Þjóðviljinn - 18.01.1991, Síða 23

Miöaldakirkjan
[ Skálholti frá
16. öld sem
helguö var
Pétri postula.
Kirkjan sem
kennd hefur
verið viö Gísla
biskup Jóns-
son og stóð frá
1567-1673 var
607 fermetrar
aö flatarmáli
og 5507 rúm-
metrar aö
sögn Harðar
Ágústssonar
Islenskt form
rím í timbri
Hörður Ágústsson hefur
sent frá sér annað bindið í
ritsafni sínu um Skálholt,
og íjallar hún á ffæðilegan hátt
um sögu kirkjubygginga í Skál-
holti (Staðir og kirkjur I, Skálholt
kirkjur, útg. Hið íslenska bók-
menntafélag 1990). Með verki
þessu hefúr Hörður opnað okkur
nýja sýn á íslenska menningar-
sögu á miðöldum, heim formríms
og byggingarlistar, sem til
skamms tíma hefur verið horft
ffamhjá af fræðimönnum um is-
lenska sögu eins og hann væri
ekki til.
Saga kirkjubygginga í Skál-
holti verður ffemur flestu öðru til
þess að sýna okkur samhengið í
íslenskri listasögu, og Höiður
sýnir fram á það með umfangs-
miklum rannsóknum sínum, að
slíkt samhengi er til og á sér nærri
1000 ára sögu. Jafnffamt sýnir
hann fram á það að þróun kirkju-
bygginga varð með öðrum hætti
hér á landi en víðast annars staðar.
I fyrsta lagi segir saga Harðar
okkur það, að fáar þjóðir hafa
þurfl að eyða jafn mikilli orku í
endurbætur og endurbyggingu
kirkna sinna og íslendingar. Því
olli veðurfar og skortur á varan-
legu byggingarefni.
1 öðru lagi sýnir hann ffam á
það hvemig saga kirkjubygginga í
Skálholti endurspeglar sögu þjóð-
arinnar, allt frá fyrstu öld kristni á
Islandi, þegar kirkjur vom litlar
og jarðgrafnar, yfir í hinar stór-
brotnu miðaldakirkjur eins og
Klængskirkju í Skálholti (1153-
1309), Ámakirkju (1310-1527),
Ögmundarkirkju (1527-1567) og
Gíslakirkja (1567-1673), sem
vom hver um sig allt að 50 m. á
lengd og 13-14 m á hæð. Kirkjur
þessar vom í rauninni ótrúleg
mannvirki og einstök í evrópskri
byggingarsögu, því þær vom end-
urómun hins rómanska bygging-
arstíls sem tíðkaðist á steinkirkj-
um í Evrópu fram undir 1100. Það
einstaka við þessar kirkjur er
meðal annars hversu lengi róm-
anski byggingarstíllinn hélst hér á
landi eftir að gotnesk byggingar-
list og jafnvel endurreisn hafði út-
rýmt rómanska stílnum á megin-
landinu. Enn óvenjulegra er þó að
sjá fyrir sér slíkar rómanskar basi-
líkur byggðar í tré, og á það sér
ekki einu sinni hliðstæðu í Noregi
nema að litlu leyti að sögn Harð-
ar.Þessar rómönsku trébasilíkur á
miðöldum sýna okkur líka veldi
kaþólsku kirkjunnar hér á landi,
og breytingin sem verður við
fyrstu kirkjubygginguna eflir
siðaskipti birtir tekjutap kirkjunn-
ar og hrömandi landsgæði með
mun viðaminni mannvirkjum og
snautlegri.
í effirmála bókarinnar segir
Hörður: „Dómkirkjur miðalda
voru vegleg og merkileg hús, sér-
kennilegt framlag Islendinga til
heimslistarinnar, enda þótt þær séu
nú týndar og tröllum gefnar.
Þegar þær voru upp á sitt besta
hefúr hverjum gesti, er þar steig
fótum inn, þótt þær ekki síður til-
komumiklar en okkur er við göng-
um á vit steinmustera meginlands-
ins ffá svipuðum tíma.“
-ólg.
I Péturskirkju í Skálholti á 16. öld
Ieflirfarandi kafla úr bók
Harðar Ágústssonar, Skálholt
- kirkjur, sem er fyrsta bindið
í ritsafninu Staðir og kirkjur,
bregður höfúndur upp lifandi
mynd af kirkju Péturs postula í
Skálholti eins og hún leit út á 16.
öld. Lýsingin bregður jafnframt
lifandi mynd af íslenskri mið-
aldakirkju, sem var að formi til
eins og rómönsk basilíka, sem
byggð er í tré. Slíkar kirkjur voru
að mati höfúndar "sérkennilegt
framlag íslendinga til heims-
listarinnar".
Eigum við að hugsa okkur,
næstum að segja í leyfisleysi, að
við séum á leiðinni í Skálholt á
Þorláksmessu á sumar á fyrsta
fjórðungi 16. aldar. Við komum
að sunnan, göngum stéttina yfir
Hundapoll og sjáum dómkirkjuna
risa yfír fúllsprottinni þekju stað-
arhúsanna. Það stimir á svart-
brúnan spón veggjanna, en grænn
kopar þaksins er líkur hátóni þess
gróðurs er umvefúr staðinn. Logn
og heiðríkja er yfir landinu. Um
skoming austurtraða fetum við
okkur upp á ffemsta hlað og það-
an ífamhjá biskupsherbergjum,
nemum staðar við Staupastein í
fjölmenni sem bíður þess að stöp-
ullinn verði opnaður. Allir hlusta í
andakt á hljómmiklar klukkumar
sem kalla til mestu hátíðar sum-
arsins og bíða þess að voldugar
vængjahurðir opnist. Straumurinn
liggur fyrst fyrir í stöpul sem
næstum hriktir i við slátt klukkn-
anna. Gildir stöplar sem enginn
nær utan um, reyni hann það,
varða leiðina að sjálfúm kirkju-
dyrunum háum og breiðum,
mörkuðum stöfúm skomum, en í
lauffléttum þeirra má sjá striðið
eilífa milli hins illa og góða birt-
ast í líki ljóns og dreka. Úr rökkri
stöpulsins ber okkur inn í bjartari
hákirkjuna, þar sem enn lengri og
hærri stöplaröð lykur um okkur á
báða vegu með marglitum gler-
gluggum í hverju stafgólfi efst.
Ljós þeirra sveipar stöpla, syllur,
þil og bita, sperrur og súð dul-
mögnuðu ljósi, sem vart nær inn í
útbrotin. Þar hafa farlama gamal-
menni og veikburða konur fyllt
sér á bekki meðffam veggjum.
Um það bil sem útbrotaþak og há-
kirkja mætast að innan em tjöld
og reflar þandir á stöplana, saum-
aðir helgisögum, en fram undan
blasa margprýdd kórskilin en
framan við þau er lestrarkórsrið-
ið. Dyr skilanna em lokaðar okk-
ur því þar inn af fá klerkar, sem
em i þann mund að hefja messu-
haldið, einir inngöngu. Rétt
frammi fyrir skilunum miðjum
hefúr altari verið klætt besta bún-
ingi, það altari sem alþýðu er ætl-
að að kijúpa við, og þiggja hið
vígða vín og brauð. Að hámessu
lokinni, sem við hlýðum stand-
andi drykklanga stund, þokast
kirkjugestir inn um nyrðra útbrot
og við með inn í Maríustúku.
Svipur allra verður því alvarlegri
sem innar dregur. Hafi einhver
hvískrað ffammi þá heyrist ekki
stuna né hósti eftir þetta, ef til vill
bænamuldur. Himnadrottningin
sjálf blasir við okkur á austurvegg
með son sinn ungan í fanginu yfir
altari sínu, ljós brennur fyrir,
mörg ljós. Yfir henni hvelfist
himinn eða húfa máluð og skorin
er hvílir á fjórum stöfum ekki
síðri. Við hneigjum aðeins höfúð
okkar lítillega til hennar nú, því
leiðin liggur innar til postula Is-
lands, Þorláks helga. Áfram þok-
umst við í útbrot kórs með skart-
búið skilrúm hákórs á hægri hönd,
en dyr til skrúðhússins eru á út-.
brotaveggnum til vinstri, beygj-
um síðan suður með kórgafli og
við sjónum blasir von okkar allra,
skrínið forgyllta, sett dýrindis
steinum, glóir í húmi kórsins. Aft-
ar og upp af háaltarinu stendur
það á grindarumbúnaði svo hægt
sé að bera það út. Allra augu bein-
ast þangað í bæn. Helst viljum við
kyssa það og fá að ganga undir
það til þess að losa okkur við
bæði krankleika og synd. Við sjá-
um til hvemig það gengur, því nú
er því lyft af skrautskrýddum
klerkum sem bera hinn helga dóm
hægt og virðulega suður um og út.
Fyrir því ganga aðrir með uppi-
haldsstikum og reykelsiskerum,
svo sætur ilmurinn og flöktandi
ljósið sveipar skrinið enn meiri
dýrð. Þegar út er komið má heita
að troðist sé um til að fá snert um-
búnað dýrlingsins eða undir hann
gengið. Við hinkrum þó við inni í
kirkju og litumst frekar um, reyn-
um að finna rauf á skilrúmi há-
kórs svo við sjáum inn í helgasta
rými kirkjunnar. Innst er háaltarið
lagt dúkum og klæðum forláta vel
gerðum, á því stendur silfurbúin
kúpa Þorláks ásamt ljósastikum,
krossum og fagurbúnum messu-
bókum er liggja á ekki síðri kodd-
um. Upp yfir því rís altarisbrík
mikil máluð og gyllt. Ef til vill eru
þær fleiri því við sjáum ekki of
vel til. Húfa mikil og vel búin
hvelfist yfir altarið og hlíflr því
við ryki og óhreinindum. Á gólfi
hákórsins sem er af timbri má líta
lektara og söngforma setta út-
saumuðum dúkum, en á þeim
hvíla söng- og lesbækur opnar
með fogru letri og lýsingum.
Nokkru firamar grillir í skorin sæti
dómklerkanna upp við skilrúms-
vegginn sem við stöndum við.
Önnur röð er á móti. Fremst má
sjá hefðarstóla biskups og annarra
háklerka og snúa þau við altari.
Yfir þeim höfum við frétt af fögr-
um bílætum. I ríflega mannhæð
hanga þungir ljósahjálmar í keðj-
um, festir í ræfrið, og bera flökt-
andi birtu um hákór. Allur er kór-
inn pentaður marglitum rósa-
bekkjum og myndum, en tjöld og
reflar enn fegurri hanga á innan-
verðum stöplum. Nú er fólkið
komið út fyrir stundu svo okkur
gefst færi á að svipast betur um.
Við fetum í fótspor þess í suðurút-
broti og komum í suðurstúku. Á
vinstri hönd og á austurvegg er
altari nafndýrlings kirkjunnar Pét-
urs postula girt einni húfunni enn
með skrift hans undir. Fleiri ölt-
uru eru þar líkt og í norðurstúku,
en mesta athygli okkar vekja graf-
ir biskupa undir suðurvegg stúk-
unnar, legsteinum þaktar, en þó
öðru fremur steinþió Páls bisk-
ups. Á þeim sama vegg eru dyr til
studiums, þar sem bækur eru
skrifaðar og lesnar og dýrmæti
annað af eðalmálmum geymt.
Þaðan liggur leiðin enn um syðra
útbrot í ffamkirkju, sem lögð er
samfelldum hellum, eins og stúk-
ur, útbrot kórs og stöpull. Einnig
þar njótum við daufrar birtu ljósa-
hjálma. Þegar við erum komin
fram í stöpul afhir heyrum við
kliðinn af hátíðargestunum, sem
nú eiga skamman spöl ófarinn í
kringum dómkirkjuna. Við skjót-
umst inn í útbrot svo við verðum
ekki fyrir mannþrönginni þegar
hún þokast inn með helgiskrinið í
fararbroddi. í útbrotinu eru ýmis-
konar harki, yfirhafnir, vopn og
húfúr. Út erum við komin að nýju
og göngum upp Norðurtraðir
framhjá reiðingahúsi þar sem
þeir, er á hestum komu, geyma
reiðvera sinna. Hátíðinni fer senn
að ljúka og fólk er farið að tínast
heim á leið. Höfðingjum er þó
boðið til veislu í Stórustofú og
gista sennilega um nóttina eða
lengur. Brytinn er hins vegar vís
til að víkja sýrulögg að þeim sem
þyrstir eru af alþýðustétt, kannski
einhveiju öðru. Þegar við lítum til
baka af stöðlinum og virðum fyrir
okkur þessa miklu smíð, tákn
sjálfs guðdómsins, formsterkt og
fullt upp með fagra list honum til
dýrðar, já, þá grunar okkur ekki
að það eigi eftir að fúðra upp á
skrammri stundu nokkrum árum
síðar.
Föstudagur 18. janúar 1991 NÝTT HELGARBLAÐ — SfÐA 23