Dagblaðið - 10.12.1975, Blaðsíða 9

Dagblaðið. Miðvikudagur 10. desember 1975.
9
\
uppreisnum en aldrei áður hafa svo
margar þeirra tekið beinan þátt i
skotárásum, sprengjutilræðum og
ikveikjum.
Sumar kvennanna i framvarða-
sveitum yfirstandandi sprengju-
herferðar til að losa Norður-lrland
undan brezkri stjórn hafa þegar
unnið sér sess I röðum pislarvotta
irskra lýðveldissinna. Má m.a.
nefiia Lauru Crawford sem nýlega
lét lifið i sprengingu i Belfast, að-
eins 25 ára gömul.
Samkvæmt lögregluskýrslum
bar dauða Crawford og unnusta
hennar, Paul Fox, sem einnig var
félagi i Irska lýðveldishernum
(IRA), að er sprenging varð i bil
þeirra er þau fluttu sprengjuna á
milli staða.
Tilfinningatengsl
kynjanna.
I nokkrum tilfellum hafa tilfinn-
ingaleg tengsl IRA-félaga af gagn-
stæðu kyni verið raunveruleg
ástæða fyrir virkri þátttöku kvenna
i skæruhernaðinum i Bretlandi.
Oftar er það þó stjórnmálaleg
fullvissa kvennanna. Á írlandi, þar
sem stjórnmálaskoðanir ganga i
ættir og eru frekar afleiðing menn-
ingarlegrar og trúarlegrar hefðar
en sjálfstæðrar skoðanamyndunar,
jer herská lýðveldisstefna meira og
íminna fjölskyldumál.
Margir skæruliða nútimans eru
tengdir nánum fjölskyldutengslum.
Fjöldinn allur er hreykinn af þvi að
geta rakið ættir sinar aftur til þátt-
takenda i Wolfe Tone- og
og öldinnf^"™^ á Síðustu öld
ii þar á undan
i>em dæmi má nefna
þær
Marlene og Marian Coyle, syst-
kinadætur sem koma frá fjölskyldu
er um aldaraðir hefur barizt fyrir
sjálfstæði Norður-írlands. Að
minnsta kosti einn karlmaður i
fjölskyldu þeirra hefur látið lifið
viö sprengjugerð i eldhúsinu heima
hjá sér.
Ræningi Herrema
Marian Coyle, sem nú er 19 ára,
er þekktust fyrir að vera annar
ræningja hollenzka iðnrekandans
dr. Tieda Herrema sem hún og
Eddie Gallagher héldu i 36 daga
áður en þau gáfust upp 7. nóvem-
ber.
Þau Coyle og Gallagher, sem nú
biða dóms, kröfðust þess að þrir
félagar þeirra — unnusti Marian,
Kevin Mallon, meintur félagi i yfir-
stjórn IRA, félagi hans James Hy-
land og sambýliskona og barns-
móðir Gallaghers, dr. Rose
Dugdale — yrðu látnir lausir úr
faneglsi.
Rose Dugdale, sem nokkur
brezku blaðanna hafa kallað
„banvæna Jækninn”, afplánar nú
niu ára fangelsisdóm fyrir þátttöku
i starfsemi IRA, m.a. sprengjutil-
ræði við lögreglustöð úr stolinni
þyrlu. Sonur hennar og Gallaghers,
Ruairis, fæddist i Limerick-fang-
elsinu fyrir ári.
Fjölskyldubönd.
Marlene, frænka Marian Coyle,
er 21 árs. Brezka lögreglan hefur
leitað hennar i sambandi við að
minnsta kosti 50 sprengjuárásir.
Hún er unnusta IRA-mannsins
Kieran Mc-Morrow, liðhlaupa úr
brezka hernum og náins vinar eins
liðþjálfa IRA, Patrick
McDaniels, sem sprengdi sjálfan
sig i loft upp i Coventry I fyrra.
Fjarskyldur ættingi Coyle-fjöl-
skyldunnar er Margaret
McKearney sem er 21 árs. Hún er
fyrrum klausturskólastúlka. sem
brezka lögreglan hefur nú hug á að
ræða við um morð á lögregluþjón-
um i Southampton, Liverpool og
Manchester, auk sprengjutilræða i
London.
Scotland Yard segir Margaret
McKearney vera „trúlega hættu-
legustu konuna i hópi skæruliða I
Bretlandi”. Það er kröftug fullyrð-
ing á timum þegar fjöldinn allur af
konum fyllist stolti yfir þvi að vera
taldar hættulegri en karlmennirn-
ir.
Banvæn kveðja
Price systurnar i Belfast,
Marian og Dolours, 20 og 23 ára,
vöktu heimsathygli i fyrra þegar
þær fóru i hungurverkfall i alls 203
daga i brezku fangelsi. Báðar
afplána lifstiðarfangelsi fyrir þátt-
töku þeirra i sprengjuárásinni á
Old Baily-dómhúsið i London 1973.
Dolours Price beitti töfrum sin-
um til að fá mikilvægar upplýs-
ingar hjá brezkum hermönnum.
Hún var einnig plötusnúður við út-
varpsstöð IRA, „Radio Free Bel-
fast”. Þaðan sendi hún eitt sinn
kveðju til ungs, brezks liðþjálfa,
sem ,,er með lokkana siöa niður á
kragann.” Hann varð fyrir skoti
leyniskyttu skömmu siðar og beið
bana.
Smygltilraun
i fangelsið
Ein af eldri konunum i hópi
IRA-skæruliðanna, Rita 0 Hare,
fjögurra barna móðir, afplánar
fangelsisdóm I Limerick ásamt dr.
Dugdale fyrir að reyna að smygla
sprengiefni inn i fangelsið I
Portlaoise I kynfærum sinum.
Rose Dugdale, sem áður fyrr
starfaði sem hagfræðingur hjá
Sameinuðu þjóðunum, er dóttir
ensks milljónamærings. Þegar hún
kom fyrir rétt heilsaði hún dómur-
um sinum með uppréttum, kreppt-
um hnefa og hrópaði: „Fyrir hvern
Ira, sem Englendingar hengja, eru
tuttugu aðrir reiðubúnir að ganga i
þeirra stað.”
Carole Richardson er aðeins 18
ára. Hún var nýlega dæmd i lifs-
tiðarfangelsi fyrir sprengingu i krá
i Guildford i Surrey. Þar biðu fimm
manns bana. Carole kom inn á
krána ásamt unnusta sinum og á
meðan þau þóttust vera ástfangið
par, upptekin hvort af öðru, voru
þau i rauninni að koma sprengjunni
fyrir.
Judith Ward, 25 ára, sem var
dæmd i lifstiðarfangelsi fyrir að
koma fyrir sprengju i áætiunarbil
og valda þannig dauða 12 manns á
þjóðvegi I Englandi, er ennig ensk
— þannig að bylting kvennanna
nær út fyrir raðir Ira sem hlotið
hafa herskáar stjórnmálaskoðanir
sinar i vöggugjöf.
Margaret McKearney, hættu-
legasta kona Bretlands.
Marian Coyle: komin af IRA-fóIki í
marga ættliði.
ÞAÐ LITLA SEM GERÐIST
ÓLAFUR
JÓNSSON
Bók
menntir
Eftirþankar Jóhönnu er
slungin og dálitið eins og kald-
rifjuð skáldsaga.
Sagan er sögð I fyrstu persónu
um kvöldið og nóttina eftir
jarðarför manns sem ráðið
hefur sig af dögum, lögð i munn
eftirlátinni vinkonu hans, sem
varð til þess að hjálpa honum
yfir landamærin. öðruvisi
komst Hörður ekki sina leið. En
Jóhanna segir ekki söguna til að
réttlæta eða afsaka sinn þátt I
afdrifum hans, eða svo lætur
hún. Hún er aðeins að reyna að
átta sig á öllu sem i rauninni
gerðist, öllu þvi sem að baki bjó
kunningsskap og samskiptum
þeirra Harðar, ástarsögu
þeirra, ef vill, og hvers vegna
hún fór sem fór:
„Þvi að öll sagan er miklu
meira en það litla sem gerðist.
Og öll sagan er flókin. Minnsta-
kosti lagt frá þvi að vera eins
einföld og sumir halda.”
Að sögunni af skiptum og
skilnaði þeirra Harðar og Jó-
hönnu dregur langan slóða, þau
atvik verða ekki skilin né skýrð
nema I ljósinu af fyrri sögu
þeirra beggja, tviskilinnar konu
og fimm barna móður sem
vinnur i banka, og uppflosnaðs
kennara og fráskilins föður,
vandræðamanns sem ekki hef-
ur tilneins dugað iborgaralegu
samfélagi. Allt þetta efni rekur
Jóhanna fyrir sér þarna um
nóttina eftir þvi sem það rifjast
upp fyrir henni vegna sögunnar
af þeim Herði: þótt frásögn
hennar sé einföld að sjá
spannar hún langan tima og
tekur til fjölda fólks og marg-
breyttrar atburðarásar.
Einmitt þessi frásagnarhátt-
ur, hin munnlega upprifjun þar
sem timasviðin leika sifellt
saman, ein frásögn vekst upp af
annarri og hver gripur inn i
aðra, sifellt bætast ný atriði og
atvik i munstur frásögunnar, er
meginþáttur i raunsæisaðferð
skáldsögunnar. Hans vegna
verður það i fyrsta lagi svo ljóst
sem verða má að saga þeirra
Jóhönnu og Harðar fer ekki
fram I neinni einangrun: hún
gerist i og rök hennar ráðast af
samskiptum ogsamfélagi fólks.
Sálarfræði hennar er um leið,
eða á að vera, einhvers konar
samfélagsfræði
I öðru lagi verður frásagnar-
aðferðin með sinum hætti til að
efla veruleikablæ sögunnar.
Eins og áður i Gunnari og
Kjartani er Vésteini Lúðviks-
syni einkar lagið i Eftirþönkum
Jóhönnu að lýsa með
raunhæfum hætti litlu reykvisku
samfélagi þar sem allir þekkja
alla og hver veit nokkuð um
annan, þar sem margvísleg fjöl-
skyldu-tengsl og kunnings-
skapar mynda flókið net, lýsa
fólki og láta atvik ske i sam-
hengi trúverðugrar hversdags-
lýsingar, margskonar smá-
muna daglegs lifs og starfs og
heimilishátta.
En hverju er þá lesandi að
sögulokum nær um þau Hörð og
Jóhönnu?
Um Jóhönnu mætti kannski
með einu orði segja að hún sé
„leiksoppur” — umhverfis sins
og uppruna og allra kring-
umstæðna. Ævi hennar virðist
alfarið ráðast af uppreisn sem
hún gerir i æskunni gegn móður
sinni, borgaralegu manngildis-
mati og kröfugerð til lifsins, og
kemst þó aldrei undan áhrifa-
valdi hennar. Vorkunnsemin,
sama vorkunn sem hún fann til
með föður sinum i bernsku,
leiðir hana frá manni til manns,
frá Gumma til Stjána og frá
Stjána til Harðar. Hún er til með
að láta þá traðka á sér eftir vild
og þörfum — eins og lika sýnir
sig þegar stofnast kynni
með þeim Herði En hún bregst
þeim öllum með einhverjum
hætti, getur eða vill ekki eiga
börn og heimili með Gumma,
ekki verða Stjána sú kona, sem
hann þarf til að hætta loksins að
drekka.... Herði veitir hún
félagsskap til að deyja en ekki
til að lifa. Á hinn bóginn getur
hún ekki verið ein: þá finnst
henni llfið einhvern veginn
hlaupið frá sér, ekkert eftir. Þá
er orðið mál á nýjum manni. I
þeim kringumstæðum ber
Stjána að henni fyrst og siðan
Hörð, og þar skilur sagan við
hana á ný.
En Hörður þá?
Hörður er skrýtiléga saman
settur. Enalténd á hann það
sammerkt með Jóhönnu að
hann stenst ekki eða bregst
visvitandi þeim kröfum er um-
hverfi og samfélag hans gerir
til hans, sonar, bróður og eigin
manns, og fellir sifellt á sig sök
fyrir þetta allt. Einnig hann
verður leiksoppur umhverfis og
kringumstæðna. Vorkunnsemin
laðar hann að móður sinni eins
og Jóhönnu að pabba sínum, en
hvorugt þeirra á sér uppreisnar
von I samhengi sögunnar.
Hörður bregst þeim kröfum sem
faðir hans og bróðir gera til
hans og Hrafnhildur eftir þá,
kröfugerð tengdamóður hans og
Hannesar mágs til hans riður
hjúskap þeirra Laufeyjar að
fullu. Jóhönnu getur hann
notað til að hugga sig og'ijúkra
sér og halda i höndina a sér
meðan hann er að deyja....
Ekki til annars. En gat hún
nokkuð annað fyrir hann gert,
Kæri Ólafur.
I ritdómi um ljóðabók
Gunnars Björlings, Létta lauf-
blað og vængur fugls, sem birt-
ist i Dagblaöinu 2. desember,
kemst þú svo að orði að „ljóðin
beri I einfaldleik sinum mun-
aðarkeim sem hinn ytri umbún-
aður þeirra mætti vel hafa með
þeim.”
Ég er þér sammála, og ekkert •
hefði glatt mig meira,eins og þú
getur imyndað þér, en ljóðabók
eftir Björling hefði verið i alla
staði fagurlega úr garði gerð.
En svo gat ekki orðið og úr þvi
að þetta mál hefur borið á góma
tel ég rétt og skylt að skýra frá
ástæðunni opinberlega svo að
hver og einn fái i bókmennta-
eða hann fyrir hana, sem ekki
var lengur nema leifar af
manni, slitinn upp til agna, eða
uppétinn, og búinn að vera?
Eftirþankar Jóhönnu er
margslungin saga, efnislega
eins og i frásagnarformi. Og
einkennilega kaldrifjuð um leið.
Hún lýsir innan að, hlutlægnis-
lega og að þvi skapi hlut-
tekningarlaust þrælslungnu
kerfi þaðan sem ekki er auðið
útgöngu, heimi sem er eintóm
hárðneskjan, þar sem hver
notar annan án blygðunar, að
láni, eða á leigu, eöa til kaups,
en enginn gefur eða getur gefið
neinum neitt — nema þá lang-
þráðan dauðann að lokum.
Góðvild og sakleysi gera að-
eins harðneskjuna að rudda-
skap og ofbeldi — eins og
Jóhanna fékk að reyna i sildar-
sögunni notið þess orðstirs sem
hann hefur til unnið.
Ég gaf tveimur bókaútgáfum,
sem báðar kenna sig til menn-
ingar — Máli og menningu og
Bókaútgáfu Menningarsjóðs —
kost á að gefa bókina út og taldi
þeim væri að þvi töluverð
sæmd. En það var eins og að
bjóða hundi heila köku. Ég virði
þvi Sigurjóni i Leiftri til mikils
heiðurs að hann tókst með gleði
á hendur að gefa ljóðin út, bjó
þau eins vel að heiman og hon-
um er unnt i offsetvélum sinum
og hló að þeirri áhættu sem hinir
töldu sér ofviða.
Hitt er svo annað mál að
mestu skiptir hvað milli spjald-
anna stendur i hverri bók. Oe
bragga á Siglufirði, Hörður i
sementsskemmu á Grims-
staðaholti: „Það er ekki ætlast
til þess að maður sé manneskja
i þessum djöfuls heimi.”
I hjúskap og fjölskyldu gildir
harðneskjan ein, föður Harðar
yfir móður hans, móður
Jóhönnu yfir föður hennar.
Imynd hins samfélagslega
valds siða og hugsunarháttar i
sögunni eru hinar uggvænlegu
mæður Jóhönnu og Laufeyjar....
Er þá engin von? Bágt er að sjá,
að minnsta kosti, að hún verði
bundin við ungu stúlkurnar i
sögunni, Gullu sem þá fyrst
finnur frelsi þegar hún hefur
sofið hjá pabba sinum, eða svo
gott sem, til þess að sigrast á
móður sinni. Er hún ekki lika
komin inn i kerfið?
En sinum kaldrifjaöa, marg-
slungna hætti er Eftirþankar
Jóhönnu saga sögð með mikilli
iþrótt, sem laðar lesandann inn i
þann heim harðneskju og of-
beldis, úrkula lifshátta sem hún
lýsir svo náið. Hann er áheyr-
andi Jóhönnu um nóttina eftir
útförina og honum látið eftir að
meta af frásögn hennar sök eða
sýknu, réttlætingu eða sak-
fellingu fólksins I sögunni og
þess heims sem það byggir.
Utan hennar veitast svör við
þeim spurningum sem sagan
spyr: að þvi leyti er aðferð
hennar „opin og öndverö” eins
og nú tiðkast.
þótt mér sé að fáu meiri unaður
en gæla við fagrar bækur knýr
sú spurning æ fastar á, hvort al-
brýnasta nauðsyn islenzkra
bókmennta og bókelskrar
alþýðu .nú um stundir sé ekki
einmitt að útgáfukostnaður
lækki til mikilla muna — og væri
þá tilvinnandi að umbúnaður
allur yrði iburðarminni, ein-
faldari, ódýrari. Hvað varð um
SÚR-mennina og hugsjón
þeirra?
Með vinsemd
Einar Bragi.
P.s.
Efnisyfirlit fannst mér ekki við
eiga vegna þess að ljóðin eru
nafnlaus og mega með vissum
hætti skoðast sem ein kviða.
Einar Bragi , rithöfundur:
Lítill seðill til Ólafs Jónssonar