Vísbending - 18.12.1997, Blaðsíða 16

það var aldrei haldin aðalfundur í eignarhaldsfélagi inn-
réttinganna. Það hefur kannski átt stóran þátt í því að áhugi
annarra íslenskra áhrifamanna á framgangi Reykjavíkur
hvarf en sinnuleysi og jafnvel neikvæðni tók við. Það sem
var þó alvarlegast var að reksturinn gekk illa og trúin á hin
nýju fyrirtæki tók brátt að dala.
Þegar konungur tók við versluninni 1758 vænkaðist hag-
urinn og t.d. var ullarútflutningur bannaður tímabundið
svo að stofnanirnar fengju einkarétt á því hráefni. En em-
bættismönnum konungs þótti ábatinn af verslunni lítill
miðað við erfiði og leiddist stímabrakið vegna innrétting-
anna. Þeir ákváðu loks árið 1763 að landið skyldi leigt í
einu lagi eins og venja hafði verið til og innréttingarnar
skyldu fylgja með í kaupunum. Við öllu tók Almenna versl-
unarfélagið, eitt stærsta verslunarfélag Dana, sem m.a. tók
þátt í þrælaverslun frá Afríku til Ameríku, en hafði auk
þess Grænland á leigu og verslaði mikið við Miðjarðar-
hafslönd. Félagið varð fyrst til þess að markaðssetja ís-
lenskan fisk á Spáni og Italíu og markaðirnir suður þar urðu
brátt mjög mikilvægir. Eigendur innréttinganna, Skúli og
fleiri íslenskir embættismenn, urðu sjálfkrafa hluthafar í
verslunarfélaginu. Þegar hér var komið sögu hafði félagið
starfað í sextán ár og var nær gjaldþrota. íslandsverslunin
átti að bæta efnahaginn en þrátt fyrir það varð félaginu ekki
bjargað.Skúlalíkaði sameininginillaenfékkaðvísusjálfan
sig skipaðan eftirlitsmann með innréttingunum.
Dönsku kaupmönnunum þótti illt að sitja uppi með tapið
af innréttingunum. Ef til vill gátu þær borgað sig einar sér
en verslunarfélagið græddi mun meira á því að flytja inn
dönsk klæði og óunna íslenska ull út en að láta vinna hana
í Reykjavík. Ekki var heldur frítt við það að fógetinn hefði
annað í huga en gróða þegarhann skipaði málum. Skúli leit
á stofnanirnar sem iðnskóla fyrir landið og vildi ráða sem
flesta að þeim.
Fógetinn tapar
Fjárkláði kom upp á Islandi árið 1760 setn drap fé á
stórum svæðum og gerði ullariðnaðinum erfitt fyrir.
Skúli sendi fyrst menn til ullarkaupa í fjarlægar sveitir en
svo árið 1766 sendi hann skútu innréttinganna til Kaup-
mannahafnar til þess að kaupa danska ull. Þá var kaup-
mönnum nóg boðið og var skútan tekin, höggvin upp og
eyðilögð. Verslunarfélaginu var skylt að halda innrétting-
unum gangandi en reyndi að draga sem allra mest úr um-
svifunum. Hingað var sendur norskur maður, Ari Guð-
mundsson, og átti hann að vera kaupmaður í Reykjavík og
stjórna stofnunum. Ari byrjaði á því að reka 53 menn úr
vinnu og voru þá aðeins 26 eftir við stofnanirnar. Um þá
ráðstöfun sagði hann síðar: „Það er skoðun mín, að stofn-
animarséu eigi ætlaðartil að vera opið hæli og samkunduhús
fyrirallskonarflökkukindur,letingja,drykkjurútaogónytj-
unga“. Ari var drjúgur í kjaftinum og ófyrirleitinn og gneist-
aði frá þegar hann og Skúli mættust. Einn af þeim vefurum
sem Ari rak úr vinnu. bar það fyrir rétti að ástæðan fyrir
brottrekstrinum hefði verið sú að hann afkastaði of miklu.
Skúli lenti einnig í deilum við stjórn Verslunarfélagsins
vegna skuldaskila og hlutabréfa sem íslendingar áttu í félag-
inu. Of langt yrði að rekja þau mál hér, en vegna þeirra
þurfti hann að dveljast langdvölum erlendis og þeim lyktaði
með ósigri hans. Félagið setti hann síðan af sem eftirlitsmann
árið 1769 og var hann með því algerlega sviptur áhrifum
sínum á fyrirtækin í Reykjavík.
Hefnd, hefnd
Eftir þessa ósigra svall fógetanum móður til hefnda og
fyrst skyldi tugta Ara til. Verslunarfélagið gaf á sér
höggstað 1768 með því að flytja skemmt mjöl til landsins.
Vorið eftir hvatti Skúli sýslumenn til þess að kanna vöru-
innflutning kaupmanna og gera upptækt það sem ekki væri
getið í verðskrám. Þann Ijórða júlí 1769, þremur dögum
eftiraðSkúli varsetturafsemeftirlitsmaðurinnréttinganna,
sat hann fyrir verslunarskipi Reykjavíkur. Um leið og róið
var í land með vörurnar tók Skúli þær og innsiglaði eða
gerði upptækar. Hann gekkjafnvel svo langt að gera húsleit
hjá Ara sjálfum og dró fjóra léreftsstranga undan rúmi dóttur
hans. Ari varð æfur, barði saman hnefum með ópi og illum
látum og hafði yfir óbótaskammir en Skúli var hæglyndið
uppmálað. Vitanlega hafði Skúli gengið of langt því að þessi
upptekt var síðar dæmd ólögleg og sýslumönnum skipað að
skila aftur vörunum. Hins vegar hafði Skúli náð að beygja
Ara og þessi sena varð afar mikilvæg seinna í sjálfstæðisbar-
áttunni. Brátt kom þá að því að Ari var rekinn úr starfi vegna
kvaitana uin svindl og fautaskap við verslunina.
Skúli átti margra harma að hefna við Verslunarfélagið
og vildi auk þess bjarga óskabarni sínu, Reykjavík. Hann
dró saman allar ákærur sínar á hendur félaginu, stórar sem
smáar, og lagði til atlögu við þetta alþjóðlega fyrirtæki
nánast einn og óstuddur en landar hans vildu helst ekkert
nærri þessu koma. Skúli sótti málið af takmarkalausri
þrjósku og harðfylgi og varð nærri gjaldþrota í því um-
stangi. í miðju málastappinu, árið 1774, fór Alþjóðlega
verslunarfélagið áhausinn og konungurtók við þrotabúinu.
Skúli skaut málinu til hæstaréttar 1777 en lýsti sig fúsan til
sátta. Sættir tókust 1778 þegar Skúli seldi konungi hluta-
bréfin sín og afsalaði sér stofnunum. Lauk þar með afskipt-
um Skúla af stofnunum í Reykjavík sem staðið höfðu í
nærfellt 30 ár.
Hart í bak
egar Skúli skilaði innréttingunum af hönduin sér 1778
stóð hann nálægt sjötugu og hafði þá verið ýtt út í horn
í landsmálum. Nú höl'ðu tekið við stjórn landsins íhalds-
samir menn undir stjórn Stefánunga (Stephensensættar-
i nnar) en eftirmaður Skúla var einmitt Magnús Stephensen.
Ættfaðir þeirra Stefánunga, Ólafur amlmaður Stefánsson,
kvartaði sáran undan því að fólk væri lokkað frá sveitum til
sjávarbyggða og nú var með öllum ráðum reynt að hindra
þéttbýlismyndun, l.d. með því að banna lausamennsku al-
farið árið 1783. Fram að því hafði vel stæðum mönnum
leyfst að vinna sjálfstætt en nú var öllum skylt að vera
vistráðnir eða gerast bændur sjálfir. Þetta algera bann við
lausamennsku kom einmitt á þeim tíma sem konungur var
að þreifa fyrir sér með útgerð í Hafnarfirði og auglýsti eftir
íslenskum hásetum.
Stofnanirnar skiluðu tapi undir stjórn konungs en frá
1774-1784 var hallinn af ullarvinnslunni 12.900 dalir, en
4.270 dala gróði varð af brennisteinsvinnslu. Tapið var
konungsmönnum lítt að skapi en innréttingunum var samt
viðhaldið til ársins 1787 þegar verslunareinokunin var af-
numin og öll verslunarhús seld ásamt byggingunum í
Reykjavík. Spunaiðnaður hélt áfram fram að aldamótunum
1800 en annars voru húsin tekin undir embættisbústaði og
arðbærari atvinnurekstur, t.d. var opnuð veitingakrá í
Reykjavík 1789 og hefur sú starfsemi haldist óslitið síðan.
Næstu áratugi varð Reykjavík að miðstöð fyrir stjórnsýslu
16