Alþýðublaðið - 07.05.1969, Blaðsíða 4

4 Alþýðuíblaðið 7. maí 1969
Dt*. Bragi Jósefsson:
ÞJOÐIN OG
FRAMTÍÐIN
r.
Á SÍfiUSTU áratuguni 19. ald-
ar urðu stórfelldir fólksflutningar
frá Evrópu, vestur um Iiaf, til
Eandaríkjanna og Kanada. Einnig
flutti stór hópur manna til Suður-
Ameríku og Ástralíu. Talið er að
fólkaflutningar á þessum tíma hafi
verið mestir frá Norðurlöndum, ef
írland er undanskilið. Þegar gerð-
ur er samanburður á fólksfjölgun á
Norðurlöndum á síðari hluta 19.
aldar kemur í ljós, að fólksfjölgun
á Islandi er mun minni en á hin-
um Norðurlöndunum, eða tæplega
25% aukning á þessu fimmtíu ára
tímafcili. A sama tíma er fólksfjölg-
un hinná Norðurlandanna frá um
40 prósent til rúmlega 70 prósent
aukiring. Það er talið að um það
bil dnn fimmti hluti íslenzku þjóð-
arinnnr hafi flutt úr landi á þessu
tímabili. Þegar þetta er haft í huga
er vafasamt að nokkur þjóð Evr-
ópu hafi liðið sambærilega blóðtöku
og íslertzka þjóðin á þessum tíma.
Gunnar M. Magnúss segir á
þessa leið um fólksflutninga Islend-
inga til Vesturheims: „Áræði mik-
ið þurfti til að leggja úr landi, til
fjariægrar heimsálfu, fátækur og
umkomulít'l!, eins og margur
barnamaðurinn var; — en engu
rninna áræði þurfti til þess að sitja
fceima í strjálþyggðu, vegalausu,
brúarlsusu, fátæku, einangruðu og
umkomulausu landi, þar sem hrafn-
ar Jilökkuðu yfir hordauðum skját-
um úti um kalinn haga.” (Saga al-
þvðufræðdunnar á Islandi, bls. 15L).
Margu- heimi'dir benda til þess að
þeir sem flucíust úr landi ætluðu
sér að snú;> ti'tur heim til Islands
er um hægðis't. Þó varð sú raun-
in á, að Ocstir þeirra settust að
til langdvalar og komu aldrei aft-
ur til íslands
Þrátt fyrir efnahagslega Brðug-
leika á þessu tímabill er það at-
fcyglisvert að þióðmálabarátta og
menningarbarátta þióðarinnar var
cinstaklega bróttmikil qg áræð'n.
Auk sjálfstæðismálsins, sem fyrir-
sjáanlega var á góðri leið til full-
komins sigurs, höfðu stórvægilegar
brcytmgar átt sér stað á sviði verzl-
unarmáln og skólamála. Það var
því ekki að ófvrirsvnju að ýmstr
áfelldust þá Islendinga, setn frem-
ur vildu af.sala sér og afkomeudutn
sínum tslenzku þióðerni heidur en
að brauka borran og góuna. All-
miklar umræður og deilur urðu
um þetta mál hér á landi, og 1876
samh'kkti albingi lög um fluttv
ing manna til annarra landa. —
Nokkrar hrcvtingar voru gerðar á
þes-m lögum 1891.
{ SLítrsti 'iluú íslenzkra útflytj-
enda mun hafa flutt búferlum á
árunum 1860 til 1890. McnniBgar-
barátta þjóðarinnar á þessu tima-
bili cr sérstaklega athyglisverí og
gefur einnig tilefni til samanburð-
ar á þróun og meaningarbiráttu
þjóðarínnar í dag. Á þessum breua-
ur áratugum voru reistir barna-
skólar í Reykjavík, á Akureyri, i
Garðahreppi, að Brunnastöðum, á
Isafirði og í Hafnarfirði. Búnaðar-
skólar voru settir á stofn í Olafs-
dal, á Hólitrn, Eiðum og á Hvann-
eyri. Húsmæðrafræðsla og sjómanna
fræðsla hófsr, gagnfræðanám höfst
á Möðruvöllum og í Flensborg, en
þar hófst einnig kennarafræðsla um
svipað leyti. Fræðslulögin frá
1880 benda einnig til þess að for-
ystumenn okkar hafi skilið hið hag-
nýta gildi menntunar. Ef lidð er á
þá fjölmörgu málaflokka, sem rædd-
ir voru á alþingi á þessum árum,
fer ekki hjá því, að menn verði
snortnir af þeim stórhug og skarp-
skyggni, sem þar kemur fram. —
Stærsti áfanginn í þjóðmálabaráttu
þessa tímabils mun þó án efa hafa
verið sigurinn í sjálfstæðismálinu
1874, sem veitti þjóðinni andlegan
styrk og trú á framtíðina.
Þegar við lítum til baka og virð-
um fyrir okkur baráttu þjóðartnn-
ar hættir okkur gjarnan til að af-
laga sögusviðið með því að reikna
með ýmsum lífsþægindum og-hátt-
um, sem í dag eru taldir sjálfsagð-
ir og eðlilegir. Torfbærinn, olíu-
lampinn og hesturinn settu sterkan
svip á líf þjóðarinnar á 19. öld-
inni. Enda þótt tækni og vísindi
nútímans hafi fært okkur hlýjar og
hentugar vistarverur, rafvæðingu
og hraðar og öruggar samgöngur
þá er ekki víst að mannsandinn hafi
fært okkur nær hinu endanlega tak-
marki, sem er lífsgleði, starfsgleði
og hamingja. Nú væri fráleitt að
halda því fram, að lífsafkoma væri
hvergi betri ::n á Islandi. En jafn
fráleitt er að halda, að þjóðir serrí
kunna nð bjóða upp á faetri lífs-
afkomu bjóði jaftiframt upp á betri
og fyllri lífshamingju. Engin þjóð
veraldar er vítalaus og tnörg eru
vítin verri en efnaliagsástandið á
Islandi í dag.
Islenzka þjóðin stendur á mikil-
vægum tímamótum. Framundan
bíða viðfangsefni sem reyna á
manndóm og skapfestu. Þjóð, sem
fengið hefur það hlutskipti, að varð-
veita hina elztu nútíma tungu hef-
ur vissulega dýrmætu hlutskipti að
gegna. Enda þótt efnishyggja sé í
eðli sínu rökræn er ekki ávallt víst
að hún sé skynsamleg.
Fjöhnargir þeirra, sem r.ú hafa
í hyggju að flytja búferlum til ann-
arra landa hafa eflaust í hyggju að
Dr. Bnagi Jóisefsson,
koma aftur tll {slands. Það er trú
mín, að likt muni fara nú sem
fyrr, að fæstir muni snúa heim
aftur heldur setjast að erlendis og
þar með hafna endanlega því lífi
og starfí, sem einungis ísland getur
veitt. Þjóðin er fámenn, en býr
yfir menningararfleifð, sem er
hverjum íslendingi kær. Að flytja
úr landinu vegna tímabundinna
erfiðlcika sæmir engum þetm, sem
hefur trú á landið og þjóðina. —
Þeir sem ekki geta horfzt í augu
við erfiðleikana, sem nú há þjóð-
inni, munu ekki líklegir til þess
að yfirstíga hugsanlega erfiðleika
í fjarlægum löndum. Fyrir okkur
íslendinga verður aldrei neitt land
betra en ísland.
í
II.
Síðari Iduti 19. aldarinnar var
mikið umrótatímabil í menningar-
sögu þjóðartnnar. Þessi hreyfing
hófst á þriðja og fjórða tug ald-
arinnar með{ sterkri vakningaröldu
er miðaði aðf.því, að þjóðin öðlaðist
fulit stjórnarlarslegt sjálfstæði. Jafn-
hliðia sjálWtæðismálinu (báru tvÖ
önnur mál hæst, en það voru verzl-
unarmálið og skólamálið, eins og
áður er vikið að. Þróun sjálfstæðis-
málsin9 og verzlunarmálsins á 19.
öld var reyndar háð þeim takmörk-
unum, er 9tjórnin í Kaupmanna-
höfn átti mestan Iiluta að. I skóla-
málinu rar aðstaðan að mörgu
leyti hagkvæmari þar sem lands-
nietui gátu sjálfir sett á stofn án
íhlutunar eða afskipta stjórnarinn-
ar.
Enda þótt margt hafi breytzt á
síðustu hundrað árum í þjóðmála-
baráttu Islendinga, eru meginmála-
flokkarnir enn hinir sömu. Þróun
þessara mála er nú mótuð af þjóð-
inni einni, og það sem miður (er
verður ekki lengur skrifað á reikn-
ing stjórnarinnar í Kaupmanna-
höfn. Ég held að allir íslendingar
munu því satnmála, að endurheimt
fulls sjálfstæðis hafi bætt stórlega
menningarlega og efnahagslega að-
stöðu þjóðarinnar. Á hinn bóginn
er vafasamt að almenningur hafi
ahnennt gert sér grein fyrir ýms-
um þeim vandamálum, sem'fylgja
menningarlegu og efnahagslegu
sjálfstæði fámennrar þjóðar með
scrstæða tungu. Það er athyglis-
vert, að á síðusru árum hafa menn,
í vaxandi mæli, lagt áherzlu á nor-
ræna samvinnu. Þessi viðbrögð eru
mjög eðlileg og þarfnast engrar
skýringar v'ð. En þó að þcssi sam-
staða sé okkm íslcndingum holl,
ber okkur þó fyrst og fremst að
halda stöðu okkar sem sjálfstæðr-
ar, hugsandi og starfandi þjóðar.
Hættir í Svíþjóð eða í Noregi rétt-
læta ekki, einir saman, gildi við-
komandi málcfna. En til þess að
þjóðin gctí haidið virðingu sinni
og reisn þarf hún að hefja öfluga
baráttu fyrir jákvæðri stefnu í
fræðslumálum.
Of mikil áherzla verður aldrei
lögð á hina menningarlegu sér-
stöðu þjóðarinnar. Á hinn bóginn
er vert að gera sér grein fyrir
þeirri hættu, sem stafar af ein-
strengingslegri einangrunarstefnu.
Verndun íslenzks þjóðernis verður
ekki tryggð með neikvæðum t.ð-
gerðum gagnvart erlendum áhrif-
um, heldur með jákvæðri afs'öðu
og aðgerðum gagnvart hverri
verðugri hugsjón, hvort sem hún
er af innlendum eða erlendutn toga
spunnin.
III.
Ef við lítum á hina þrjá stóru
málefnaflokka, sem áður er vi"n-
að til; stjórnmál, efnahagsmál og
fræðslumál er vert að gera sér
grtin fyrir hinum eðlislægu tengsl-
um þeirra Lmbyrðis. Þegar v:kið
er að efnahagsmálunum í dag, er
lióst, að þjóðin sem heild skynjar
ljóslega erfiðleikana. Menn dcila
vítt og brcitt um orsakir bessara
erfiðleika, og margt af því, sem
s:,gt hefur verið er án efa á rökum
reist. Þó er athyglisvert, að í 'tm-
raðunum um skólamálin er mjög
sjaldan rætt um hið þjóðhag;!ega
gildi menntunar. Þó að einstöku
tinnum sé tekið svo tíl orða, iS
menntun sé bezta fjárfestíngin, e/
engit Hkara en, að fræðslumá.'in
■ séu knúin áfram á grnndvelli e'n-
hvers óskilgreinanlegs, sjálfréttlæt-.
ot.Iegs fyriro.eris í menningirlífi
þjóðarinnar. ‘Hórum fjárhæðum tr
varið til fræTilúniála, en vegna
þess að menn skilja ekki hinn raun-
verulega tilgang c, þess lítið gætí,
að þessurn fjvvtitingum sé Varíð
skynsamlega. Auðskilin munu |'ó
dæmin úr ckólabyggingamálunurn
þó öðrum sé sleppt. Smá uppl'.æð-
uni er varið bingað og þangað,
þannig að ár og jafnvel áratugi,
(sbr. Iðnskótina í Re>'kjavík) tc?r-
ur að ljúka hinuin einstöku bygg-
byggingum. Ástæðan fyrir þessu er
meðal annars fólgin í hinni alþekktu
jafnræðíshugsjÓH og breppapóiitík,
sem svo mjög setur svip sinn á
alla fjárveitingastarfsemi þjóðar-
innar.
Nú má margt gott segja um
jafnraðishugsjónina, en því má
ekki gleyma, að þjóðin er fámenn
og ekki auðug. Stefnan í skóla-
byggingamálunum er þess vegna
óraunsæ, og kemur það bezt fram
í bálfbyggðum skóla-bygginguin
um allt land, eða jafnræði eymd-
arinnar, tins og bezt mættí- kalla
það.
Svo að litið sé á íríálið frá ann-
arri hlið, er lærdómsríkt að íhuga
þá þróun, sem orðið hefur á fram-
haldsmennmn og háskólanámi hér
á landi. Vandamál háskólans, ein
saman eru svo viðamikil að þau
verða ekki rædd hér að sinni. Enda
þótt margt mcgi kenna stjórnar-
völdunum um stöðnun háskólans
bendir margt tíl þess, að hinar dip-
lómatisku aðferðir Iháskéllarektors
hafi ekki reynzt notadrjúgar í bar-
áttunni' fyrir eflingu æðstu mennta-
Stofnunar þjóðarinnar.
Almennt má orða það svo, að
framhaldsmenntun í landinu sé í
mestu niðurlægingu. Menntaskól-
arnir hafa reyndar sérstöðu um
námshætti, og eru vandamál þeirrá
því af öðrum toga spunnin. Af
þeim undanskildum er vart hægt
að ræða um framhaldsmenntun I
landinu, í nútíma skilningi. Reynd-
ar fer stór hópur nemenda til ann-
arra landa til fratnhaldsnáms, og er
nú svo komið, að náinskostnaður
fyrir tvo Islendinga erlendis er orð-
■inn meiri en sem neniur árslaun-
um eins prófessors við Háskóla ís-
lands. Þó munu þess nllmörg dæmi
að árlegur námskostnaður fyrir einn
íslenzkan námsmann e'r meiri en
sem nemur árslaunum cins prófess-
ors við háskólann. Enda þótt allur
erlendur námskostnaður sé ekki
greiddur í gjaldeyri ætti þessi sam-
anburður að gefa tilefni til verð-
ugrar umliugsunar. Enda þótt þjóð-
in muni halda áfram að sækja
menntun til annarra landa, ber okk-
ur siðferðisleg skylda til þess, að
efla menntaslofnanit þjóðarinnar
og þar með auðga andlegt og menn-
ingarlegt líf þjóðarinnar.
Ég sé ekki ástæðu til að telja
upp þær ýmsu starfsgreinar, sem
nútíma þjóðfélag krefst svo hægt
sé, að hyggja upp heilbrigt og heil-
steypt athafnalíf. Auðvitað ber þjóð
inni að stefna að því, að veita
æskunni góða almenna menntun.
Stefnan í þessum málum þarf að
grundvallast á rannsóknum og nið-
urstöðum, sem okkar eigin fræði-
Frambald á 5. síðu.