Þjóðviljinn - 15.03.1991, Blaðsíða 9

Þjóðviljinn - 15.03.1991, Blaðsíða 9
..... og lætur þá nærri aö alls Ijúki 1100-1200 íslendingar prófi á há- skólastigi á ári, en þaö samsvarar fjóróa hverjum manni í árgöngunum 24-30 ára. - Á hinn bóginn blasir viö okkur aö margt af þvf fólki sem stundar nám eriendis kemur ekki heim til starfa aö námi loknu. Þessi staðreynd er kannski önnur meginástæóan fyrir nauösyn stefnumót- unar í vísinda- og tæknimálum. Öflug vísindastarfsemi er undirstaða þess að Islendingar dragist ekki aftur úr öðrum þjóðum í lífskjörum og jafnframt ein mikil- vægasta forsenda þess að við eigum menn- ingarsamfélag á íslandi. í því ljósi flutti ég tillögu í ríkisstjóminni þann 15. ágúst 1989 um að undirbúa mótun vísinda- og tækni- stefnu. Tæplega ári síðar samþykkti rikis- stjómin eftirfarandi stefnu að undangenginni undirbúningsvinnu á vegum samstarfsnefhd- ar Vísindaráðs og Rannsóknaráðs rikisins: „Ríkisstjómin markar svofellda stefnu um hlutverk vísinda og tækni í islensku þjóð- lífi og meðferð vísinda- og tæknimálefna á vettvangi ríkisstjómarinnar: Framfarir í vísindum og tækni em nú ör- ari en nokkm sinni og stöðugt bætist við þekking á innri og ytri gerð efhisheims og líf- heims, svo og þekking á manninum sjálfúm, menningu hans og þjóðfélagi. Visindi og tækni em meðal helstu hom- steina nútíma þjóðfélags og ný þekking er einn aðalaflvaki ffam- fara. Vísindaleg og tæknileg þekk- ing er forsenda farsælla ákvarðana og skilnings á æ fleiri sviðum þjóð- lifsins, í hagrænum, félagslegum og menningarlegum efnum. Iðkun vís- inda á sem flestum fræðasviðum er skilyrði þess að sjálfstætt menning- arsamfélag fái staðist og eflst á Is- landi. Stór hluti hverrar upprennandi kynslóðar á Islandi nýtur nú há- skólamenntunar og þeim Islending- um fjölgar ört sem fengið hafa vís- indalega sérþjálfun á ýmsum svið- um. í þessu felst auðlind sem þarf að virkja í þágu þjóðarhags og menningar. Tryggja verður að þetta fólk fái verkefni við hæfi og þurfi ekki að hverfa til annarra landa. Vísindi og tækni dafna þá best og nýtast til framfara að unnið sé að þeim í nánum tengslum við líf og starf þjóðarinnar. Einnig þurfa þau bæði frelsi og aðhlynningu til að vera fijó og skapandi, en jafnframt aðhald og gagnrýni. Þannig geta þau bæði leyst vanda- mál líðandi stundar og veitt leiðsögn til fram- tiðar. íslendingar hafa löngum varið hlutfalls- lega minna fé og mannafla til vísindalegra og tæknilegra rannsókna en aðrar þjóðir, sem búa við svipuð lífskjör. Flest bendir til að nú sé brýnt að efla vísinda- og tæknirannsóknir og auka þróunarstarf til að tryggja áfram góð lífskjör hér á landi í vaxandi samkeppni milli þjóða og heimshluta á sviði viðskipta, tækni og menningar. Ríkisstjórnin vill stuðla að því að þjóðfé- lagsþróun á Islandi byggist á vísindalegri þekkingu og tækni í stað of einhliða sóknar í auðlindir lands og sjávar. Þvi vill hún stefna að því að auka veg visinda og tækni í þjóðar- búskapnum með þvi að stærri hlut þjóðar- tekna verði varið til þeirra en áður. Ríkis- stjómin vill efna til samvinnu við atvinnulíf- ið í landinu um að auka raungildi fjárfram- laga til rannsóknastarfsemi um 10% á ári næsta áratuginn. Þannig er stefnt að því að hlutfall þjóðar- tekna, sem varið er til rannsóknastarfsemi hér á landi, nálgist það sem nú er annars staðar á Norðurlöndum. Þetta verði gert annars vegar með því að auka opinber framlög til verk- efnabundinna rannsókna á sviði grundvallar- vísinda og hagnýtra rannsókna, og hins vegar með því að bæta almenn skilyrði fyrirtækja og einstaklinga til að stunda rannsóknir og nýsköpun. Með auknum hlut vísinda- og tæknirann- sókna í þjóðarbúskapnum verði leitað leiða til að tengja þessa starfsemi enn betur við breytilegar þarfir þjóðlífsins. Starfsemi á ein- stökum sviðum vísinda taki mið af aðsteðj- andi vandamálum sem og framtíðarhorfúm á þeim þjóðlífssviðum sem best geta nýtt sér þá vísindalegu þekkingu sem leitað er að. Jafn- framt verði ávallt svigrúm til óheftrar leitar að þekkingu þar sem aðeins er spurt um fræðilegt gildi verkefnis og hæfni vísinda- manns. Opinberar vísinda- og tæknistofnanir heyra undir mismunandi ráðuneyti og hlut- verk þeirra endurspegla vcrkaskiptingu þjóð- félagsins. Vísindaleg þekking verður hins vegar til og nýtist þvert á þá skiptingu. Lögð verður áhersla á samstarf milli stofnana, eiji- staklinga og fyrirtækja til að nýta sem bést þá þekkingu sem til er í landinu og dreifa ekki kröftunum um of. Einstökum ráðuneytum og stofhunum þeirra er ætlað að taka mið af þeirri stefnu. Unnið verði markvisst að því að auka skilning þjóðarinnar á mikilvægi vísinda og tækni. Efld verði kennsla á þeim sviðum í grunnskólum og framhaldsskólum og tengsl skólanna við vísindastarf í landinu aukin. Menntun til vísindastarfa verði efld m.a. með skipulegri uppbyggingu framhaldsnáms við Háskóla Islands og aðrar æðri menntastofn- anir landsins. Endurskoðuð verði tilhögun opinberrar fjárhagsaðstoðar við námsmenn á síðari stigum ffamhaldsnáms og við unga vís- indamenn að framhaldsnámi loknu. Búið verði í haginn fyrir virka þátttöku íslendinga í fjölþjóðlegu vísinda- og tækni- samstarfi, reista á skipulegu mati á forgang- verkefnum. Vísindaráði og Rannsóknaráði ríkisins er falið: sjóðnum. Af námsmönnum erlendis er talið að a.m.k. 80% séu við háskólanám. Ætla má að um 20% þeirra Ijúki námi árlega og lætur þá nærri að alls ljúki 1100-1200 Islendingar prófi á háskólastigi á ári, en það samsvarar fjórða hverjum manní i árgöngunum 24-30 ára. A hinn bóginn blasir við okkur að margt af því fólki sem stundar nám erlendis kemur ekki heim til starfa að námi loknu. Þessi stað- reynd er kannski önnur meginástæðan fyrir nauðsyn stefnumótunar í vísinda- og tækni- málum. Við verðum að fá þetta fólk heim til að nýta okkur þekkingu þess, fæmi og hæfi- leika. Því miður er ýmislegt sem bendir til þess að fólk með mikla sérmenntun setjist í vaxandi mæli að erlendis vegna þess að það fær ekki störf við sitt hæfi hér heima við nú- verandi aðstæður. Því hefúr verið ákveðið að láta fara fram könnun á vegum menntamála- ráðuneytisins, á því hvað er mikið um það að fólk komi heim, hvað er mikið um að fólk Vísindastefna - rannsóknir að gera nýja úttekt á stöðu rannsókna- mála í landinu og að fylgjast af árverkni með þörfinni fyrir rannsóknir og vísindalega eða tæknilega sérþjálfún Islendinga á nýjum sviðum og miðlun niðurstaðna úr innlendum og erlendum rannsóknum; að gera tillögur um ráðstöfun á auknum ffamlögum til vísindalegra og tæknilegra rannsókna, m.a. með langtímaáætlun fyrir einstök svið, svo og árleg framlög, þar á með- al um forgangsröðun viðfangsefna; að gera tillögur um leiðir til að auka hlut atvinnulífsins og annarra aðila utan rikiskerf- isins í fjármögnun og framkvæmd rannsókna og hvetja til nýsköpunar í atvinnulífi lands- manna; að fylgjast með nýtingu ljármagns og starfskrafta til rannsókna og gera tillögur um endurbætur á aðstöðu, skipulagi eða ffam- kvæmd rannsóknastarfs eftir þörfum. í því skyni að samræma framkvæmd vís- inda- og tæknistefnu við aðra þætti þjóðmála er gert ráð fyrir að forsætisráðherra efni tvisvar á ári til fundar fulltrúa Rannsóknaráðs ríkisins og Vísindaráðs með ráðherrum menntamála, iðnaðar, sjávarútvegs, landbún- aðar, heilbrigðismála, umhverfismála, sam- göngumála og fjármála. Gert verði ráð fyrir því að fulltrúum allra þingflokka verði boðið að sitja þessa fundi. A öðrum fundinum skulu fulltrúar ráðanna gera grein fyrir framvindu og meginviðhorfum í vísinda- og tæknirann- sóknum og á hinum fundinum leggja fram til- lögur um fjárveitingar til rannsókna á næstu árum. Fulltrúum atvinnulífs, Háskóla Íslands og annarra vísindastofnana skal boðið á þessa fundi eftir því sem málefhi segja til um. Dag- skrá og tilhögun hvers fundar skal undirbúin af samstafsnefnd Vísindaráðs og Rannsókna- ráðs rikisins í samvinnu við forsætisráðu- neytið og menntamálaráðuneytið." Fjóröi hver maður lýkur nú háskólanámi Gerð hefur verið spá um fjölda íslend- inga við nám á háskólastigi fram yfir alda- mót. Samkvæmt henni mun nemendum í langskólanámi fjölga stórlega en nú stunda 40% af árgangi slíkt nám. A næstu 20 árum er gert ráð fyrir að þetta hlutfalli hækki um helming og verði 80% árið 2010. Við Háskóla íslands eru núna skráðir 4700 nemendur og þaðan brautskrást um 570-600 manns á hverju ári. Við aðra inn- lenda skóla á háskólastigi eru nú 800-900 nemendur og þaðan brautskrást á ári um 200 manns. Erlendis eru um 2100 námsmenn við nám með stuðningi frá Lánasjóði ísl. náms- manna og má réikna með að a.m.k. 20% fleiri séu við nám með styrkjum eða á launum er- lendis frá eða á annan hátt án stuðnings frá \ V 1 dveljist annars staðar og hugsi sér að vera annars staðar af þvi að það hefúr ekki trú á því að það fái tækifæri ti að starfa hér á ís- landi. Framlög hækkuð um fjóröung Háskóli íslands hefur til skamms tima ekki boðið upp á skipulagt nám til meistara- prófs nema í örfáum greinum og ekki til dokt- orsprófs fyrr en núna að við- breyttum regl- um Háskóla íslands á sl. vetri þannig að nú er hægt að stunda þar skipulagt nám til meist- araprófs og til doktorsprófs. Þeir sem stefnt hafa að slíku námi hafa að mestu leyti orðið að sækja til annarra landa. Vissulcga hefur þetta þann kost í for með sér að íslenskir vís- inda- og tæknimenn flytja til landsins þekk- ingu frá öðrum löndum, en það hefur þann ókost að þeir nýtast ekki í íslenskri rann- sóknastarfsemi meðan á náminu stendur. Af þessum sökum er m.a. verið að byggja upp framhaldsnám á nokkrum sviðum og rætt er um að taka upp lengra nám í samvinnu við er- lenda háskóla, einkum háskóla á Norðurlönd- um. Opinber fjárhagsaðstoð við fólk sem hef- ur lokið háskólaprófi en sækist eftir doktors- prófi eða sambærilegri háskólagráðu til und- irbúnings rannsóknastörfum er nú í engu frá- brugðin því sem gerist um annað framhalds- skólanám á háskólastigi. Á þessu þarf að verða breyting. Fólk sem lokið hefur háskóla- námi verður að geta sest að hér og stundað rannsóknir. Gera verður rannsóknarstofnun- um kleift að ráða tímabundið í rannsóknar- stöður og veita einstaklingum auk þess sér- stakan stuðning til að stunda rannsóknir eins og áður var er Vísindasjóður veitti styrki í þessu skyni. Með því að styrkja Vísindasjóð eins og nú er gert mcð því að hækka framlög til hans um 50,2% að raungildi á að vera hægt að taka upp styrkjafyrirkomulag þannig að þetta fólk geti hafið störf að rannsóknum á ís- landi. í þessu sambandi er rétt að geta þcss að framlög til tilraunastöðvarinnar á Keldum eru nú hækkuð um 30%, framlag til rannsókna- sjóðs er hækkað um 24,4%. í heild hækka framlög til visinda og rannsókna úr 356 millj- ónum i 442 milljónir eða um nál. fjóðrung. Á vegum ráðherranefndar menntamála- ráðherra Norðurlanda hefur verið lagt til að samstarf Norðurlandaþjóðanna á þessu sviði verði stóraukið og mörkuð stefna um sameig- inlegt kerfi til vísindalegrar þjálfunar. Við höfum verið að gerast aðilar að mjög mörg- um erlendum samningum á undanfömum misserum m.a. Evrópusamningum í sam- vinnu við Evrópubandalagið. Þar má nefna „Science“-áætlunina, iðnaðar- og efnistækni- áætlun, fiskveiða-, matvæla-, og landbúnað- artækniáætlun, áætlun um rannsóknir á sviði læknis- og heilbrigðisfræði svo og hag- fræði.Vísindaráð hefur nýlega fengið aðild að European Science Foundation sem er ein- hver mikilvægasti samstarfsvettvangur innan Evrópu á sviði fijálsra grunnrannsókna. Auk þessa höfúm við gerst aðilar að Norðurlanda- samningum til þess að tryggja okkar ungu vísindamönnum aðgang að áframhaldandi visindastörfum og þannig mætti lengi telja. Þaö sem gerist næst I framhaldi af þeirri stefnu sem mótuð hefur verið munu Vísindaráð og/eða Rann- sóknaráð beita sér fyrir margvíslegum verk- efnum eins og - að gangast fýrir eða taka þátt í úttektum og mati á starfsemi, starfsháttum og skipulagi einstakra rannsóknastofnana sem kostaðar eru af hinu opinbera, - að gangast fyrir eða taka þátt í úttektum á rannsókna- og þróunarstarfsemi á einstökum sviðum vísinda og tækni, - að gangast fyrir eða taka þátt í úttektum og kortlagningu á nýjum sviðum visinda og tækni, sem telja verður mikilvæg fyrir rannsókna- starfsemina í landinu og atvinnuvegi þjóðarinnar, - að gangast fyrir eða taka þátt í úttektum og mati á því hvemig hið opinbera, stofnanir þess og fyrirtæki sem það á aðild að standa að því að nýta þá þekkingu sem aflað er með rannsókna- og þróunarstarfsemi. Meðal þess sem lögð er sérstök áhersla á er: - staða íslenskra rannsókna i al- þjóðlegu samhengi vísinda, - samband islenskra rannsókna við skóla- kerfið og við stofnanir er vinna að þróun á sviði atvinnumála, félagsmála, heilbrigðis- mála og menningar, - áherslur í verkefnavali í ljósi hlutverks rannsóknastofnana, þarfa þjóðarinnar og at- vinnuvega og í ljósi þeirrar stefnu sem stjóm- völd marka, - og loks hvemig fjármagn, mannafli og aðstaða nýtist sem best. Niötvstaðan I fyrsta lagi tel ég að aukin áhersla á rann- sóknir og vísindi og þróunarstarfsemi sé í raun og vem ein meginundirstaða góðra lífs- kjara í þessu landi. Þá er ég ekki bara að tala um þróaðar langtímarannsóknir af ýmsum toga. Eg er líka að tala um menntun og skóla- kerfi í heild, ég er líka að tala um bamaskóla, ég er líka að tala um góðan grunnskóla, ég er líka að tala um framhaldsskóla og jafnvel leikskóla. Almennt gott menntunarkerfi er í raun og veru mikilvægari undirstaða batnandi lífskjara en menn fást yfirleitt til þess að við- urkenna. I öðru lagi eigum við að leggja meiri áherslu á þessi svið þegar við emm að tala um það hvemig við ætlum að byggja upp batn- andi lífskjör í landinu, meiri áherslu en á stór- iðju i samvinnu við útlendinga. Það að mínu mati leysir engan vanda. Þess vegna er mjög mikilvægt að tekist hefúr að auka vemlega hlut vísinda og rannsókna í fjárlögum ársins 1991. I þriðja lagi tel ég augljóst að nýting orkulindanna verði undirstaðan undir batn- andi lífskjömm á íslandi á komandi ámm og áratugum. Ég tel satt að segja að íslendingar eigi þar möguleika langt umfram það sem menn hafa yfirleitt gert sér grein fyrir. Það er augljóst mál að við sitjum á orkupotti sem getur skapað hér aðstæður fyrir góð lífskjör og traust efnahagslegt sjálfstæði þjóðarinnar. Ef við ætlum að gera það, ef við ætlum ekki bara að verða hráefnisframleiðendur, ekki bara selja hráorku til stórfyrirtækja, þá verðum við að eiga gott og öflugt mennta- kerfi, góða skóla, og öfluga vísinda-, rann- sókna- og þróunarstarfsemi. Svavar Gestsson Höfundur er menntamála- ráðherra / Föstudagur 15. mars 1991 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 9 J K

x

Þjóðviljinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.