Vísbending - 18.12.1997, Blaðsíða 11

V
ísbending
Skúli fógeti
Var hann „endurlífgari Isalands?“
Ásgeir Jónsson skrifar um Skúla fógeta og áhrif tilrauna hans með innréttingarnar
Ásgeir Jónsson
Bærinn oghöfnin í Reykjavík, málverk: Nicholas Pocock (1740-1821)
Ljósmyndadeild Þjóminjasafns Islands
Skúli hélt mest upp á Pétur mikla Rússakeisara af mikilmennum sög-
unnar. Pétur gerði Rússland að stórveldi með því að neyða þjóðina
til vestrænna hátta jafnframt því að iðnvæða landið. Hins vegar þótti
Rússum sjálfum lítið athugavert við sitt göngulag áður en keisarinn mikli
fór að skipta sér af því, þrátt fyrir að vestrænir menn teldu þá grófa og
frumstæða. Það þarf ekki mikið ímyndunarafl til þess að sjá samlíkingu á
milli Skúla fógeta og Péturs keisara. Fógetinn lagði fram árið 1751 tillögur
að allsherjarviðreisn íslands sem svipaði til aðgerða keisarans í Austurvegi.
íslenskir samtíðarmenn sáu einnig samlíkingu á milli tilburða fógetans og
átrúnaðargoðs hans austur þar og höfðu í flimtingum. Skúli var fyrsti
Islendingurinn til þess að komast til metorða hjá Dönum og landar hans
töldu hann hafa ofmetnast. Þeir uppnefndu hann „ólærðan prosject-
makara“ eða áætlanasmið, mann sem samdi áætlanir af takmarkalausu
sjálfstrausti til bjargar landinu. Þetta má sjá í kvæðinu Veðurvita:
Öll hans prosjectin framgang fá,
föðurlandið það sanna má,
að hér sé kominn annar Zar
er í Rússlandi forðum var;
umskapaði þess allan hag
eins gerir þessi nú í dag;
endurlífgari Isalands
eilífur skyldi titill hans.
Þessum kvæðabálki (sem er 58 erindi) var ætlað að vera öfugmælavísur, með
þeirn skilningi að oflof væri það sama og háð. Kvæðið var prentað án höfund-
arnafns árið 1781 þegar Skúli var sjötugur og einsýnt þótti að afraksturinn af
lífsstarfi hans væri ruður einar. Innréttingarnar voru á hausnum, umbætur í
landbúnaði enduðu með fjárkláða, vilji Skúla í verslunarmálum hafði verið
beygður, og hann sat undir ákærum fyrir vanrækslu í starfi sem landfógeti. Þar
sáust afleiðingar þess að prestssonur frá Húsavík fór að leika Pélur mikla meðal
kotunga hér norður frá.
Nú eru rúm 200 ár liðin frá dauða Skúla fógeta. Helmingur þjóðarinnar býr
þar sem hann setti niður „prosjectin“ sín. Gæti það staðist að oflofið sé orðið að
sannindum og hægt sé að kalla hann endurlífgara Isalands?
Olátabelgur á prestsetri
Þ
ótt Skúli hafi ekki átt keisara að forfeðrum, þá var honurn engin skömm
að sínu langfeðgatali en að honum stóðu í föðurætt Guðbrandur biskup
Þorláksson og í móðurætt Jón biskup
Arason. Skúli fæddist tólfta desember
árið 1711 í Kelduhverfi en faðir hans
var prestur á Húsavík. Hann var rnjög
ódæll krakki og hefðbundnar uppeldis-
aðferðir, hýðingar og fleira þess háttar,
virtust ekki hrína á kauða. Skúli var að
lokum sendur til afa síns í fóstur en
þeim gamla heppnaðist án ofbeldis að
temja Skúla og gaf síðan heilræði um
uppeldi hans: „Láttu drenginn ávallt
hafa nóg að starfa, það eitt getur haldið
honum í skefjum." Þessi frásögn lýsir
persónuleika Skúlaen hann varofvirk-
ur, bæði sem barn og fullorðinn. Hann
var hamhleypa til allra verka, sí-
starfandi með miklum fyrirgangi en
þessir eiginleikar fóru einnig mest í
taugarnar á öðrum. Landfógetinn gat
aldrei verið til friðs.
Skúli fær
smekk fyrir
„handel list“
Skúla var haldið til vinnu utan
heimilis eftir þetta. Hann reri til
fiskjar á vetrum en á sumrin var hann
búðarlokaáHúsavík. Þarkynntisthann
l'yrst kynnst prettum einokunarinnar
en kaupmaðurinn kallaði til hans
„rnældu rétt strákur“ til merkis um að
vogin skyldi fölsuð þegar innlegg
bændanna voru vegin. Skúli missti
föður sinn á unglingsaldri en vildi samt
ólmur sigla út eftir að hafa lokið heima-
námi hérlendis. I Kaupmannahöfn lenti