Þjóðviljinn - 22.12.1989, Síða 12

Sjálf smynd, líklega frá 1506, þegar
hann var 26 ára gamall. Listfræðinga
greinir á um hvort Rafael sé
höfundurinn, en enginn vafi er á að
hannerfyrirmyndin.
sem liggur þessari klassísku list-
hefð til grundvallar er einkum
tvennt: skynsemistrú og söguhyg-
gja, þar sem sagan verður birting-
armynd skynseminnar og mynd-
listin sem slík verður þá tæki til
þess að birta okkur hinn algilda
sannleika um manninn og veröld
hans og það fullkomna samræmi
sem þessi veröld bjó yfir.
Þessi klassiska listsýn, þar sem
áhersla er lögð á einingu hins rök-
ræna og sögulega sannleika, og
þar sem rýmið sjálft verður tákn-
mynd hans, kom kaþólsku kirkj-
unni afar vel á tímum þar sem
„upplausnaröflin" voru að grafa
undan hinu sögulega sannleiks-
umboði kirkjunnar sem stofnun-
ar. Klassísk listhefð Piero della
Francesca og fylgismanna hans
treysti stöðu páfans sem yfirvalds
og handhafa hins sögulega og alg-
ilda sannleika. Klassíkin í ströng-
ustu merkingu þess orðs þjónaði
með þessum hætti sögulegum
rétti kirkjunnar sem stofnunar
gagnvart þeim „upplausnar-
öflurn", sem drógu formið í efa
og leituðu sannleikans handan
hins sýnilega.
Nýplatónisminn
Á seinni hluta 15. aldar kom
fram heimspekiskóli í Flórens,
sem kenndi sig við Nýplatón-
isma. Nýplatónistarnir leituðust
við að samræma gríska heim-
spekihefð og kristin lífsviðhorf,
en beindu sér jafnframt gegn
þeirri skólaspeki sem miðaldakir-
kjan hafði byggt á. Nýplatónist-
arnir lögðu áherslu á frelsi ein-
staklingsins og að þekkingin á
eigin sjálfi væri forsenda allrar
þekkingar á Guði. Þeir höfnuðu í
raun þeim skilningi aö sagan og
náttúran væru í sjálfum sér opin-
berun eða staðfesting einhvers
endanlegs og guðdómlegs sann-
leika. Trúarbrögðin voru fyrir
þeim leit en ekki endanlegur
sannleikur. Sama gilti um
stjórnmálin, vísindin og listina:
þau fólu ekki í sér endanlegan
sannleika heldur rannsókn og
leit. Lausn lífsgátunnar var ekki
að finna í lífinu sjálfu, heldur
handan þess, og lífsreynslan sjálf
kom nú í stað hins sögulega og
endanlega sannleika sem meðal
annars kirkjan stóð fyrir sem
stofnun.
Þótt Michelangelo hafi lengst
af verið dyggur þjónn páfastóls
voru líf hans og list mótuð af þess-
um skilningi. Hvort tveggja snýst
um hina þjáningarfullu sköpun,
þar sem sannleikurinn er jafnan
handan hins sýnilega og efinn'
fylgifiskur hans. Á sama hátt og
Machiavelli sagði að hugmyndin
væri hreyfiafl sögunnar, þá er það
hugmyndin eða ímyndin handan
hinnar efnislegu höggmyndar,
sem er viðfangsefni Michelangel-
os og hreyfiaflið í sköpunarstarfi
hans. Hvort sem við skoðum
höggmynd hans af Davíð, þar
sem manngildishugsjón húman-
ismans er hoggin í stein, og stað-
fastur vilji og máttur mannsins
birtist í íturvöxnum líkama kon-
ungsins andspænis risanum, eða
ófullgerðar myndir hans af föng-
unum þar sem mannsandinn er i
þann veginn að brjóta af sér
fjötra efnisins: alls staðar er við-
fangsefnið bundið við tímanlega
þjáningu og reynslu sem á sér
hliðstæðu í fæðingunni eða hinni
upprunalegu sköpun alheimsins.
Reynsla
eða opinberun
Hjá Rafael er þetta öðruvísi.
Myndir hans eru sneyddar þeirri
einmanalegu tilvistarangist sem
við finnum hjá Michelangelo. {
verkum hans finnum við þvert á
móti að því er virðist áreynslu-
Madonna
dellaSeggiola,
ein af alkunnum
Madonnumyndum
Rafaels frá árinu 1514.
Horaca Vernet: Rafael í Vatíkaninu.
Málverk frá 1832,392x300 sm.
Rafael var í miklum metum meðal
þeirra listamanna er aðhylltust
nýklassísku stefnuna í Frakklandi á
fyrri hluta 19. aldar. Mynd þessi lýsir
goðsögninni um Rafael eins og hún
gekk á þeim tíma í París og byggir á
sögusögnum um Rafael og
Michelangelo. Sagan segir að dag
nokkurn í páskaföstu hafi hópur
pílagríma staldrað við í garði San
Damaso í vatikaninu.Meðal þeirra
voru ung sveitakona meö sofandi
sveinbarn við barm sér og gömul
kona sem, vöktu hvor í sínu lagi
athygli Rafaels og Michelangelos. Sá
fyrri, umluktur aðdáendum sínum og
aðstoðarmönnum nam staðar og
gerði með fáeinum dráttum konuna
með sveinbarnið ódauðlega á
pappírsörk. Hinn síðarnefndi sá í
gömlu konunni fyrirmynd að einni
Síbillunni í loftskreytinguninni um
sköpunarsöguna. Leonardo da Vinci
og Júlíus II. eru viðstaddir atburðinn,
en arkitektinn Bramante dregur
athygli hans að byggingaráformum
sínum.
Rafael var glæsimenni og hélt sig vel.
Sagan segir að Michelangelo hafi
einhvern tímann sagt við hann: „Þú
heldur þig eins og þú værir
herforingi". Þá átti Rafael að hafa
svarað: „Og þú ert einfari eins og
böðullinn."
Myndin lýsir vel því sem fjallað er um í
greininni hér aö ofan: Rafael gefur
fegurð náttúrunnar guðdómlegt
inntak en Michelangelo hrífst af
gömlu konunni til hægri í siðferðilegri
glímu sinni við form og innihald, efni
og anda.
Bakarastúlkan. Rafael naut mikillar
kvenhylli og aðalsmenn og
kirkjuhöfðingjar buðu honum dætur
sínar til kvonfangs. Rafael giftist þó
aldrei, en átti í ástarsambandi við
óbreytta bakaradóttur árin sem hann
lifði í Róm. Þetta er þekktasta
portrettmyndin af henni.
lausa opinberun fegurðar og sam-
ræmis. Hið þversagnakennda er
jafnframt, að þótt Rafael hafi
fyrst og fremst verið þjónn kirkj-
unnar og beinlínis boðað sögu-
legt umboð hennar í verkum sín-
um, þá finnum við heldur ekki
það siðferðislega og trúarlega
uppgjör í verkum hans, sem er
rauður þráður í öllu ævistarfi
Michelangelos. Rafael leitaði í
hinum ytra heimi fyrirbæranna
að þeirri fegurð er opinberað gæti
guðdómlegt samræmi. Þegar
Michelangelo sýnir okkur angist-
ina og misræmið á milli efnis og
anda (t. d. í fangamyndunum),
þá sýnir Rafael okkur hið gagn-
stæða: fullkomið og guðdómlegt
samræmi efnis og anda, náttúru
og sögu. Myndir hans eru opin-
berun fyrirfram gefins sannleika,
á meðan sá sannleikur sem við
finnum hjá Michelangelo er fólg-
inn í sjálfu sköpunarstarfinu með
allri þeirri angist og sálarkvöl,
sem því fylgdi.
Bæði Rafael og Michelangelo
höfðu list fortíðarinnar að við-
miðun í allri nálgun veruleikans.
Leonardo sótti hins vegar beint
og milliliðalaust í náttúruna.
Munurinn á Michelangelo og
Rafael er hins vegar sá, að á með-
an sagan opinberar fyrir Michel-
angelo þá tragísku þversögn, sem
maðurinn stendur frammi fyrir í
sínum efnislíkama andspænis
Guði, þá verður sagan fyrir Rafa-
el að eins konar samræmdri
niðurstöðu guðdómlegrar skyn-
semi. Og á meðan náttúran er
fjarverandi í verkum Michelang-
elos (nema sem ógnun í Syndafl-
óðinu og Syndafallinu í Sixtínsku
kapellunni) þá er náttúran í
augum Rafaels opinberun hinnar
fullkomnu fegurðar í sköpunar-
verki Guðs. Sagan og náttúran
eru hvor um sig opinberun guð-
dómlegs samræmis og sannleika,
og til þess að nálgast hann þarf
hvorki ytri rannsókn (eins og hjá
Leonardo) eða siðferðilegt innra
uppgjör (eins og hjá Michelang-
elo) heldur er galdurinn fólginn í
því að finna hið algilda í hinu
sérstaka. Fegurðina er ekki að
finna handan líkingarinnar eða
formsins í náttúrunni, heldur í
líkingunni sjálfri: Rafael velur út
hið dæmigerða úr hinum ytri
veruleika og sýnir okkur það sem
opinberun guðdómlegs samræm-
is og fegurðar.
Sala della
Segnatura
Árin 1508-11 vann Rafael að
gerð veggmynda í páfahöllinni í
Róm að beiðni Júlíusar II. páfa.
Myndir þessar skreyta m.a. Sala
della Segnatura, sem var
dómssalur rómversku kúríunnar.
í veggmyndum þessum setur Raf-
ael fram gildishugsjón kirkju
endurreisnartímans um fegurð og
réttlæti, þekkingu og trú. Fátt
endurspeglar betur anda háend-
urreisnarinnar en einmitt þessi
glæsilegi salur.
Rafael valdi ekki þá aðferð,
sem algeng var á þessum tíma, aö
búa til táknrænar dæmisögu-
myndir eða allegóríur til að túlka
hugsjónir Júlíusar II. (sem jafn-
framt voru honum sjálfum hug-
leiknar). Þess í stað málar hann
skólann í Aþenu til forna sem
ímynd þekkingarinnar og skyn-
seminnar. Heimspekingar forn-
aldar með þá Plato og Aristoteles
í miðju, eru þar samankomnir í
byggingu er minnir á byggingar-
list Bramante, arkitekts Pétur-
kirkjunnar og velgjörðarmanns
Rafaels. Byggingin verður þar
eins og tákn mannlegrar visku, og
Rafael málar ýmsa þekkta snill-
inga úr samtímanum í hlutverk-
um hinna grísku viskuvina. Þann-
12 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 22. desember 1989