Dagblaðið - 29.05.1980, Side 17

DAGBLADID. FIMMTUDAGUR 29. MAÍ 1980.__
Máttur orðsins
og vanmáttur
Lerfur Jóelsson:
EINSTIGI i MANNHAFINU, Ijöð
Lotur, Roykjavik 1979. 53 bls.
Ljóðakverið hans Leifs hefst á
Spádómi sem ortur er árið 1965. Þetta
er þunglamalegt kvæði og dálítið
hnoð. En úr því má lesa að 19 ára hafi
hann ætlað að verða skáld en frestað
því þar til siðar þegar „visnar fjóla i
heiði / og fölna sumarsins blómin
ungu". Aftan á kápusiðu segir Leifur
að Ijóðin séu ort, öll utan eitt Iþ.e.
Spádómur), árið 1971 eða 1978. Þá
hafi hretin sem sé verið komin i lifi
skáldsins og eitthvað til að yrkja um.
Ljóðunum er raðað í tvo kafla. I
hinum fyrri eru 10 kvæði, ort undir
frjálsum hætti, galgopaleg sum eins og
Fjöldasundmótið, en í öðrum þungur
undirtónn sársauka og einmana-
kenndar. I sumum felst siðaboðskapur
eins og t.d. í Ijóðinu Vaggan:
Þá lást þú aftur i vöggunni
og varst ekki lengur týndur
og horfðir á mig skærum augum
og hugsaðir láttu þau aldrei framar
leita hamingjunnar með barninu sinu
láttu þau leita hennar í barninu sinu
og láttu þau aldrei framar lifa
fyrir barniðsitt, heldur
láttu þau lifa í barninu sinu.
Baráltukrcedi er af svipuðum toga,
höfundur kennir okkur og gefur góð
ráð, brýnir sjálfan sig um leið:
Áður en lagt er upp í ferð
er betra að taka sig saman
og gerast ferðamaður
ekki hrekjast af stað
eins og flóttamaður
heldur taka fyrsta skrefið sjálfur.
ogstíga fast til jarðar.
(13)
Kvæðið / straumkastinu er langur
bálkur i IV köflum — súrrealiskar
myndir úr píslargöngu eða hreinsunar-
eldi. Út úr þeim eldi gengur mælandi
ljóðsins hertur til stáls og tilbúinn í
slaginn.
Nokkuð er um heimspekilegar
vangaveltur i ljóðum Leifs. Nefni ég
þar Umhverfisvernd og Sannfcering
en Ijóðin eru miklu fleiri þar sem
höfundur reynir að komast að niður-
stöðu um lifsvandamálið, afstöðu
okkar til umheimsins og veru okkar i
heiminum. Eitt þessara Ijóða er Tii
Finars Ólafssonar. þar sem skáldið
minnir okkur á að afstaða nútíma-
mannsins til náttúrunnar sé annars
eðlis en forfeðranna, þeirra, sem voru
sjálfir hluti náttúrunnar. Þessu vilja
þeir félagar, Einar og Leifur, breyta í
kvæðinu.
77/ Birnu er vel ort Ijóð sem lýsir
gleði ástarinnar og fullkomnun.
í síðari kafla bókarinnar eru 18
stutt Ijóð, sum jafnvel ein setning:
Kaldhamraðar eru Grænlands-
strendur,
borgarísjakarnir á reki
eins og nistandi óp
gegn blóðrauðum sumarnæturhimni.
(Við Grænland bls. 46)i
Fjögur ljóð af átján i þessum kafla
fjalla um Orðið: Einvera (35),
Tœknin (36), Orð á hausti (38) og
Einn (41). Hið fyrsta þessara Ijóða,
Einvera, lofar góðu um mátt orðsins:
Dagarnir ganga fram hjá húsi mínu
og drúpa höfði
Djúpskyggnar eru næturnar
þögnin logandi heit
og máttug orðin
sem stíga úr sálarfylgsnum
En í hinum síðari fyllist skáldið van-
mætti gagnvart tjáningunni, ritvélin
geldir hugsanir hans, eins og hann
segir berum orðum í Tæknin og Einn,
Leifur Jóelsson.
enda skreppa Ijóðin saman það sem
eftirer bókar.
Ljóðin i heild eru innhverf, lýsa
miklum átökum og sveiflast frá
glaðbeittum bardagavilja yfir í þunga
einmanakennd og bið, allt að þvi
uppgjöf, sbr. lokaljóð bókarinnar
Héðan:
Héðan verðurðu að ganga
þrátt fyriróvissu
þrátt fyrirleiða
þrátt fyrir kjarkleysi
(53)
Þá eru Ijóðin ennfremur mjög mis-
jöfn að gæðum og sum varla þess
virði að vera sett á bók. Nefni aðeins
tvö, sem að mínu mati mætti sleppa: /
minningu Gurú (52), sem er ekki
annað en spurningin „Hver er ég?” á
mismunandi tungumálum — jafnvel
þó höfundur hafi ætlast til að fyrir-
sögnin gæfi innihaldinu gildi, og
(II)
Tékknesk kvikmyndagerð
Tékkar geta státað af þvi að hafa
átt einn frumherjanna á sviði kvik-
myndatækninnar, sálfræðinginn
Purkync, sem vann að því á árunum
1840—1850 að fullkomna ýmsar að-
ferðir til að búa til hreyfanlegar
myndir. Hann vann að þessu vegna
starfs síns, en leit þó einnig fram á
veg og sá fyrir sér að listræn not
mætti hafa af þessu.
Fyrsta opinbera kvikmyndasýning-
in á tékkneskri kvikmynd var haldin
af arkitektinum Jan Krizenecky, sem
hafði einnig gert myndina. Þessi
sýning var árið 1898 og Krizenecky
notaði tækjabúnað sem hann hafði
keypt i Paris af þeim Lumiére-bræðr-
um. Á næstu árum voru margar
myndir framleiddar, i fyrstu einkum i
tékkneska hluta landsins en síðar
einnig í Slóvakiu. 1907 er fyrsta kvik-
myndahúsið opnað í Prag af sjón-
hverfingamanninum Ponrepo.
Þremur árum síðar hefst svo reglu-
bundin framleiðsla kvikmynda með
stofnun Kinofa-kvikmyndafyrir-
tækisins sem gerði einkum frétta- og
vísindamyndir. Fleiri kvikmynda-
fyrirtæki litu dagsins Ijós og árið
1913 stofnar Alois Jalovec lllusion-
film, sem sérhæfði sig i gerð drama-
tískia mynda með vinsælum leikur-
um. Að vísu blómgaðist hin innlenda
kvikmyndagerð í þá daga ekki vel í
samanburði við innfluttar kvik-
myndir, en almenningur i Tékkó-
slóvakíu (og viðar) tók ástfóstri við
þennan nýja fjölmiðil.
Smám saman tóku leikarar og
menntamenn að fá áhuga á kvik-
myndinni. Stofnun tékkneska
lýðveldisins 1918 hafði örvandi áhrif
á kvikmyndagerð og ýtti undir þá
viðleitni að þróa kvikmyndina sem
hluta þjóðmenningarinnar. 1923 er
stofnað kvikmyndaminjasafn
(Cescoslovenskye filmove museum), myndagerð töluverður höfuðverkur,
eitt hið fyrsta sinnar tegundar í eins og reyndar kvikmyndagerð
veröldinni, af Jindrich Brichta. Um flestra smáþjóða. En með þvi að
svipað leyti hafði þó erlendur kvikr ríkisstyrkir kvikmyndaiðnaðinum til
myndaiðnaður gengið nærri hinum handa voru töluverðir tókst að yfir-
tékkneska; um miðjan þriðja ára- vinna þá erfiðleika. Tékkar eru
tuginn voru sárafáar kvikmyndir reyndar ein fyrsta þjóðin, ef ekki sú
framleiddar. Tékknesk kvikmynda- fyrsta, sem tekur upp á því að veita
Fjárbóndinn Baran ásamt konu sinni og barni i kvikmyndtnnt Skuggar sumarsins
— einu af stórvirkjum tékkneskrar kvikmyndageróar á seinni árum. Leikstjóri:
Frantisek Vlacil.
gerð hlaut þó uppreisn æru um
stundarsakir, en kreppan hafði ill
áhrif, einkum þar sem ný tækni,
hljóðið, var óðum að ryðja sér til
rúms í kvikmyndaiðnaðinum.
Hljóðtæknin varð tékkneskri kvik-
opinberu fé til kvikmyndagerðar, og
var það gert með því að sérstakur
skattur var lagður á innfluttar kvik-
myndir. Ennfremur voru í gildi
ákvæði þess efnis að sérhvert kvik-
myndahús skyldi sýna að minnsta
kosti átta innlendar myndir á hverju
Kvik
myndir
Barrandov-kvikmyndaverið, sem
byggt var 1932—3, var þá eitt full-
komnasta kvikmyndaver í Mið-
Evrópu- og laðaði fjölda erlendra
kvikmyndaframleiðenda til að gera
myndir sínar þar. Innlend kvik-
myndaframleiðsla jókst enda á
árunum 1930—1937 úr átta myndum
upp i 54! Tékkóslóvakía var orðin
höfuðvígi kvikmyndalistarinnar i
Mið- og Austur-Evrópu, og margir
tékknesku leikstjóranna orðnir vel
þekktir víða um heim fyrir kvik-
myndir sínar. Gustav Machaty hóf
leikstjóraferil sinn með þöglum
myndum en öðlaðist einkum frægð
fyrir myndirnar Erotikon (þögul,
1929) og Extase (1933). Báðar mynd-
irnar eru byggðar upp kringum
erótíska táknnotkun, sem í þá daga
var tiltölulega óþekkt. Karel Lamac
sérhæfði sig sem leikstjóri einkum i
gerð gamanmynda. Hann gerði
meðal annars þöglar kvikmyndir eftir
sögu Jaroslav Hasek: Góði dátinn
Svejk. Lamac vann ekki einvörðungu
i Tékkóslóvakiu heldur haslaði sér
einnig völl í Berlín, Vin og París.
Josef Rovensky gerði kvikmyndina
Reka (Fljótið, 1933), en sú mynd
þótti öðrum fremur dæmigerð fyrir
„Tékkneska stilinn”: Ijóðræn mynd,
byggð á afskaplega fallegri mynda-
töku. Þessum stíl tengjast öðrum
fremur nöfn myndatökumannanna.
Jan Stallich og Otto Heller. Ekki
verður skilið við þetta timabil tékk-
neskrar kvikmyndasögu án þess að
nefndir séu leikstjórarnir Otakar
Vavra og Elmar Klos. Vavra gat sér
Tékkneskar gamanmyndir hafa
löngum verið taldar I sérflokki og
nægir að nefna myndir Milos Forman
þvi til staðfestingar. Hér er mynd úr
Adela er svöng, sem sýnd var á Tékk-
neskum kvikmyndadögum fyrir
skemmstu.
ljóðið Mun, rímæfing, margnotað
orðalag, eins og hundruð annarra
náttúruljóða í anda rómantíkeranna
gömlu.
Á kápusiðu boðar Leifur næstu bók
og hef ég frétt að hún sé nýútkomin.
Það má mikið vera ef ekki hefur verið
pláss í þeirri bók fyrir bestu Ijóðin úr
Einstigi í mannhafinu og hefði
höfundur þá sloppið við að opinbera
almenningi tilraunir sinar og uppköst
Gagnrýnið val er ekki úrelt. Það er
klókt að beita þvi og borgar sig i
bisnessnum.
Að lokum eitt ljóð, Andstæður
(42), sem selja má dýrt:
Sumir fara langa vegu
að ryðja komandi kynslóðum braut.
Aðrir gefa börnum sínum heiminn.
kyrrlátir snúa sér til veggjar.
Rannveig.
Bók
menntir
Rannveig Ágústsdóttir
■\
einkum orð fyrir myndir sinar sem
byggðar voru á klassiskum bók-
menntaverkum en Elmar Klos hóf
feril sinn með gerð heimildakvik-
mynda.
Innrás nasista I939 batt skjótan
enda á þetta'blómatímabil tékknesku
kvikmyndagerðarinnar. Þeir tóku í
sinar hendur kvikmyndaver Tékka,
þeirra á meðal Barrandov-verið, juku
við tækjabúnað þeirra og framleiddu
þar myndir — eins og Tékkar komast
að orði — í minni hávaða og látum en
þeir áttu við að stríða heima fyrir.
En þrátt fyrir innrásina og
styrjöldina var hugað að innlendu
kvikmyndagerðinni. Kvikmyndasafn
er stofnsett I943, en það sem hafði
langmest áhrif var áætlun nokkurra
kvikmyndagerðarmanna undir
forystu Vavra og Klos um þjóðnýt-
ingu kvikmyndaiðnaðarins um leið
og hersetu nasista létti. Það tókst
vonum fyrr og í kjölfarið fylgdu sér-
staklega gerð kvikmyndaver fyrir
leikbrúður og teiknimyndir, og litlu
siðar var kvikmyndaskólinn i Prag,
FAMU, stofnaður.
Þjóðnýtingin hafi þau áhrif sem til
var ætlast. Tékkneskar myndir hlutu
fjölda viðurkenninga á alþjóðlegum
kvikmyndahátíðum og myndir
nýrra, efnilegra leikstjóra litu dagsins
Ijós — þeirra á meðal voru leikstjórar
sem áttu myndir á tékknesku kvik-
myndadögunum í Háskólabíói, eins
og Karel Zeman (Krabat). Að visu
voru aðstæður allar með erfiðara
móti á árunum eftir styrjöldina, en
framleiðslan hafði engu að síöur
vaxið jafnt og þétt á öllum sjötta ára-
tugnum og nálgaðist ákveðið fast
mark á þeim sjöunda (27 tékkneskar
myndir og 4 slavneskar 1960, 32 og.7
1965, 33 og 7 1967). Eru þá ekki
taldar með teiknimyndir, heimilda-
myndir, leikbrúðumyndir og aðrar
smærri myndir. Tékknesk kvik-
myndagerð var að lifa nýtt og spenn-
andi, blómaskeið, sem ekkert lát varð
á fyrr en með innrás rússneskra herja
i landið 1968. Með þeirri hernaðar-
aðgerð var bundinn endirá eitthvcrt
frjóasta skeið kvikmyndagerðar, scm
enn hefur verið augum litið, og við
tók pólitísk ritskoðun sem kæfði hið
listræna framtak. Þó hefur getið að
líta nokkrar athyglisverðar myndir
frá Tékkóslóvakiu eftir til dæmis
Karel Kachyna (I’m Jumping Over
Puddles Again, 1970), en hann á tvær
myndir á kvikmyndadögunum hér:
Litla hafmeyjan og Stefnumót í júli.
Ennfremur hefur leikstjórinn Franti-
sek Vlacil getið sér gott orð fyrir
sögulegar kvikmyndir sínar, en þeirra
á meðal er Skuggar sumarsins.

Vi