Þjóðviljinn - 22.12.1989, Qupperneq 6

Það er nýtt land framundan
Svavar Gestsson er búinn að
gegna embætti menntamálaráð-
herra í rúmt ár. Þar hefur hann
eins og embættið krefst aðailega
sýslað um mennta- og menningar-
mál, en hann er þó langt í frá með
hugann langt frá stjórnmálum al-
mennt. Að mati Svavars stendur
það upp úr eftir þetta rúma ár að
stefnumótun hefur verið að eiga
sér stað í skólamálum á öllum
stigum. I menntamálaráðherra-
tíð hans hefur verið unnið að
stefnumótun fyrir leikskóla,
grunnskóla, framhaldsskóla, full-
orðinsfræðslu og endurmenntun.
Hann segir að í þessari vinnu hafi
verið reynt að raða verkefnum
upp í forgangsröð og reynt að átta
sig á hvað hlutirnir kostuðu, bæði
á næstu árum og áratugum.
Stefnumótunin snerti allt sem við
kæmi skólamálum.
En í hverju felst þessi stefnu-
mótun helst? Hvernig kemur
skólafólk til með að verða vart við
hana?
Skólamenn hafa þegar orðið
varir við þessa breytingu. Ef við
tökum til dæmis skólastigin og
rekjum okkur eftir þeim, þá
liggur það fyrir að sú stefnu-
mótun sem unnin hefur verið í
sambandi við leikskólann hefur
verið unnin í mjög nánu samstarfi
við fóstrur. Það sem er í hendi í
þeim efnum er stofnun sérstaks
þróunarsjóðs dagvistarstofnana,
sem fór í gang á þessu ári og ég
var að ákveða úthlutun úr honum
til 10-20 verkefna í jafnmörgum
dagvistarsofnunum víðs vegar
um land fyrir skömmu.
Dauður sjóður lifnar við
Þannig að það er í gangi þróun-
arstarf til að bæta innra starf dag-
vistarstofnana. Sömu sögu má
segja um grunnskólann. Þar er
þróunarsjóður grunnskóla sem
settur var í lög árið 1974 en varð
þó ekki til fyrr en á þessu ári og
fær tvöfalt framlag á næsta ári
miðað við þetta ár. Hann styrkir
þróunarverkefni í sambandi við
samstarf skóla, einstakar greinar
eins og íslensku, reikning, tölvur
og svo framvegis.
Þá er ástæða til að nefna sér-
staklega í sambandi við grunn-
skólann, átak til að lengja skóla-
dag yngstu barnanna, sem kemur
til framkvæmda haustið 1990 og
það verða auðvitað allir varir við
slíka breytingu. Síðan vii ég
nefna könnun á forgangsverkefn-
um í þróun grunnskólans á næstu
árum þar sem gert er ráð fyrir að
Námsgagnastofnun og námsgögn
hafi forgang. Þetta er í raun við-
urkennt í fjárlögum næsta árs þar'
sem Námsgagnastofnun er ein af
örfáum stofnunum á þessum
niðurskurðar- og sparnaðartím-
um sem hækkar að raungildi í fra-
mlögum á milli ára.
Stefnumótunin kemur einnig
fram í því að Kennaraháskólinn
er efldur, hann styrkist faglega og
fjárhagslega á næsta ári og þetta
kemur fram í því að við tökum
upp það sem við köllum dreifða
og sveigjanlega kennaramenntun
sem farið er að undirbúa, þannig
fólk sem er úti á landi getur
stundað til dæmis eins konar fjar-
nám í kennslu og aflað sér þannig
réttinda. Þetta er bæði brýnt fyrir
leiðbeinendur og starfandi kenn-
ara.
Svo vil ég nefna mjög merki-
legan þátt, í starfi ráðuneytisins á
þessu ári sem er starfsleikninám-
ið. Með því eru kennarar sem eru
í starfi einnig í námi og það eru
yfir 300 kennarar, eða tíundi hver
kennari, í þessu starfsleikninámi.
Núna er tekin upp árganga- og
fagstjórn þannig að við veitum
tvær nemendastundir á hvem
nemanda í öllum grunnskólum
landsins, það er 84 þúsund nem-
endastundir sem kosta á milli
60-70 miljónir á næsta ári, til að
bæta kennsluna og stýringu innra
starfs skólans.
Þetta eru dæmi sem allir kenn-
arar þekkja öll mjög vel frá þessu
ári og eiga eftir að kynnast enn
betur á næsta ári. Þannig að þó
um hafi verið að ræða niðurskurð
á kennslu í grunnskólanum, sýn-
ist mér Ijóst að þegar upp verði
staðið standi grunnskólinn
jafnréttur sem heild á eftir, þrátt
fyrir sparnaðinn. Það sem gerist
er að það eru færðir fjármunir frá
hinu hefðbundna til hins nýja. Á
sparnaðar- og samdráttartímum
verða menn náttúrlega að vinna
þannig í pólitík.
Framhaldsskóli
fyrir alla
í framhaldsskólanum er aðal-
breytingin sú að samkvæmt
lögum á framhaldsskólinn að
vera fyrir alla. Það þýðir að gjör-
breyta verður námsframboði
framhaldsskólans til þess að hver
sem er geti farið í framhaldsskóla
og lokið þar einhverjum áfanga.
Þess vegna erum við með í gangi
stefnumótandi umræður um
breytt innra starf framhalds-
skólans, sem gerir ráð fyrir að
fólk geti jafnvel lokið réttinda-
námi á mjög stuttum tíma. Þurfi
ekki endilega að vera í fjögur ár í
stúdentsnámi til að fá réttindi eða
taka sveinspróf.
Það má segja að þetta sé meg-
inbreytingin varðandi framhalds-
skólann. Fleiri og fleiri fara í
framhaldsskóla. Menn spyrja
hvort það muni hafa í för með sér
stóraukinn kostnað við fram-
haldsskólann á næstu árum.
Þannig er það í raun og veru ekki
vegna þess að núna erum við með
um 15.500 nemendaár í fram-
haldsskólanum. Árgangarnir
fjórir eru bara 16 þúsund manns.
Þetta sýnir að margir eru ár eftir
ár í framhaldsskólanum án þess
að fá í raun nokkur réttindi, fara í
skólann án þess að ljúka hefð-
bundnum prófum í iðngreinum
eða stúdentsprófi.
Hluti af átaki í framhaldsskól-
unum er að opna á milli verk-
menntunar og bóknáms í veru-
legu mæli. Mín stefna er sú, að
þegar upp er staðið eftir 5 eða 10
ár verði í raun enginn hreinn bók-
námsskóli til, þar sem ekkert
nema bóknám er kennt. Alls
staðar verði gefinn kostur á ein-
hverjum öðrum brautum verk-
legum eða tæknilegum. Ég tel til
dæmis að handmennt af ýmsu
tagi þurfi að vera inni í fram-
haldskólanum, vegna þess að
krakkamir læra minna á unga
aldri að vinna í höndunum en
áður. Þá tel ég að heimilisfræði
þurfi einnig að vera inni í skólan-
um. Þjóðfélagið er nefnilega allt
öðruvísi í dag en þegar margt
kom af sjálfu sér inni á heimilun-
um.
Varðandi háskólann er aðalat-
riðið í mínum huga að stilla skóla
á háskólastigi saman, þannig að
sambærileg réttindi séu á milli
Háskóla Islands, Háskólans á
Akureyri, Búvísindadeildarinnar
á Hvanneyri og svo framvegis.
Mín hugmynd er sú að í framhaldi
af þessari vinnu sem nú er í gangi
verði annað hvort til frumvarp
um allt háskólanám á íslandi eða
stefnuyfirlýsing um þróun há-
skólans á næstu árum.
Endurmenntunin er eiginlega
fimmta skólastigið. Ég lít þannig
á og það liggur fyrir, að hún sé
það skólastig sem muni þróast
Iang hraðast á næstu áratugum.
Það verða allir í endurmenntun
eftir um það bil 20 ár. Engum
mun detta í hug að segja, „ja, ég
lauk nú námi og fór aldrei í skóla
eftir það“, slíkt er fornöld. Það
verða allir í einhvers konar endu-
rmenntun og fullorðinsfræðsla
verður hér í gangi í stórum stíl.
Kostnaðurinn við þetta síðasta
skólastig mun að einhverju leyti
lenda á atvinnulífinu. Kostnaðar-
aukinn við hina þættina er veru-
legur en lang mestur við leik-
skólastigið og ég tel það algert
forgangsverkefni að ná að veita
þjónustu við yngstu börnin, sem
verði að minnsta kosti sambæri-
leg við það sem boðið er upp á í
nágrannalöndum okkar. Við ætl-
umst nefnilega til að foreldrarnir
séu báðir úti á vinnumarkaðnum
og vinni og vinni. Þá verða for-
eldrarnir auðvitað að geta treyst
því að börnin búi við sæmilegar
aðstæður.
Börn eru vanrækt
Miðað við þær aðstæður sem
eru núna, er alveg ljóst að börnin
eru vanrækt af mörgum ástæðum
og mörg þeirra hafa skemmst
vegna vanrækslu. Við erum að
horfa á hörmuleg dæmi um börn
sem eru að koma inn í grunn-
skólann og börn sem eru í grunn-
skólanum, að skólinn sinnir ekki
gæsluhlutverki sínu eins og hann
á að gera. Lengdur viðverutími í
grunnskólanum þýðir ekki endi-
Iega lengt nám í þrengsta skiln-
ingi þess orðs. Lengdur skólatími
þýðir blöndu leiks og náms. Og
það er satt að segja eitt brýnasta
verkefnið í grunnskólanum.
Þetta þýðir aukinn kostnað, en
börnum á grunnskólastigi mun
fækka á næstu árum þannig að
kostnaður við grunnskólann í
heild eykst ekki verulega.
En er eitthvert starf í mennta-
málaráðuneytinu í gangi í þeim
tilgangi að hugsa allt menntakerf-
ið allt upp á nýtt?
Já, það er það. Þess vegna er
þessi þróunarvinna í gangi. Við
erum að taka okkur í gegn. Við
spyrjum okkur hvað við séum að
gera við börnin, og við erum að
endurmeta alla hluti. Varðandi
þróunarvinnuna í framhaldsskól-
unum erum við að spyrja okkur
þessara úrslitaspurninga: Af
hverju erum við að kenna til
dæmis dönsku eins og við kenn-
um hana, ættum við að kenna
hana allt öðru vísi? Eigum við
kannski að lengja tímann í
dönsku og minnka kennslu í
ensku vegna þess að börnin læra
eitthvað af ensku um leið og þau
fara að tala?
Eigum við að gjörbreyta
kennslunni í móðurmáli? Eigum
við að hætta að hugsa um kennsl-
una sem málfræði, stafsetningu
og bókmenntir og setja áhersluna
á að fólk geti talað málið og tjáð
sig og skrifað? Málfræði er ekki
endilega íslenska. Hún var upp-
haflega tekin upp sem einhvers
konar hjálpargrein í latínu og
grísku og er síðan tekin upp fyrst
og fremst til að hjálpa fólki við að
læra þau tungumál. Eigum við að
hætta að líta á listgreinarnar,
heimilisfræðin og handavinnuna
sem aukagreinar? Ég segi já, við
eigum að hætta því, vegna þess að
fólk verður að kunna að sjá um
sjálft sig hvort sem það er að laga
handa sér mat eða laga til fötin
sín eða gera við eitthvað pínulítið
í kring um sig.
Við erum sem sagt að spyrja
okkur þessara grundvallarspurn-
inga og það er mjög mikilvægt að
fá kennarana til að taka þátt í
þessu, að þeir spyrji sig þessara
spurninga: Hvemig stend ég mig
inni í kennslustofunni, er endi-
lega víst að það sé rétt að kenna
eins og ég geri, á ég að kenna
öðruvísi? Ein leiðin til að ná
tökum á þessu máli er að fá for-
eldrana með í málið. Ég hélt fund
fyrir nokkrum vikum til að undir-
búa átak til að efla foreldrastarf í
skólum. Það gengur út á að for-
eldrafélög verði mynduð við alla
grunnskóla og að í framhaldi af
því verði helst til landssamtök
foreldrafélaga. Það er alger for-
senda til þess að hægt sé að verja
skólann, sérstaklega á samdrátt-
artímum, að til séu slík samtök
sem vilji leggja sitthvað á sig til að
halda utan um skólann.
Menn geta nefnilega ekki
treyst því að til verði auknir pen-
ingar. Menn geta þurft að gera
hlutina öðruvísi fyrir sömu pen-
inga eða jafnvel minni.
En er einhver munur á að hafa
menntamálaráðherra frá Al-
þýðubandalaginu en Sjálfstæðis-
flokknum eins og verið hefur und-
anfarin ár? Er ekki samstaða um
að í landinu eigi að vera gott
menntakerfí?
Nei, það er nefnilega ekki sam-
staða um það. Það er grundvall-
armunur á þeim vinnubrögðum
sem tíðkast hafa í minni tíð eða á
þeim fimm árum sem íhaldið
stjórnaði. Munurinn felst meðal
annars í samvinnu um stefnu-
mótun. Hann felst í því að það er
verið að vinna að stefnumótun og
því að það eru teknar ákvarðanir
á faglegum grundvelli.
Út af fyrir sig hafa kennarar
tekið okkur mjög vel. Stundum
finnst mér að vísu að það örli áþví
að þeir séu með sama forritið
þegar þeir koma hingað og þegar
Ragnhildur Helgadóttir var hér.
Og það segja reyndar sumir að
einhverjir kennaranna þyrftu
raunar að hafa Ragnhildi áfram
til að geta verið í stríði eins og
þeir voru, menn kunni ekki við
það ástand sem nú er að þeir geti
hringt hingað eða komið hingað
hvenær sem er með öll sín vanda-
mál. Satt að segja held ég að það
sé nauðsynlegt fýrir kennara að
fara faglega yfir sín mál hleypi-
dómalaust. Þetta á auðvitað við
stéttina í heild. Við erum að
endurskipuleggja ráðuneytið,
menningarstofnanir, og kennar-
arnir og skólarnir verða að gera
það líka.
Menntamálaráðuneytið snýst
um meira en menntamál, það
snýst um menningarmál líka.
Hvað hefur staðið upp úr þar?
Það befur í raun allt verið undir
í menningarmálum. Ég get nefnt
Þjóðleikhúsið, uppbyggingu
þessara stofnana sem hafa verið
vanræktar í mörg ár. Ég get nefnt
úttektir á stofnunum eins og Sin-
fóníuhljómsveit íslands, frum-
varp um kvikmyndamál, endur-
skoðun á lögum um listamanna-
laun og svo ég gleymi nú ekki
málræktarátakinu, sem hefur
tekist stórkostlega, frumvarp um
Listaháskóla íslands, ný þjóð-
minjalög hafa verið samþykkt og
svo framvegis.
Hvaða stefnu sjáum við í þessu
í heild? Við sjáum þá stefnu bæði
í menningar og menntamálum,
að áhersla er lögð á að treysta
menningarlegar undirstöður
þjóðarinnar og hin pólitísku við-
horf eru jafnrétti og lýðræði.
Þetta kemur fram í valddreifingu,
auknu valdi Háskóla íslands,
auknu valdi framhaldskólanna,
áhrifum kennara á stjórn allra
framhaldsskóla sem var ekki þeg-
ar ég kom hingað. Áhrifum kenn-
ara, foreldra og skólastjórnenda
á hvern skóla fyrir sig og þetta
kemur fram í frumvarpi til Þjóð-
leikhúslaga þar sem gert er ráð
fyrir að Þjóðleikhúsið ráði sér
sjálft.
Ég vii að menningarstofnanir
séu þannig, hvort sem um er að
ræða Þjóðleikhúsið, Sinfóníuna
eða Ríkisútvarpið, að þær ráði
sér sjálfar. Það séu tiltekin lög
sem þær starfi eftir og að yfir-
menn séu ráðnir til takmarkaðs
tíma í senn en ekki til eilífðar eins
og verið hefur. Þær fái tiltekinn
fjárlagaramma til að vinna eftir
og ef þær fari út fyrir hann verði
það þeirra mál. Ég held að fyrir
til dæmis Sinfóníuna sé svona
stefna miklu betri, bæði fjárhags-
lega og listrænt. Og það er brýnt í
stjórnkerfinu í heild að þar eigi
sér stað valddreifing, þannig að
ráðuneytin hafi sinn fjárlaga-
ramma hvert fyrir sig. Þetta
þýddi betri fjárhagsstjórn og
skynsamlegri kjarasamninga sem
hvert ráðuneyti gerði þá fyrir sig.
Kvikmyndir borga sig
Þú nefndir kvikmyndirnar. Nú
hafa þau ánægjulegu tíðindi gerst
að við erum orðin aðilar að
tveimur alþjóðlegum kvikmynda-
sjóðum sem hafa yfir margföldu
því fé að ráða er íslenskir kvik-
myndagerðarmenn hafa haft að-
gang að. Heldurðu að þetta muni
leiða til þess að kvikmyndin verði
áhrifaríkari í íslenskri menningu
en hún hefur verið?
Já, og hún verður að vera það.
Við verðum að átta okkur á því
að íslensk kvikmyndagerð er ein
meginforsendan fyrir því að við
getum varið íslenska menningu
og sótt fram fyrir hana. Mynd-
málið tekur stærri og stærri hluta
af lífi fólks. Ég er auðvitað mjög
ánægður með aðildina að þessum
tveimur erlendu sjóðum og á
sama hátt er ég óánægður með
hvering okkur hefur tekist til með
kvikmyndasjóðinn okkar, hann
er allt of veikur. Við verðum að
auka skilning á því að það þurfi
að minnsta kosti að tvöfalda
k vikmyndasj óðinn.
Þar á að taka inn þætti eins og
ríkisábyrgðir, rétt eins og gert er
með aðrar útflutningsgreinar.
Hvers vegna skyldum við vera að
láta kvikmyndagerðarmenn
leggja undir fbúðirnar sínar og
fjölskyldna sinna á sama tíma og
við sýnum skilning þegar vandi
kemur upp í hefðbundnum grein-
um? Kvikmyndirnar eru nefni-
lega líka atvinnugrein og útflutn-
ingsatvinnuvegur ef rétt er að
hlutunum staðið. Þannig að ég tel
að í menntamálaráðuneytinu eigi
kvikmyndimar að vera eitt af
forgangsverkefnunum. Það hafa
þær ekki verið sem skyldi, ekki
hjá mér heldur. En þessir erlendu
sjóðir hafa vegið upp nokkuð af
því sem vantar á hér.
Varðandi þessa hluti þá er það
stórkostlegur sigur fyrir íslenska
menningu sem er að gerast í virð-
isaukaskattinum. það er búið að
undanþiggja bækur, tónleika,
myndlist og nú síðast kvikmyndir
og Iistdans frá virðisaukasícatti.
Alþýðubandalagið setti sér það
mark fyrir kosningar 1987 að það
myndi tvöfalda stuðning við ís-
lenska menningu kæmist það til
áhrifa. Það er ekki nokkur vafi á
að niðurfelling virðisaukaskatts
af þessum þáttum þýðir meira en
tvöföldun á því sem veitt hefur
verið til íslenskrar menningar.
Vonandi skilar virðisaukaskatt-
urinn sér raunverulega til menn-
ingarinnar þannig að bækur verði
til dæmis ódýrari. Það verður að
sjá til þess að einhverjir aðrir
hirði ekki þessa peninga.
Þú ert nýkominn af landsfundi,
ráðherra í ríkisstjórn og fyrrver-
andi formaður flokksins og þegar
farið var í stjórnina var töluverð
andstaða við það í flokknum.
Hvernig líður Svavari Gestssyni
eftir þennan landsfund inni í þess-
ari ríkisstjórn?
Betur. Þegar stjórnin var
mynduð var fyrst og fremst um
einn ásteytingarstein að ræða, að
það tókst ekki að fella úr gildi
strax lög fyrri stjórnar um bann
við kjarasamningum. Við stytt-
um að vísu tímann sem verka-
lýðshreyfingin var bundin og sá
tími rann út snemma á þessu ári.
Margt okkar fólk taldi að hér væri
um að ræða brot á grundvallaraf-
stöðu fyrir flokkinn sem hann
mætti eícki vera þátttakandi í.
Ég velti þessum málum satt að
segja mikið fyrir mér og það sem
réð úrslitum um mína afstöðu í
þessu efni var ekki síst það, að
6 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 22. desember 1989