Dagblaðið - 29.05.1980, Blaðsíða 18

DAGBLAÐIÐ. FIMMTUDAGUR 29. MAÍ 1980.
18
SPARIFOHN 0G LIKKLÆÐIN
Ef tekiö væri tillit til alls þess sem
sænsk-ungverski listamaðurínn
Endre Nemes hefur upplifaö um
dagana, ætti hann í raun að vera
löngu dauður eða að minnsta kosti
genginn af vitinu. Það er til marks
um þrautseigju hans og sálarstyrk að
hann skuU ekki hafa kiknaö, heldur
mcgnað að byggja á lífsreynslu sinni
voldug listaverk.
Nú er úrval verka hans til sýnis í
Norræna húsinu fram til fyrsta júní
og sýnú svo ekki verður um villst að
þarna fer einn af meiri háttar mynd-
listarmönnum vorra tíma, — flestum
íslendingum ókunnur. Verður þetta
að teljast með merkustu sýningum
sem Norræna húsið hefur hýst. En
'lítum á feril Nemes, til stuðnings full-
yrðingu minni hérí upphafi.
Á flótta undan
nasistum
Hann er fæddur og uppalinn í
þeim suðupotti sem austurríska
keisaradæmiö var, árið 1909. For-
eldrar hans voru ungverskir en
búsettir meöal Tékka. Árið 1924 varð
Nemes svo að ljúka skyldunámi sínu
pieðal Slóvena og fjórum árum siðar
hóf hann listferil sinn í Prag. Er
nasistar hófu aö láta ófriðlega árið
1938 flúði Nemes, sem var einarður
andfasisti, til Finnlands þar sem
honum tókst að fá kennarastöðu og
hóf hann þegar þátttöku í finnsku
myndlistarlífi. En hann vanmat ítök
nasista í Finnlandi á þessum árum,
því þeir komu því til leiðar að Nemes
var vísað úr landi árið 1940. í Svíþjóð
fékk hann ekki fullt dvalarleyfi, en
norskir listamenn komu þvi í kring að
honum var boðið til Noregs til lang-
dvalar. Nemes var ekki búinn að vera
i Noregi nema sex daga þegar Þjóð-
verjar réðust inn í landið og gekk
hann þegar í norska herinn. Eftir
nokkur átök gáfust Norðmenn upp
og að undangengnum miklum
hrakningum tókst Nemes að flýja til
Svíþjóðar. Þar var honum komið
fyrir í flóttamannabúðum, þaðan
sem hann fór til Stokkhólms.
Hættulegur
listamaður
Nokkrum mánuðum síðar hóf
Nemes aftur að mála og árið 1948
gerðist hann sænskur ríkisborgari.
En ferill hans eftir það hefur ekki
verið óslitinn dans á rósum. Sænskir
Endre Nemes ásamt einu málvcrka sinna.
listamenn voru margir tortryggnir í
hans garð lengi vel, vildu ekki viður-
kenna framlag hans til sænskrar
menningar og sumir létu jafnvel hafa
eftir sér að Nemes væri „hættu-
legur” fyrir sænska list. En í millitíð-
inni hafa Tékkar sýnt verk hans á
tékkneskum sýningum, Ungverjar
hafa talið hann meðal helstu lista-
manna sinna og Slóvenar hafa einnig
notað verk hans á yfirlitssýningum.
Og nú er hann fastur þátttakandi í
flestum þeim sýningum á sænskri list
sem fara fram á erlendri grund.
En það má svo sem skilja ugg
þeirra ágætu manna sem getið er hér
að ofan. í stað þess að feta meðalveg-
inn, fást við málaða eða steypta
félagsfræði eða þá ljóðrænar stúdíur
af fólki og náttúru, steypir Nemes sér
Endre Nemes, Arfleifð Endurreisnar, 1977.
Myndlist
inn í eigin hugmyndaheim og dregur
fram úr koffortum ýmsar óþægilegar
staðreyndir.
Tragísk
lífsskoflun
Myndheimur hans er ekki stöðug-
ur, óbreytanlegur eða áreiðanlegur,
heldur i hæsta máta ótryggur og
óþægilegur. Eins og Nemes segir
sjálfur: Meðan þið sjáið i saumavél
klæðnað morgundagsins, þá sé ég í
henni líkklæði. Það var í súrrealisma
sem lifsreynsla hans og tragísk lífs-
skoðun fann sér listrænan farveg.
Sú stefna með áherslu sína á ógn og
afl undirvitundar, erótík og óhefta
tjáningu, hafði borist til Prag fyrir
1930 og það er auðséð á elstu verkum
endalaust við eitthvert visst tákn eða
frumhugmynd eftir því sem ímynd-
unaraflið segir fyrir um. Það má
meira að segja finna í myndmáli hans
tilvitnanir i ýmis áhugamál súrreal-
ista (og Dadaista), — t.a.m. gömul
myndablöð og bækur, forn apparöt
ýmiss konar, frumstæðar vélar, skot-
vopn, grimur, fugla, líffræði Vesa-
líusar o.s.frv. Stundum finnst manni
jafnvel sem myndabækur Max Ernst
(Femme 1000 tétes) hafi verið Nemes
mikil stoð. Það mætti því segja að
undirrót margra málverka Nemes sé
einhvers konar eftirsjá (nostalgía)
eftir horfnum heimi, hvort sem hann
hefur einhvern timann átt sér stoð í
veruleika eða sé draumaheimur, og
jafnframt eru myndir hans tíðum
torræð tákn eða tilbrigði um nútím-
ann.
Endre Nemes — Táknmál, 1968.
Nemes, á sýningunni í Norræna
húsinu og í vandaðri skrá, að hann
varð strax yfir sig hrifinn af mögu-
leikum hennar. Við sjáum hann
prófa sig áfram með „ósjálfráða”
teikningu (automatisma), verk í stíl
André Masson, siöan hefur de Chir-
ico mikil áhrif á Nemes á tímabili og
það er vart fyrr en eftir 1955 að
Nemes tekst að koma sér niður á
eigin vinnumáta. í honum má finna
merkilegt bland af Ernst, Duchamp,
kannski Picabia, en þó má koma
auga á sérstök og persónuleg ein-
kenni í öllu því sem Nemes tekur sér
fyrir hendur.
Endalaus spuni
Það er svo upp úr 1960 sem hann
haslar sér öll f eigin málverki og hefur
Nemes haldið sínu striki síðan. Þótt
Nemes sé kannski litið hrifinn af þvi
að vera talinn meðal súrrealista á því
herrans ári 1980, þá virðist nokkuð
ljóst að vinnuaðferöir hans eru í
grundvallaratriðum byggðar á súr-
realískri myndtækni, þ.e. að spinna
Barokk
En í aðferðum sínum er Nemes t.d.
talsvert langt frá Erró þótt sam-
skeytingaraðferðina eigi þeir sam-
eiginlega, því Erró nær fram áhrifum
sinum með því að tefla saman bútum
úr veruleika nútiðar, án þess að um-
myndahannaðráði.
En við skoðun mynda Nemes meg-
um við ekki gleyma öðrum þætti sem
honum sjálfum finnst stórum
þýðingarmeiri hvað myndlist sína
snertir en allt snakk um súrrealisma.
Hér á ég við mið-evrópskt barokk,
einkanlega hið tékkneska, sem á sét
vart hliðstæðu annars staðar i
Evrópu. Þar eru öll form ummynduð
endalaust, eins og massi og rúm væru
fullkomlega afstæð hugtök. Það þarf
ekki að rýna lengi í verk Nemes til að
sjá tengslin. En hvaðan sem inn-
blástur hans kemur upprunalega, þá
eru augljós skarpskyggni Nemes og
leitandi hugarfar og ekki sakar hárfin
tæknin. Um þessa sýningu mætti
segja margt fieira en þetta verður að
nægja að sinni.
-AI.