Þjóðviljinn - 16.12.1989, Blaðsíða 6

Andrej Sakharov
Hann var siðferðislegt kraftaverk
Andrej Sakharov, einn fremsti
vísindamaður í sögu Sovét-
ríkjanna og þekktastur þarlendra
andófsmanna á Brezhnevstíman-
um, lést á fimmtudagskvöldið í
íbúð sinni í Moskvu, 68 ára að
aldri. Banameinið mun hafa ver-
ið hjartabiiun.
Sakharov nam í Moskvuhá-
skóla og lauk doktorsprófi 26 ára
að aldri. Sem vísindamaður náði
hann skjótum frama og varð fé-
lagi með fullum réttindum í so-
vésku vísindaakademíunni 32
ára. Enginn annar hefur fyrr eða
síðar verið tekinn inn í akademí-
una á svo ungum aldri. Hann var
og sæmdur Lenínorðunni og fleiri
heiðursmerkjum. 1948 var hann
orðinn einn fremstu kjarneðlis-
fræðinga Sovétríkjanna og var
síðan um tveggja áratuga skeið
einn aðalmanna í rannsóknum
viðvíkjandi kjarnorkuvopnum,
er miðuðu að því að Sovétríkin
kæmust jafnfætis Bandaríkjun-
um á þeim vettvangi. Hann átti
drjúgan þátt í að Sovétmönnum
tókst að koma sér upp vetnis-
sprengju 1953 og hefur verið kall-
aður faðir sovésku vetnissprengj-
unnar.
Eins og fleiri vísindamenn,
sem unnu að gerð þeirra vopna,
hafði Sakharov snemma áhyggj-
ur af þeim afleiðingum, er þau
gætu haft fyrir mannkynið. En
ólíkt starfsbræðrum sínum flest-
um lét hann ekki sitja við að hafa
einkaáhyggjur af helsprengjun-
um. Þegar á Khrústsjovstíman-
um tók hann að mæla gegn til-
raunum með kjamavopn. En
áhugi hans náði víðar og hann fór
snemma að taka svari þeirra, sem
yfirvöld beittu rangindum. 1968
hvatti hann til þess í ritgerð, sem
hann birti erlendis, að Bandarík-
in og Sovétríkin tækju höndum
saman um að fyrirbyggja ger-
eyðingarstríð. Ritgerð þessi og
eindregin barátta Sakharovs fyrir
PRÓFÍLL
tjáningarfrelsi og mannréttind-
um, sem þá var þegar hafin,
leiddu til þess að stjórnvöld sner-
ust gegn honum af fjandskap.
Næstu 18 árin sætti hann stöð-
ugri áreitni af hálfu yfirvalda, var
óslitið undir lögreglueftirliti, ó-
frægður í fjölmiðlum og sviptur
öllum heiðursmerkjum. En hann
hvikaði aldrei og gagnrýndi
stjórnvöld af óbilandi djörfung
fyrir brot gegn mannréttindum.
skoðanakúgun, misnotkun
dómsmálakerfis o.fl. Þessi
þreytulegi, hlédrægi maður varð í
augum heimsins tákn baráttu
fámennra hópa sovéskra mennta-
manna gegn kúgun og rangind-
um. Vegna heimsfrægðar sinnar
gat hann þrátt fyrir allan yfirgang
KGB komist upp með meira en
baráttufélagar hans sem smám-
saman voru sendir í útlegð, í
fangelsi eða á geðveikrahæli.
Þannig tók hann öðru hvoru á
móti erlendum fréttamönnum í
íbúð sinni í Moskvu og miðlaði
gegnum þá fréttum af sovésku
andófshópunum til umheimsins.
Róttækur
þingfulltrúi
1980 var hann gerður útlægur
frá Moskvu og neyddur til að setj-
ast að í Gorkíj, en þangað var
útlendingum þá bannað að
koma. Þar var hann undir enn
strangara eftirliti KGB en áður,
en hélt þó áfram sambandi við
umheiminn með dyggri aðstoð
eiginkonu sinnar, Jelenu Bonn-
er, sem ferðaðist til Moskvu öðru
hvoru og hitti þar erlenda frétta-
menn. En í maí 1984 bannaði lög-
regla Jeienu þær ferðir og sakaði
hana um andsovéskan áróður.
Þegar Jelenu skömmu síðar var
einnig bannað að fara úr landi að
leita sér lækninga, hófu þau hjón
bæði mótmælaföstu og knúðu
yfirvöld um síðir til eftirgjafar.
Þremur árum áður, 1981, hafði
Sakharov fastað í 17 daga í mót-
mælaskyni er yfirvöld höfðu neit-
að Lízu Andrejevu, konu stjúp-
sonar hans, um vegabréfsántun
til ferðar erlendis. Einnig þá gáfu
yfirvöld sig.
1986 iauk þrengingatíma Sak-
harovs með því að Míkhaíl Gor-
batsjov hringdi í hann í eigin per-
sónu og sagði honum að útlegð
hans væri lokið. Flutti Sakharov
þá aftur til Moskvu og hóf af full-
um krafti þátttöku í stjórnmálum
við nýjar og ánægjulegri aðstæð-
ur. Hann studdi Gorbatsjov, þó
ekki án gagnrýni, skipaði sér í
raðir róttækari perestrojkusinna
og taldi að umbætur gengju of
hægt. í mars s.l. var hann kjörinn
á sovéska þjóðfulltrúaþingið nýja
sem þingmaður vísindaakademí-
unnar. I umræðum þar síðustu
dagana sem hann lifði lét hann
mikið að sér kveða og var einn
þeirra sem beittu sér fyrir því að
þingið tæki stjórnarskrárbundið
forustuhlutverk kommúnista-
flokksins til umræðu. Gorbatsjov
beitti sér gegn því og var það fellt.
Á fimmtudaginn sat Sakharov
langan fund nýrra samtaka rót-
tækra þingmanna, sem hann
hafði ásamt með öðrum gengist
fyrir að stofna. Virtist mönnum
hann þá venju fremur þreytu-
legur. Fáeinum klukkustundum
síðar var hann allur.
Sakharov hlýtur að öllum lík-
indum sess á sögunnar bekk sem
einn merkustu manna þessarar
aldar. Hann var í röð snjöllustu
vísindamanna, en öllu fremur
verður hans minnst fyrir óbilandi
hugrekki, drengskap og ósín-
gimi. Hann komst ungur að aldri
í hóp mest metnu manna Sovét-
ríkjanna og naut í samræmi við
það allra hugsanlegra forrétt-
inda. Ekki verður séð að neitt
hafi knúið hann til að gerast kerf-
isgagnrýnandi nema hans eigin
samviska. Hann hafði alveg
ákveðið ekkert að vinna með því
persónulega, þvert á móti hlýtur
honum að hafa verið ljóst frá
upphafi hvaða refsingar vofðu
yfir honum fyrir það af hálfu
valdhafa. Og vonir um sigur að
lokum eða jafnvel teljandi árang-
ur vom hverfandi; engum datt þá
í hug að tími Gorbatsjovs og
glasnosts færi í hönd. Enda kall-
aði Soltsénítsyn rithöfundur Sak-
harov siðferðislegt kraftaverk.
Sovéskir ríkisfjölmiðlar, sem
áður fordæmdu Sakharov sem
handbendi „heimsvaldasinna“ og
annað þaðan af verra, hylla hann
nú fyrir baráttu hans á Brezh-
nevstíma fyrir mannréttindum,
lýðræði og gegn hernaði Sovét-
manna í Afganistan. dþ

✓
I dag, laugardaginn
16 desember, frá kl. 16 til 18
TVEIRGÓÐIR
UÍDVÍKOfiJAKM
árita bækur sínar,
LANDHELGISMÁLIÐ það sem
gerðist bak við tjöldin
ogJAKINN í blíðu og stríðu sem
Ómar Valdimarsson skráði, í
bókabúð Máls og menningar
Laugavegi 18.
—i—
Bókabúð
LMALS 8.MENNINGAR J
LAUGAVEGI 18 -SÍMI 24240