Þjóðviljinn - 04.05.1991, Page 9

HELGARUMRÆÐAN
í sálarfræðinni er þekkt fyrirbrigði, að
menn sem afklæðast fyrri skoðunum eiga
til að samsama sig svo algjörlega nýjum
viðhorfum að þeir verði skírlífari í hinu
nýja lífi sínu en sjálfur páfmn. Um þetta
eru fjöldamörg dæmi bæði ný og gömul, úr
trúarsögu, heimspeki og stjómmálasögu,
svo eitthvað sé nefnt. Sálfræðinga greinir á
um ástæður þessa atferlis, en sennileg skýr-
ing er sú að á bak við felist mikil þörf til
þess að sanna nýjum bandamönnum heil-
indi sín og ekki síður til þess að sanna fyrir
sjálfúm sér að nýju fötin séu afbragðs fln,
jafhvel þótt þau séu saumuð úr þeli kattar-
ins.
Af reykáskri rökvísi
Undanfama daga hafa mörg tækifæri
gefist til þess að horfa upp á klæðalausa
smákónga spóka sig. Dæmi um þetta var
þegar fréttamenn spjölluðu við vin minn
en það. Skömmu efrir að hún komst til
valda, lögþvingaði hún launalækkanir og
réðst gegn þeim rétti sem verkalýðshreyf-
ingin telur sér helgastan,- réttinum til að á-
kveða launakjör sín með fijálsum samning-
um. Verðlagið var hins vegar að mestu
gefið frjálst að öðru leyti. Nokkm síðar
urðu ytri aðstæður Islendingum ákaflega
hagstæðar með síldarævintýri, háu verði á
erlendum fiskmörkuðum og miklum afla.
Það var því mikil vinna og af þeim sökum
góðæri í tæpan áratug. Sem dæmi má
nefna að á fýrstu átta árum Viðreisnar var
síldarafli Islendinga nokkru meiri en sam-
anlagt í allri fyrri síldveiðisögu þjóðarinn-
ar. í uppgripunum uggðu menn ekki að sér,
og að átta árum liðnum var norsk-íslenski
síldarstofninn hruninn.
Hins vegar var þeim fjármunum sem
streymdu inn í landið ekki varið til upp-
byggingar atvinnulífsins með markvissum
aðgerðum, heldur var Iátið nægja að opna
innflutningsgáttir og auka frelsi innflytj-
Kratar i
örmum
krabbans,
eða tilræöiö
sem tókst
Össur Skarphéðinsson á kosninganóttina. í
þeirri vitfirtu spennu sem rikti líkti hann
sér ýmist við pólitískt jójó eða lang-
hlaupara af einhverri gerð og klykkti út
með að segja: “Við unnum mikinn sigur
1987.” Þá féll Ragnar Reykás í skuggann.
Þessir “við” eru neíhilega Alþýðuflokks-
menn. Áriðl987 talaði Ossur öðruvísi um
þá kratana og var í hópi harðvítugustu and-
stæðinga þeirra. Og nú heldur sá góði
drengur áfram, af “reykáskri” rökvísi, bar-
áttu sinni fyrir einum stórum sameinuðum
jafhaðarmannaflokki og bytjar á laumu-
kommunum í Sjálfstæðisflokknum.
Sama hneigð til að kasta af sér fyrri
skoðunum kom fram í orðum Jóns Bald-
vins í fréttum fyrir skömmu, í sambandi
við spumingar fréttamanns um myndun
Viðreisnar. Þá svaraði Jón að tilhugsunin
um stjóm Sjálfstæðis- og Alþýðuflokks
væri ákaflega góð því “við eigum aðeins
hlýjar minningar um Viðreisn, enda var
það afbragðs stjóm.” Þessi orð em merki-
leg fyrir þá sök að á þeim ámm tók Jón
Baldvin út sinn pólitíska þroska, sem varð
því miður hvorki langvinnur né mikill, en
náði þó svo djúpt að honum þótti sú stjóm
sem kenndi sig við viðreisn ekki par góð.
Nú á hann aðeins hlýjar minningar um þá
“afbragðs stjóm”.
Þegar fólk berháttar sig svo á almanna-
færi verður manni óneitanlega á að spyija:
hvað veldur? Hafa smitandi pólitískar
skynvillur stungið sér niður í liði krata, eða
em þetta aðeins grátbrosleg dæmi um hvert
pólitísk tumun getur leitt menn? Var ef til
vill ekkert að marka orð sömu manna áður,
Össurar í kosningunum 1987 og Jóns
Baldvins á Viðreisnarámnum?
Hver var þessi
rómaöa Viðreisn?
Stjóm Alþýðuflokks og Sjálfstæðis-
flokks 1959-1971, sem þeir gáfu nafhið
Viðreisn fór af stað með fogur fyrirheit um
að reisa við atvinnuvegi landsmanna, ekki
síst á landsbyggðinni. Sú stjóm gerði ým-
islegt annað en það: Hún gerði flest annað
,3amkvæmt þeirri hlutiægu heimild Hagstofunnar hefur þessi fjölsfcylda
þvíekkiefniáaðlífanemahálftárið, t.d. frá því skömmu fyrir
fæðingartiáb'ð freisarans og framundir 22. mai. En meðan þessi fjölskylda
dvelstenn vorámeðal,J)arf húnenguaðsíðurþakyfirhöfuðið.“ Jón
Baldvin Hannibalsson í utvarpsumræðum 17. maí 1966. Þá komst hann að
seirri niðurstöðu að fjöguna manna verkamannafíölskylda gæti skrimt
lálft árið af launum 8 st. vinnudags, nú á hann aðeins Mýjar minningar frá
lessum gósenámm, „enda ríkti |ra afbragösstjóm."
Baldvin, sem hefúr verið manna ötulastur
við að bregða öðrum um fortíðarhyggju er
greinilega sjálfúr fastur í baráttu sinni við
fymska drauga. En hvaða atburður skyldi
það hafa verið í febrúar 1938 sem Jón skír-
skotaði til? Fönun hratt yfir sögu:
Svarti dagurinn
Aðdraganda þeirra örlagaríku atburða
er að leita í kröfii verkalýðsfélaga um að
Alþýðuflokkurinn og kommúnistar tækju
upp samstarf í stað innbyrðis baráttu.
Kommúnistar vora fúsir til samvinnu, en
töldu að flokkamir væra of ólíkir til þess að
þeir gætu sameinast. Kratar vora hins veg-
ar andvígir öllu samneiti við kommúnista,
hvort sem það hét samvinna eða samein-
ing.
Sumarið 1937 gerðust þau pólitísku
Dagsbrún svaraði þeirri aðför að leiðtoga
sínum með því að hóta að reka Jón Bald-
vinsson, þótt hann hafi reyndar aldrei verið
þar eiginlegur félagsmaður. Það gerðist
einnig í febrúar 1938. Til þessara atburða
vísaði Jón Baldvin Hannibalsson þegar
hann svaraði fféttamanni útvaipsins. Jafn-
framt gaf hann í skyn að vitneskjan um “-
svarta daginn 1938” hafi endanlega grópast
í vitund allra þeirra sem töldu stjómar-
myndunina nú vera tilræði við hugsjónina
um nýjan vetvang,- aðför að áratuga göml-
um draumi íslenskra jafnaðarmanna.
Haxmibal Valdimarsson, faðir Jóns,
lenti reyndar í sömu hremmingum og Héð-
inn. Hugsjón hans var stór sameinuð
vinstrihreyfing, og fyrir það fékk hann að
gjalda með brottrekstri úr Alþýðuflokkn-
um vorið 1956. Loks kemur Jón Hanni-
balssonur sem fór um landið á rauðu ljósi
enda og fjármagnseigenda. Þetta var því
„viðreisn" heildsalanna en ekki atvinnu-
lífsins. Það fór því eins og til var stofhað;
þegar ytri aðstæður breyttust, með síldar-
hvarfi og verðlækkun á fiskafurðum hrundi
atvinnulífið og við tók eitthvert erfiðasta
atvinnuleysistímabil á þessari öld, sem
endaði eins og menn muna með því að
“Viðreisnin” hrökklaðist frá 1971. Ef til
vill er það fjarlægðin sem gerir fjöllin blá
og mennina mikla.
Fangbrögð við
fyrnskan draug
Atburðir síðustu daga sýna okkur
einnig fram á að stjómmálaflokkur er ekki
aðeins það fólk sem starfar í honum hér og
nú, heldur ákveðið ferli hugmynda, hags-
muna og hugsjóna, sem eiga rætur í fortíð-
inni. Hver sá sem ætlar að hafa áhrif á
stjómmálaflokk í núinu þarf því að þekkja
og skilja fortíð hans. Jón Baldvin hefur átt-
að sig á þessari staðreynd, en hefur gjaman
verið svo fyrirfram sannfærður að hann sér
ekki það sem var, heldur það sem hann
vildi að heföi verið. Þegar hann bregður
fyrir sig sögulegum korða er sagan því ekki
fyrst og fremst saga um fortíð, heldur saga
handa samtíð. Við skulum staldra ögn við
og athuga þetta nánar.
I hádegisfréttum þann 28. apríl s.l. var
Jón Baldvin inntur ffétta af stjómamyndun
krata og Sjálfstæðisflokks. Fréttamaður
spurði hann þá m.a. hvort eitthvað heföi
linnt símhringingum og skeytasendingum
flokksmanna sem vildu mótmæla Viðreisn.
Jón svaraði því til, að svo væri, og sagði
orðrétt: “Efiir að fólk áttaði sig á að svarti
dagurinn í sögu íslenskrar vinstrihreyfing-
ar var í febrúar 1938, þá hættu mótmælin.”
Þessi orð Jóns Baldvins eins og svo margar
sögulegar skírskotanir hans era vægast sagt
undarleg. Hlustendur hlutu að álykta sem
svo, að þeir stuðningsmenn Alþýðuflokks-
ins sem áður vora andvígir Viðreisnar-
mynstri hafi fengið opinberan og horfi all-
ir sem einn á framvinduna í dag í bakspegli
sögunnar. Það er einnig athyglisvert að Jón
tíðindi á Fróni að Kommúnistaflokkurinn
vann mikinn sigur i alþingiskosningum.
Héðinn Valdimarsson og ýmsir alþýðu-
flokksmenn túlkuðu úrslitin sem kröfu
verkafólks um samvinnu Alþýðuflokksins
og kommúnista. Verkamannafélagið Dags-
brún, undir forystu Héðins Valdimarssonar,
kraföist þess efiir kosningamar að flokk-
amir tveir slíðraðu sverðin og tækju ekki
aðeins upp samvinnu, heldur sameinuðust.
Krafa Dagsbrúnar var krafa íslenskrar
verkalýðshreyfingar um að forystumenn
beggja flokka legðu sitt af mörkum til þess
að mynda sterka sameinaða verkalýðs-
hreyfingu. Forysta Alþýðuflokksins leit
svo á að sameiningartillagan hafi verið
framhlaup Héðins. En þar sem hún væri
komin fram og samþykkt af sterkasta
verkakýðsfélagi landsins væri ekki stætt á
að lita fram hjá henni. Niðurstaðan varð
því sú, að þeir ákváðu að reyna á þolrifin í
kommúnistum í sameiningartilraunum sem
áttu að fara út um þúfur; spumingin var að-
eins hvemig.
Þegar leitað er svara við spumingunni
hvers vegna sjónarspil í stað heilinda, verð-
ur manni fyrst litið til þeirrar hugmynda-
fræðilegu gjár sem skildi fiokkana að. Þá
gjá var illmögulegt að brúa, nema ef til vill
að undangenginni langri og traustri sam-
vinnu. Hins vegar ber einnig að hafa í huga
að Alþýðufiokkurinn var í stjómarsam-
vinnu með Framsókn. Jónas frá Hrifiu
hafði kveðið skýrt á um að samvinna við
kommúnistablendinn krataflokk kæmi ekki
til greina. Auk þessa verður ekki litið fram
hjá tengslum Alþýðuflokksins við erlenda
bræðraflokka sem vora rétt einu sinni i
þann veginn að bera rikulegan ávöxt í
formi fjárstuðnings, sem var hins vegar
bundinn því skilyrði að ekkert yrði úr
samningum við kommúnista.
Það er ein af þessum hlálegu þversögn-
um sögunnar að sameiningartilraununum
lauk með klofningi,- klofningi sem hefur
valdið krötum sálarkröm og pólitískri
blindu æ síðan. I stuttu máli varð atburða-
rásin sú að Héðinn var rekinn úr Alþýðu-
flokknum í febrúar 1938, og hann tók með
sér meginhluta verkalýðsarms flokksins.
og boðaði sömu hugsjón, en í stað þess að
nýta sér oddaaðstöðu flokksins til þess að
halda áfram brúarsmíð Héðins og Hanni-
bals föður síns gripur hann til ráða sem
gætu hafa fæðst í höföum fyrirrennara
hans, þeirra Stefáns Jóhanns og Guðmund-
ar í. Og þó er hann enn að reyna að bæta
fyrir þau mistök sem pólitískir forfeður
hans gerðu það örlagaríka ár 1938.
Fátt er svo með öllu
illt
En fátt er svo með öllu illt að ekki boði
nokkuð gott. Reyndar má segja að Við-
reisnarstjóm sé ágæt fyrir Alþýðubanda-
lagið. Kratar hafa kastað grímunni og gert
drauminn um “Nýjan vettvang” að engu,
hvort sem það er innan verkalýðshreyfing-
arinnar eða á sviði stjómmálanna. Ur því
þeir sem ráða ferðinni í Alþýðuflokknum
hafa þennan hug til vinstrasamstarfs er
betra að línur séu skýrar en að samvinna sé
með flokki sem hefur falið rýting i erminni.
Draumurinn um sameinaða fylkingu
jafnaðarmanna hefur því um stund breyst í
martröð þeirra sem hafa takmarkaða trú á
að félaga Össuri takist að sameina íslenska
jafnaðarmenn undir örmum kolkrabbans.
Engu að síður skulum við láta okkur
dreyma um sósíalískt vor og blóm í haga.
Við skulum láta okkur dreyma um þann
dag að Alþýðubandalagið verði enn og aft-
ur forystuafl í hreyfmgu íslenskra jafnaðar-
manna. Við skulum láta okkur dreyma um
að við getum skilað landinu til bama okkar
hreinu og herlausu og að hér ríki félagslegt
réttlæti og efnahagslegur jöfnuður. En um-
fram allt skulum við vaka og vinna að því
að sjá drauma okkar rætast.
Dr. Þorleifur Friðriksson.
Ræða flutt 11. mal hófi
ABR.
Laugardagur 4. maí 1991 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 9