Þjóðviljinn - 20.12.1990, Blaðsíða 5

Margrét Eggertsdóttir skrifar um bókmenntir:
Smásögur Jakobínu
Vegurinn upp á fjallið.
Höfundur: Jakobína Sig-
urðardóttir.
Mál og menning, 1990.
Nýjar smásögur eftir Jakob-
ínu Sigurðardóttur vekja vissu-
lega eftirvæntingu því að hún er
fyrir löngu komin á bekk með
bestu rithöfundum okkar. Fyrstu
sögumar sem ég las ollu mér
nokkmm vonbrigðum, en svo
komu aðrar mjög góðar og þegar
allt kemur til alls, vegur hér
þyngra það sem vel er gert.
Smásögumar í þessu safhi em
átta talsins. Flestar gerast í sveit,
tvær á sjúkrastofnunum en sú
fyrsta gerist á dögum Krists og
lýsir krossfestingu hans. Fiún
nefnist „Undir sverðsegg“ og er
sögð frá sjónarhóli Maríu guðs-
móður þegar spádómurinn rætist:
„og sjálf munt þú sverði níst í sálu
þinni“ (Lúk. 2,35). Þessi saga er
að mínu mati ákaflega mögnuð
framan af; það er í henni sársauki,
eftirvænting og spenna, en í stað
þess að ná hápunkti í lokin, fellur
hún af einhverjum ástæðum, ekki
af því að niðurstaðan sé efhislega
röng heldur liggur það hreinlega í
stílnum. Það dettur einhvem veg-
inn botninn úr sögunni og verður
spennufall þegar Jóhannes byijar
að predika yfir móður sinni:
„Móðin mín, segir hann enn. -
Ffann mun ekki deyja... Og við
munum ekki deyja, heldur lifa
alla okkar böðla“ (14-15). Hug-
myndin að baki sögunnar er í
sjálfu sér góð, þ.e. að kölluninni
til að lifa eins og Kristur og bera
boðskap hans til „hinna fáfróðu,
snauðu, kúguðu og lítilsmegandi“
fylgi ávallt píslarvætti, eða það að
„týna lífi sinu“, en útfærslan tekst
að mínu mati því miður ekki nógu
vel.
Önnur sagan, „Hvísl í grasi
gróinnar slóðar -“ fannst mér ekki
heldur takast nógu vel. Þar er tal-
að í fýrstu persónu fleirtölu fyrir
munn genginna kynslóða: „Öld
eftir öld gengum við í slóð feðra
okkar og mæðra, mjóan sígenginn
stíg. Grasið skýldi honum, en
greri ekki yfir hann, grjótið leyndi
honum, en tók hann ekki af‘ (19).
Þessi tilvitnun ber með sér að
þetta er vel skrifúð saga, það er
fallegt mál á henni. En ég held
það sé vonlaust að skrifa smásögu
sem á að fjalla um margar kyn-
slóðir í einu. Höfúndur reynir að
þrengja efnið með því að fjalla
um eina fjölskyldu sem á að vera
dæmigerð: „Hann Jobbi á Steig i
Veiðileysufirði var einn af okkur“
(20). Síðan fær Jobbi orðið og
hinir í fjölskyldunni hver af öðr-
um. En allt verður þetta einhvem
veginn of almenns eðlis til þess
að það nái að hitta í mark. í sögu-
lok kemur fram að byggðin er
lögst í eyði: „Það kom skip að
landi. Það kom skip að landi um
siðir. - - Það flutti þá burtu sem
voru eftir af okkur, langt, langt í
burtu. Og síðan reika svipir okkar
einir um þessa slóð, þennan stíg“
(28).
Sú saga sem smásagnasafn
þetta fær nafn sitt af, „Vegurinn
Stefán Bergmann skrifar um náttúrufræðirit
Heimur fjörunnar
íslenskar fjörur
Agnar Ingólfsson
Bjallan, 1990. 96 bls.
Það fylgir því eftirvænting að
fá í hendur rit fýrir almenning úm
íslenskar fjömr eftir Agnar Ing-
ólfsson prófessor og vistfræðing,
sem manna mest hefúr rannsakað
fjörur og fjölbreytilegt líf þeirra
hér á landi og víðar. Markmið
hans er að styðja almenning til
fjöruskoðunar og umhugsunar um
lífverumar í fjöranni.
Aðferð höfundar er að leggja
áherslu á lífveramar í sínu nátt-
úralega umhverfi, vekja athygli á
og skýra á aðgengilegan hátt út-
breiðslu þeirra og lifnaðarhætti,
s.s. fæðuöflun, hreyfingu, sam-
keppni og önnur tengsl þeirra í
milli. Höfúndur takmarkar sig við
algengari tegundir fjöradýra og
fjörugróðurs og vinnur þannig
svigrúm til að segja meira ffá
hverri og einni. Þetta val tekst
ágætlega og höfundur tapar ekki
sýn af fjölbreytninni í fjöranni við
að fara þessa leið, þannig fá t.d.
strandplöntur á effi mörkum fjöru
og fjörasvertan efst í fjörunni
verðuga umfjöllun. Höfúndur
forðast einhæfiii og formfestu
greiningarbóka og vísindarita, en
nýtir atriði úr fræðunum sem lík-
leg era til að gefa áhugaverða og
fýllri mynd af lífinu í fjöranni.
Áhersluatriði bókarinnar era:
Fjaran á mörkum lands og sjávar,
fjöragerðir, fjöradýr, fjörugróður,
fjöranytjar, vemdun og
gildi fjörannar og leið-
beiningar um fjöraskoð-
un. Mest er fjallað um
fjöradýr og fjöragróður,
en minna um fugla og
seli. Skotið er inn göml-
um frásögnum um fjöru-
nytjar, þáttum úr þjóð-
sögum og úr Egilssögu,
þar sem segir frá því er
Egill át sölið. Þessi inn-
skot kallar höfundur
krydd bókarinnar. Efni af
þessu tagi er mikilvægt
og kallar fram fjölbreytt-
ari hughrif um íjörana,
tengir hana við sögu og
mannlíf og höfðar áreið-
anlega til margra. Ekki er
víst að heppilegasta leið-
in sé að taka upp orðrétta kafla og
getur endursögn átt rétt á sér m.a.
til að skapa meiri fjölbreytni.
Höfundur hefúr sjálfúr tekið
allar myndir bókarinnar sem era
yfir 80 talsins, þar af 22 heilsíðu-
myndir. Mestum tíðindum sæta
nærmyndir af lífveranum í eigin
umhverfi. Myndatextar era oftast
markvissir og skýra vel áherslur
myndefnisins. í nokkram tilvik-
um virðist ekki til bóta að hafa
myndimar stórar.
Bókin er ekki handbók um
hvaðeina í fjöranni en mun reyn-
ast lesanda vel til að skilja betur
það sem fýrir augun ber og hvatn-
ing til að skoða betur. Hún er
fengur fýrir skóla og auðveldar
þeim að bæta nýjum víddum í
umfjöllun sína um fjörar og gera
hana fýllri.
í bókinni er sérstaklega fjallað
um vemdun fjörunnar og gildi og
um fjöraskoðun. Lýst er m.a.
áhrifúm skólps á lifrikið og áhrif-
um uppfýllinga vegna vegagerðar
yfir víkur og firði og er sá þáttur
einkar mikilvægur en fáum kunn-
ur. Ráð og hugmyndir um fjöru-
skoðun munu m.a. reynast kenn-
urum ágætur banki til að leita í.
Umfjöllun um þessa þætti hefði
þurft að vera nokkuð íjölbreyttari
að mínu mati, t.d. um áhrif oliu á
lífríkið og um fjöraskoðunar- og
fjöravöktunarverkefni sem
byggja á samstarfi almennings,
áhugamanna, skóla, sveitarfélaga
og stundum fleiri aðila og era
merkileg nýjung á þessu sviði.
Ágætt efnisyfirlit er í bókinni
og skrá yfir lífVerar. Sérstök at-
riðaskrá hefði aukið notagildi
bókarinnar.
Frágangur er vandaður og
bókin fallega út gefin.
upp á fjallið" er ein besta sagan í
bókinni. Hún er sögð frá sjónar-
hóli móður eins og raunar margar
sögur í þessari bók. Jakobínu
tekst hér einstaklega vel að lýsa
ást móðurinnar á syninum sem
hefúr bragðist og bregst enn. Því
er einnig lýst á sannfærandi hátt
hvemig tilfinningar og orð fara
ekki saman: „Hún ætti að segja
eitthvað annað, eitthvað sem gæfi
í skyn það sem berst um í bijósti
hennar, en finnur ekki orð - - „
(31). Samtölin í þessari sögu era
vel skrifúð og öll smáatriði vel
unnin. En hún fjallar ekki aðeins
um samband móður og sonar
heldur einnig um samband lands
og þjóðar, um afstöðuna til þess
að leggja landið undir erlend
hemaðarmannvirki, að
„óhreinka“ fjallið með radarstöð
bandariska hersins.
„Skrifað stendur" er ólík öðr-
um sögum í bókinni að því leyti
að hún er eingöngu i samtals-
formi. Það er samtal unglings-
stráks og langafa hans sem þar fer
fram, langafinn liggur á sjúkra-
húsi eða elliheimili, orðinn örvasa
gamalmenni. Samtal þeirra fjallar
aðallega um viðtalsbók sem kom-
in er út og á að vera um gamla
manninn eða vera viðtal við hann.
Sagan er eins konar ádeila á þá
bókmenntagrein og lýsir um leið
bilinu sem er milli kynslóðanna
og kemur ekki síst fram í ólíku
orðfæri þeirra sem þama talast
við. Höfundi tekst að mínu mati
mun betur að ná orðfæri gamla
mannsins en stráksins sem kom
mér fremur spánskt fýrir sjónir.
Sagan er auk þess frekar lang-
dregin en það undirstrikar þó
samskiptaörðugleikana og sam-
bandsleysið sem veldur alls kyns
misskilningi milli þeirra.
I sögunni „Beðið eftir morði —
sönn saga“ er önnur frásagnarað-
ferð notuð: eintalið. Það er eldri
kona sem býr ein úti á landi sem
talar. Hér nær höfúndur alveg
réttum tón, skapar mjög trúverð-
uga persónu og afhjúpar muninn
milli grás hversdagsleikans og
þess viðburðaríka lifs sem konan
þráir að lifa, m.a. í gegnum sjón-
varpið. Og sagan er býsna fýndin.
„Opnaðu munninn" er fremur
stutt saga eins og sú sem síðast
var nefnd, en mun alvarlegri og
átakanlegri. Það er ekki mikill
söguþráður í henni en e.t.v. mætti
kalla þetta hugleiðingu um vald-
ið, um sjálfsákvörðunarrétt og
virðingu manneskjunnar. Kjami
sögunnar ér dvöl gamallar konu á
elliheimili. Hún er lömuð og al-
gjörlega ófær um að sjá um sig
sjálf og er beinlínis neydd til að
neyta fæðu sinnar. Það er farið
með hana eins og óþekkan
krakka. Sögukona sem verður
vitni að þessu, lítur í eigin barm
og minnist þess hvemig hún sjálf
hefur staðið i sömu sporam þegar
hún var að troða mat ofan í krakk-
ana sína. Þessi saga lætur ekki
mikið yfir sér en er vel skrifúð og
eftirminnileg. Valdníðsla er efni
hennar og það á ekki síður við um
söguna ,JHann mælti svo fýrir
sem er mjög óvenjuleg að því
leyti að hún fjallar um lamb og er
að nokkra leyti sögð frá sjónar-
hóli þess. Þó er það einkum vit-
und konunnar á bænum sem er
ríkjandi í sögunni, konu sem á
tvær dætur og liggur á sæng að
sínu þriðja bami. Hér er fjallað
um valdabaráttu kynjanna, bar-
áttu milli miskunnsemi og hörku.
Sumt af því sem lýst er frá sjónar-
hóli lambsins er óneitanlega svo-
lítið ankannalegt, t.d. þetta: „Þau
(þ.e. lambið og kálfúrinn) vora
sannfærð um að grasið á túninu
yxi eingöngu fýrir þau. Ekki átu
Mennimir gras, ekki Konan eða
Mannsbömin“ (101). Hins vegar
kemst sársauki „móðurinnar“ svo
vel til skila, þessi sterka og næst-
um óbærilega tilfinning til af-
kvæmisins - þótt það sé fóstur-
bam og lamb! - að sagan hlýtur
að snerta mann. Þessi sterka
kennd tekst á við þögult og
ósveigjanlegt vald „Mannsins“ og
algjört skilningsleysi.
Síðasta sagan í bókinni fjallar
um þijár systur. Hún er sögð frá
sjónarhomi systurinnar sem býr í
Reykjavik og fer af hálfgerðri
rælni að heimsækja systur sína
sem býr úti á landi. Þar er fýrir
þriðja systirin sem reynist vera
veik á geðsmunum. Sagan fjallar
um verðmætamat, um það hlut-
skipti sem menn velja sér í lífinu
og hún fjallar ekki síst um afstöð-
una til náungans. Draslinu og
sóðaskapnum á sveitabænum er
lýst á mjög sannfærandi hátt frá
sjónarhóli fínu konunnar úr
Reykjavík, en um leið og athygli
hennar beinist stöðugt að því sem
er á yfirborðinu ógeðfellt á heim-
ili systur hennar, opnast augu les-
andans fyrir því sem er ógeðfellt
og óheilt i lífi hennar sjálfrar -
undir yfirborðinu.
Þótt finna megi að ýmsu og
sögumar séu misgóðar, er þetta í
heild gott smásagnasafn. Flestar
era sögumar vel skrifaðar og efni
þeirra og boðskapur þannig að
þær snerta við manni og vekja til
umhugsunar.
Sigmund Freud
UNDIROKI
siðmenningar
A
EITT UMDEILDASTA
OG MEST LESNA
RIT FREUDS
Sigmund Freud samdi bókina Undir oki
siðmenningarinnar fyrir rúmum 60 árum. Megin
viðfangsefni hennar er frelsið, staða mannsins í
heiminum sem einstaklings og samfélagsþegns.
Samfélagið leggur skyldur á herðar mannsins sem
skerða það frelsi sem hann þráir svo mjög. Undir
oki siðmenningarinnar, er eitt mest lesna og
umdeildasta rit Freuds og á fullt erindi ennþá til
hverrar hugsandi manneskju.
Sigurjón Björnsson þýddi bókina og ritar inngang.
Hið íslenzka
bókmenntafélag
Síðumúla 21, sími 679060
Fimmtudagur 20. desember ÞJÓÐVILJiNN — SÍÐA 5