Þjóðviljinn - 27.04.1991, Blaðsíða 9

Drap markaðurinn pólitíkina?
í tilefni helgispjalls eftir Matthías Johannessen
Matthías Johannessen skrif-
aði Helgispjall í blað sitt á kjör-
dag og fjallaði það um örlög
flokkanna. Inntak spjallsins var í
rauninni það, að allir flokkar (í
fjórflokkinum svonefhda) ættu
bágt, nema Sjálfstæðisflokkurinn.
Vegna þess að allir hefðu orðið að
gefa upp á bátinn þann hug-
myndagrundvöll sinn sem gekk
þvert á markaðsbúskap.
Nú er kalt í
kjallaranum
Framsóknarflokkurinn, segir
þar, á um sárt að binda, vegna
þess að samvinnuhugsjónin er
rokin út í veður og vind og SIS
ffændi líka. Sósíalistar glötuðu
sinni hugsjón, stendur þar, vegna
þess að hún var einkum höfð til
herfilegra verka í Sovétríkjunum
og víðar. Alþýðuflokksmenn hafa
horfið frá sinni bamatrú á ríkisbú-
skap og þjóðnýtingu. Með öðmm
orðum: allir verða að gera út á
markaðsbúskap „einsog aðrir“.
Eins og Sjálfstæðisflokkurinn
hefur alltaf gert.
Einn er sæll
meö sig
Sá er boðskapur Matthiasar
að Sjálfstæðisflokkurinn megi
einn vel sínum hlut una. Hann „er
eina íslenska þjóðfélagsaflið sem
ávallt hefur boðað markaðsbú-
skap. Hann hefur einn íslenskra
stjómmálaflokka trúað því að
samkeppnin skili sér i hagstæðara
verði til neytenda“ (upphaf Helgi-
spjalls er reyndar Morgunblaðs-
firétt um verðstríð milli Hagkaups
og Bónusverslana).
Þetta er allt nokkuð ffóðlegt
til skoðunar.
En myndin er afskaplega mik-
ið einfolduð. í fyrsta lagi er það
einfoldun að gera markaðslögmál
eða ekki markaðslögmál að meg-
ingrundvelli allra íslenskra
stjómmálaflokka. Þótt svo menn
hafi haft mismunandi afstöðu til
þess hvemig taka bæri á afleið-
ingum þeirra lögmála. Sem em
mun víðtækari og þverstæðufyllri
en sú óskmynd, að tveir risar í
verslun slást með þeim afleiðing-
um að verð á allskonar pakkavör-
um lækkar um tíma. Það er meira
að segja mjög gróf einföldun hjá
Matthíasi að segja að „marxistar"
hafi hatast við markaðinn „lengur
en elstu menn muna“. Marx karl-
inn söng markaðnum mikið lof og
taldi honum fylgja framsókn
mikla út úr miðaldasamfélagi. Og
ef við tökum undir okkur stökk
hingað í tímanum: sagnfræðingur
hefur komist að þeirri niðurstöðu
að á fimmta tug aldarinnar hafi
Sósíalistaflokkurinn hér verið
mun nær markaðshyggju en Al-
þýðuflokkurinn, sem var þá mjög
ríkistrúaður. Og á hinn bóginn
hefur Sjálfstæðisflokkurinn stað-
ið að margskonar opinberum um-
svifum í atvinnulífi og verðlags-
málum sem ekki falla undir al-
fijálsan markað.
Áætlanatrúin
Hinar hreinu línur eru sjald-
séðari miklu en hér er látið í veðri
vaka. Þótt það sé svo ekki nema
rétt, að trú á áætlanimar miklu
hefur hrakað með vinstrisinnum á
undanfomum misserum. Ekki síst
trú á altæka áætlun, sem hunsaði
þau skilaboð sem markaðurinn
einn getur sent um eftirspum og
síhvikular þarfir.
Hitt er svo áfram verkefni
áætlanasinna og meira að segja
„ríkishyggju“ að leggja á ráðin
um nýtingu auðlinda með þeim
hætti að ekki komi til rányrkju og
skertra lífsmöguleika komandi
kynslóða. Markaðslögmálin hafa
verið treg á að gefa svör við því
hvemig þau mál bæri að Ieysa.
Þau sleppa lausri þeirri vofu sem
nú gengur ljósum logum um
heiminn og kalla má „vofu hinnar
óheftu neyslu" og heimtar með
nokkurri frekju af hverjum og
einum að hann geri sér markaðinn
að leiðtoga síns lífs, hvað sem fé-
lagslegu ranglæti líður.
Flokkur sem
breyttist
Samkvæmt. þeirri pólitísku
lýsingu sem Matthías dró upp í
sínum pistli er Sjálfstæðisflokk-
urinn sæll vegna þess að hann
hafi ekki þurft að breyta sér.
Það er heldur ekki rétt. Sjálf-
stæðisflokkurinn hefur þurft að
læra sína lexíu eins og aðrir. Vel-
ferðarkerfið (sem Matthías vill
endilega kenna við „borgaralega
mannúðarstefnu“) er ekki til orð-
ið fyrir ffumkvæði Sjálfstæðis-
fiokksins. Fmmkvæðið kom ffá
verklýðshreyfingunni og fiokkum
sem af henni spmttu. Sjálfstæðis-
flokkurinn þybbaðist gegn ýms-
um áföngum í velferðamppbygg-
ingu lengur eða skemur, hvort
sem um var að ræða vinnutíma,
orlof, dagvistarmál, atvinnuleys-
isbætur eða annað. Ef að ein-
hverskonar þjóðarsátt ríkir um
þessa hluti núna, þá er það vegna
þess að Sjálfstæðisflokkurinn
hefur áttað sig á því, það var
hvorki skynsamlegt né líklegt til
fylgis að þrjóskast við endalaust:
Getir þú ekki unnið andstæðing-
inn, skaltu slást í för með honum.
Allir keppa aö
því sama?
Niðurstaðan er svo sú, að „all-
ir flokkar eiga einhveija aðild að“
félagshyggju“, eins og ritstjóri
Morgunblaðsins tekur reyndar
sjálfur fram í sínum pistli. Um
leið og „sjálfstæðismenn verða að
deila markaðshyggjunni með öðr-
um“ eins og segir í sama pistli.
Nokkuð til í því. En em þá allir á
einum og sama báti og kannski
eins gott að allir gangi í Sjálf-
stæðisflokkinn og brúki hann sem
hinn „eðlilega vettvang mála-
miðlana“? I helgispjallinu segir:
„Svo virðist sem allir keppi
að því sama: frelsi einstaklingsins
i samkeppnisþjóðfélagi dugandi
markaðar og mannúðlegu um-
hverfi vonar og velferðar“
Svo gæti virst sem við væmm
kominn inn í þann besta heim
allra heima. Paradís samræmisins
í nánd. Allt að því blygðunarefni
þegar við stöndum í svo fögm
Árni
Bergmanm
ljósi að minna á það, að stjóm-
málamenn keppa (meðal annars)
að völdum. Þau em magnaðasti
vímugjafi sögunnar og sá lævís-
asti.
Sundurhólfun
heimsins
Allir þurfa að hugsa sín dæmi
upp á nýtt á okkar dögum. Til
dæmis var það hæpið mjög að
hólfa heiminn í sundur í frjálsan
og ófrjálsan, kommúnískan eða
kapítalískan, eins og menn gerðu
hver með sínum formerkjum. Og
byggðu þá á einhverjum einum
þætti í samfélagsgerðinni (einna
helst rekstrarformi fyrirtækja og
eignarhaldi á þeim). Hvert þjóð-
félag á sér frávik og sérkenni
sem setti spumingamerki við
tvískiptingu eða þrískiptingu
heimsins. Marsbúum í heimsókn
hefði þótt af því að skoða daglegt
líf fólks miklu minni munur á
Tékkóslóvakíu (fyrir byltingu
Havels) og t.d. Portúgal þótt þessi
lönd ættu að heita hvort í sínu
kerfi, en á Tékkóslóvakíu og t.d.
Norður-Kóreu, þar sem ríkir eins-
konar konungserfðakommún-
ismi. Minni munur á „sósíalísku“
Ungverjalandi og Islandi en Is-
landi og öðru „kapítalísku" ríki,
svo sem Chile.
Tveir þættir
togast á
I stað þeirrar sundurhólfunar
sem áður var á minnst, þar sem
tiltekinn þáttur í skipan efnahags-
mála er látinn dæma ríki og sam-
félög til „frelsis" eða „ófrelsis“,
„framfara" eða „afturhalds", er að
eflast með mönnum sú afstaða, að
skást sé að þjóðfélög njóti góðs af
sæmilega frjóu samspili tveggja
þátta. Þessir þættir eru ekki endi-
lega kenndir við sósíalisma og
kapítalisma (þótt sumir geri það).
Heldur við félagshyggju og ein-
staklingshyggju eða frjálshyggju.
I kringum félagshyggjuna raða
sér áherslur á félagslegt öryggi og
samhjálp, aðgerðir til jöfhunar
lífsgæða, einstaklingshyggjan
tengir við sig hugtök eins og at-
hafnafrelsi, sjálfstæðan þroska
einstaklinga og annað þessháttar.
Þættimir tveir eru ekki og geta
ekki verið í hinu æskilegasta jafn-
vægi, hagsmunir og eðlisfar
manna stefna hveijum og einum
meir út í annanhvom strauminn.
Og þá sjá þeir sem óttast ofurvald
félagshyggju í henni hættur á
lamandi forsjárhyggju, stöðnun
og sníkjulífi. En félagshyggju-
menn draga það ffam að frelsið
og samkeppnin hafi hneigð til að
verða fyrst og síðast frelsi hinna
ríku, yfirgangur hinna sterku, til-
litsleysi við þá verst settu og svo
við hina ófæddu.
Engin endanleg
svör
Það em þessir þættir tveir og
samspil þeirra sem vísa þvi sífellt
til okkar, hvem hlut við viljum
kjósa okkur. Valkostimir em ekki
merktir einskonar sæluríki eða
helvíti á jörðu eins og var áður í
vitund manna. Dramatíkin dottar.
Það er meira spurt um áherslur en
einhveija endanlega lausn; end-
anlegar lausnir em komnar út af
borðinu, eða þá aftur heim til
guðfræðinnar. En þó nú þessi
staða eins og togi menn nauðuga
og viljuga að einhverskonar
miðju í samfélaginu, þá er þessi
„miðja“ aldrei fundin í eitt skipti
fyrir öll. Hún er alltaf að færast
til. Við munum takast á um það
hvar hún verður. Stjómmálin em
hreint ekki dæmd til að deyja út í
leiðindum kyrrstöðunnar. Ekki
frekar en við sjálf viljum.
Laugardagur 27. apríl 1991 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 9