábyrgð á því að rækja
þær skyldur og fullnægja þeim.
Hins vegar voru réttindi ekki í
samræmi við skyldurnar. Þegar
verkamenn þraut krafta til að
vinna, þá fengu þeir ekki lausn í
náð með eftirlaunum né lífeyri
frá verðbréfum eða sparisjóðs-
bókum. „En við fáum annað,“
sagði hann. „Við fáum þunga
refsingu fyrir það að verða sjúkir
eða uppgefnir fyrir sakir elli og
lúa. Við erum sviptir þeim fáu
mannréttindum, sem við áttum
áður að nafninu til, - erum settir
Halldór Björnsson og Porleifur Friðriksson skrifa
niður í almenningsálitinu á bekk
með sakamönnum. Og fyrir
þennan réttindamissi og fyrir líi-
ilsvirðinguna fáum við náðar-
brauð fátækrasjóðsins, oft þurt
og brent og altaf marg eftirtalið.
En það þarf ekki elli og van-
heilsu til. Ef einhver þeirra sem
fjárráðin hafa hættir að kaupa
vöru okkar, vinnuna af því að
hann heldur að einhver banki
muni svara Vi% hærri vöxtum en
atvinnureksturinn, eða honum
þykir öruggara að láta fé sitt
liggja í banka, en atvinnurekstri,
þá er honum engin sök gefin á
Verkamannablaðið sumarið 1913
eru því miður enn í nokkru gildi.
Þ.e.a.s. þrátt fyrir mikla félags-
lega sigra standa andstæðurnar
milli verkafólks og atvinnurek-
enda og fjármagnseigenda ennþá
óbreyttar. Öll könnumst við við
erfiðleika útgerðarinnar, saltfisk-
framleiðslunnar, frystiiðnaðar-
ins, landbúnaðarins, fiskeldisins,
ullariðnaðarins, loðdýraræktar-
innar og svo mætti áfram telja.
Ekki skulu hér bornar brigður á
þann raunverulega vanda sem
blasir við þessum framleiðslu-
greinum. Erfiðleikar þeirra eru
„Pegar við horfum yfir hin ólíku
samfélög sem nú þegar tilheyra
Evrópubandalaginu blasir við ákaflega
ólíkstaða verkalýðssamtaka þessara
landa. Jafnframt er Ijóst að félagslegar
umbœtur eru misjafnt á veg komnaru
því. En við eigum á hættu að fá
sömu refsingu fyrir það sem lögð
er við vanheilsu og elli.“
Fjármagnsokur
gegn framleiðslu
Síðan þessi orð voru prentuð
hefur íslensk verkalýðshreyfing
stigið risaskref fram til aukins
jafnréttis. Hún hefur komið á
ágætu almannatryggingakerfi,
byggt upp atvinnuleysissjóði, líf-
eyrissjóði, verkfallssjóði og or-
lofssjóði. Hún hefur fengið lög-
bundinn átta stunda vinnudag,
þótt ennþá virðist því miður
nokkuð langt í land að raunveru-
leikinn verði sniðinn að lögun-
um. Hún hefur knúið í gegn fimm
vikna orlof og byggt orlofshús vítt
og breitt um landið auk þess sem
góð samvinna er með verkalýðs-
samtökum nágrannaþjóðanna á
þessu sviði sem mörgum öðrum.
Þessi atriði sem hér hafa verið
nefnd sem dæmi um hvað áunnist
hefur á liðnum áratugum eru þó
aðeins brot af því sem verkalýðs-
hreyfingin hefur náð að gera að
raunveruleika.
Hins vegar ætti fáurri að dyljast
að orðin sem verkamaður ritaði í
og hafa án efa verið miklir. Hins
vegar er jafn víst að vandinn
liggur að hluta í þeirri staðreynd
sem einnig blasti við fyrir 75
árum, að dauðar krónur á vöx-
tum gáfu meiri arð en ef fjárm-
agnið var notað í framleiðslunni.
Gagnvart þessum staðreyndum
hefur verkalýðshreyfingin staðið
of sundruð og máttvana til að
geta tekið það frumkvæði sem
hún þyrfti til þess að snúa vörn í
sókn.
Horft til framtíðar
Jafnframt því sem verkalýðs-
hreyfingin glímir við hversdags-
leg vandamál - dægurflugur ým-
iskonar - þarf hún að átta sig á
framtíðinni, bæði með tilliti til
þeirra sérstöku aðstæðna sem
ríkja hér norður í Atlantshafi og
eins með tilliti til þeirra breytinga
sem eru að eiga sér stað í Evrópu
og minnst var á hér í upphafi.
Þegar innri markaður Evrópu-
bandalagsins verður að veruleika
mun það valda miklum breyting-
um á alþjóðlegri verkaskiptingu
og atvinnulífi í viðskiptalöndum
bandalagsins. Evrópubandalags-
löndin eru stærsti viðskiptaaðili
íslands og um helmingur af utan-
ríkisviðskiptum þjóðarinnar eru
við það. Vaxandi umræða fer nú
fram meðal stjórnmálamanna og
samtaka í atvinnulífi um heppileg
viðbrögð íslendinga við væntan-
legum breytingum. Mjög fáir
hafa enn sem komið er lagt til að
ísland sæki um aðild að banda-
laginu í náinni framtíð og alger
einangrunarstefna gagnvart því
er enn síður á dagskrá. Þar með
er ljóst að ísland mun þurfa að
aðlaga sig þeim breyttu skilyrð-
um sem fylgja innri markaði og
aðlögun annarra ríkja. Margir
hafa hvatt til slíkrar aðlögunar en
í flestum tilvikum er afar óljóst í
hverju hún á að vera fólgin. Það
sem helst skortir á til að umræðan
verði markvissari og að ríkisvald,
samtök og einkaaðilar geti tekið
hagkvæmar ákvarðanir, eru upp-
lýsingar um eðli breytinganna.
Um þessar mundir snýst um-
ræðan að verulegu leyti um
hreyfanleika fjármagns og hinar
ýmsu hagrannsóknarstofnanir
ríkisvalds, banka, hagsmunaað-
ila og Háskóla munu eflaust fylgj-
ast náið með þeim þætti og auðga
umræðuna með nauðsynlegum
upplýsingum.
Hins vegar er sú hætta fyrir
hendi að ýmsum félagslegum
þáttum þeirrar þróunar sem nú
fer í hönd verði ekki sinnt sem
skyldi og menn átti sig ekki á
þeim fyrr en of seint er að hafa
áhrif á mótun þeirra. Evrópu-
bandalagið hefur, undir forystu
Jacques Delors, lagt vaxandi
áherslu á hina félagslegu vídd.
Urslit kosninganna til Evrópu-
bandalagsins nú í júní bentu til
vaxandi stuðnings við þau sjón-
armið á þingi bandalagsins. Það
er þó engin trygging fyrir því að
bandalagið muni ná tökum á
þessum víðfeðma málaflokki sem
einstökum ríkisstjórnum hefur
reynst nógu erfitt að átta sig á. í
það minnsta er rík ástæða til þess
að verkalýðshreyfingin hér á ís-
landi fylgist náið með félagslega
þættinum og geri sér skýra grein
fyrir þeim vandamálum sem upp
kunna að koma áður en þau eru
skollin á.
Þessi nauðsyn er til staðar í
öllum viðskiptalöndum Evrópu-
bandalagsins. En málið er sér-
staklega mikilvægt fyrir ísland,
þar sem smæð landsins, hin ein-
hæfa atvinnugerð og umfang við-
skipta við útlönd gera það að
verkum að þjóðlífið er sérstak-
lega viðkvæmt gagnvart breyting-
um í alþjóðaviðskiptum og fé-
lagsleg áhrif slíkra breytinga geta
rist mun dýpra en t.d. á hinum
Norðurlöndunum.
Við þekkjum öll helstu rök-
semd sem höfð er í frammi þegar
hugsanlega aðild, eða viðskipta-
samninga við Evrópubandalagið
ber á góma: „Við viljum sitja ein-
ir að hinum dýrmætu fiskimiðum
okkar. Þau eru eign þjóðarinnar
- sumir vilja segja útgerðar-
manna, og við munum aldrei af-
sala okkur stjórn þeirra í hendur
annarra." Slíkar röksemdir virð-
ast þegar betur er að gáð hvfla á
fölskum grunni - grunni þver-
sagnar. Miðað við stöðu útgerð-
arinnar og fiskiðnaðarins virðist
nær að draga þá ályktun að kostir
beinnar aðildar væru ótvíræðir.
Ef Efnahagsbandalagið tæki að
sér yfirstjórn fiskimiðanna kring-
um landið, hefði það að sjálf-
sögðu þær afleiðingar að útgerðin
og fiskiðnaðurinn, sem svo lengi
sem menn muna hefur verið á
hausnum hvort sem er, gæti látið
bandalaginu eftir að vafstra í
þessum eilífa taprekstri og gengi
þess í stað í sameiginlega sjóði í
Brússel. Tapiðsem hingað tilhef-
ur verð þjóðnýtt yrði þá fjárm-
agnað af Evrópubandalaginu.
Á vegamótum
Að sjálfsögðu er þetta ritað í
nokkrum hálfkæringi. Málið er
ekki svona einfalt og margs ann-
ars að gæta í sambandi við tengsl-
in við Efnahagsbandalagið en
þorskanna í sjónum og útgerðar-
innar. Verkalýðshreyfingin í Evr-
ópubandalagslöndunum á eftir
að aðlagast breyttum aðstæðum
eftir 1992. Sumir í verkalýðs-
hreyfingunni halda því fram að
hér sé um að ræða að hinn gamli
draumur verkafólks um brott-
nám landamæra og aukna al-
þjóðahyggju sé að verða að veru-
leika. (Olafur Friðriksson boðaði
bandaríki Evrópu í blaðinu
Dagsbrún þegar 1915). Aðrir
halda því hins vegar fram að
breytingarnar gagnist fyrst og
fremst hinu alþjóðlega fjármagni
og stórfyrirtækjum sem geta
ráðskast með stærra markaðs-
svæði,ávaxtað fé sitt betur og
keypt vinnuafl þar sem það er
ódýrast.
Þegar við horfum yfir hin ólíku
samfélög sem nú þegar tilheyra
Evrópubandalaginu blasir við
ákaflega ólík staða verkalýðs-
samtaka þessara landa. Jafn-
framt er ljóst að félagslegar um-
ræður eru misjafnt á veg komnar.
í löndum eins og t.d. V-
Þýskalandi og Danmörku býr
verkafólk við allt önnur kjör en
verkafólk á Spáni, Grikklandi,
Portúgal og jafnvel í Englandi. í
sumum hinna síðarnefndu landa
stendur verkafólk í svipuðum
sporum og íslenskt verkafólks
gerði fyrir 75 árum. Verður innri
markaður bandalagsins til þess
að draga verkalýðssamtök t.d. í
Suður, Mið og Austur-Evrópu
fram á við og þar með bæta kjör
verkafólks í þessum löndum eða
gerist hið gagnstæða?
Það eru einmitt slíkar spurn-
ingar sem við hljótum að spyrja
okkur þegar við veltum vöngum
yfir Evrópu framtíðarinnar og
verkalýðshreyfingu á nýrri öld.
Til þess þó að eitthvað vitrænt
komi út úr slíkum hugleiðingum
þarf íslensk verkalýðshreyfing að
efla rannsóknir á þeim áhrifum
sem innri markaður Evrópu-
bandalagsins mun sennilega hafa
á íslenskt efnahags- og atvinnulíf.
Það er þá fyrst þegar við höfum
vitneskju í höndunum um hvaða
leiðir standa til boða, að við get-
um valið brautina sem við viljum
feta okkur eftir.
Ur ályktunum 9. landsfundar Alþýðubandalagsins
Alyktun um háskóla og jafnrátti til náms
Landsfundur Alþýðubanda-
lagsins leggur áherslu á að sjálf-
stæði Háskóla Islands verði
tryggt, bæði gagnvart
stjórnvöldum og hagsmunaaðil-
um. Ennfremur að staðið verði
við margítrekuð loforð Alþingis
og stjórnvalda um að hraða upp-
byggingu Þjóðarbókhlöðu.
Styðja ber samtök stúdenta í
baráttu þeirra fyrir raunverulegu
jafnrétti til náms, m.a. með bygg-
ingu leiguhúsnæðis.
Stefnt verði að aukinni fjöl-
breytni í háskólanámi, m.a. með
stuttum námsbrautum, sem veiti
tiltekin starfsréttindi. Inntöku-
skilyrði verði endurskoðuð með
það í huga að opna fleirum leið til
háskólanáms.
Landsfundur AB ályktar að
uppbyggingu Háskólans á Akur-
eyri verði haldið áfram með af-
dráttarlausum hætti, enda er starf
hans og eðlileg þróun einn mikil-
vægasti áfanginn í nýrri byggða-
stefnu á íslandi.
Ályktun um sjálfstœði
Háskóla íslands
9. landsfundur Alþýðubanda-
lagsins áréttar mikilvægi þess að í
landinu starfi sjálfstæður háskóli
sem fari með sín innri mál án
íhlutunar ríkisvaldsins.
Stjórnvöld á hverjum tíma
hafa á stundum brotið gegn þessu
nauðsynlega frelsi Háskólans.
Eitt dæmi um slíkt er pólitísk
stöðuveiting Birgis ísleifs Gunn-
arssonar í svonefndu „lektors-
máli“.
Landsfundurinn fagnar því
frumkvæði núverandi mennta-
málaráðherra að breyta reglum
um stöðuveitingar Háskólans og
tryggja þannig sjálfstæði hans á
því sviði. Jafnframt skorar lands-
fundurinn á ráðherra og þing-
menn flokksins að halda áfram á
sömu braut.
Landsfundurinn varar við
öllum tilraunum ríkisvaldsins til
að skerða frelsi Háskóla íslands,
þó því kunni að fylgja
skammtíma ávinningur. Slíkir
ávinningar kunna að snúast upp í
andstöðu sína. Ennfremur bendir
fundurinn á nauðsyn þess að
standa vörð um faglegt sjálfstæði
stofnunarinnar og viðurkenna
forræði hennar í eigin málum.
Þannig verður best stuðlað að
eflingu Háskóla íslands.
Þriðjudagur 5. desember 1989 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5