Vísbending - 18.12.1997, Blaðsíða 24

|^sbending
bandskenningu sem felur bæði í sér heftingu og sadisma.
Að þessu sinni mun ég þó aðeins ígrunda fyrra atriðið en
láta kvalalostaeðli stórbænda liggja á milli hluta.
Hollywoodbíómynd?
Eg vil taka það fram strax í upphafi að ég geri engan
ágreining við endurskoðunarsinna um réttmæti þess
að allt fram um 1900 var landbúnaður atvinnuvegur at-
vinnuveganna í hugum
landsmanna. En eftir það
sýnist mér að við stöndum á
öndverðum meiði um flesta
hluti. Ég skal þó fúslega éta
þetta ofan í mig verði mér
sýnt fram á annað.
Ég held að þegar öll kurl
koma til grafar felist vin-
sældir vistarbandskenning-
arinnar fyrst og fremst í því
hversu einföld hún er en ekki
í réttmæti hennar. Hún upp-
fyllir allar helstu kröfur
Hollywoodbíómyndar.
Enginn þarf að fara í graf-
götur um það hverjir eru
vondir og hverjir góðir.
Fórnarlambið (hið góða
vinnufólk) er kúgað í upphafi
en kraftar þess leysast úr
læðingi áður en yfir lýkur
(þegar vistarbandið trosnar)
og vondu mennirnir (bænd-
ur) eru riðnir af baki og eiga
sér ekki viðreisnar von eftir
það. Upp rís frjáls stétt borg-
ara, sjávarútvegurblómstrar
og framfarir verða sem aldrei
fyrr. Þannig er meira að segja
endirinn lukkulegur en það
er líka lykilatriði í Holly-
wood.
Því miður er það hins veg-
ar svo að þegar við kjósum
að skoða söguna eins og
mynd í svart-hvítu sjónvarpi
vill eitt og annað fara forgörðum. Ég tala nú ekki urn þegar
við notum okkareigin óskhyggju sem mælistiku áhið liðna.
Grundvallarreglan er sú að í öllum okkar dómum verðum
við að gæta sanngirni, jafnvel þótt það flæki málið.
Hver er til dæmis þess umkominn að fullyrða að leysing
vistarbandsins hefði leitt til öflugs sjávarútvegs landsmanna
á 19. öld eða fyrr? Auðvitað geta allir fleygt fram slíkri
fullyrðingu — eins og dæmin sanna — en ég hlýt að leita
eftir rökum. Sjálfur er ég sannfærður um að engin slík
atvinnubylting hefði orðið. Forsendurnar skorti.
frystitogara. Fyrsti íslenski skuttogarinn, Barði frá Nes-
kaupstað, hóf ekki togveiðar fyrr en í febrúar 1971 og í
aprfl 1982 sigldi Örvar HU á miðin, með flökunarvélar og
plötufrysta í iðrum sér. Hann verður þó ekki talinn fyrsti
íslenski frystitogarinn því að 1951 eignuðust íslenskir út-
gerðarmenn togara, útbúna frystitækjum og flökunarað-
stöðu.
Ekkert framhald varð þó á þeirri útgerð. Það var því ekki
fyrr en með Örvari að öld frystitogaranna gekk fyrst fyrir
alvöru í garð á íslandi. Fyrir þann tíma varþað einfaldlega
mat ráðamanna,
með réttu eða röngu,
að önnur veiðitækni
gæfi betri arð og
væri íslensku sam-
félagi heilladrýgri.
Eða verðum við
ekki að ætla svo? Að
minnstakostiverður
íslenskum bændum
ekki kennt um þetta
þróunarstopp.
Kannski munu af-
komendur okkar á
ofanverðri 21. öld
finna í þessu ein-
hverja sök og þá um
leið sökudólga, hver
veit?
Ég held að við
fáum aldrei litið
fram hjá því að
ákveðin íhaldssemi
er innbyggð í öll
samfélagskerfi.
Byltingar í atvinnu-
háttum hafa sjaldn-
ast átt sér stað án þess
að einhverjir mót-
mællu þeim. Til
dæmis voru rnargir
vantrúaðir á útgerð
Barða l'orðum og
það gekk ekki átaka-
laust fyrir sig að fá
fyrirgreiðslu hjá
stjórnvöldum til að
kaupa skipið. Á sama hátt voru íslenskir bændur á síðustu
öld vantrúaðir á að úlgerð gæti borið uppi heilt samfélag,
enda sjálfsagt ekki talið sig hafa nein skotheld dæmi fyrir
slíku. Hvað þetta varðar stóðu íslenskir útgerðarmenn á 20.
öldíalltöðrum sporum,þeirhöfðudæmi umgóðaarðsemi
skuttogaraútgerðar en líka hið öndverða.
Var til fjármagn?
Vinnufólk
Hver sá sem ekki réði fyrir búi skyldi vera í vist á einhverju heimili og eiga
þar grið. Þannig hafði það verið frá ómunatíð og svo var einnig nær aila
19. öldina. Samkvæmt Píningsdómi frá 1490 var lágmarkseign til bústofnunar
ígilcii þriggja kúgilda og sá sem ekki átti slíka eign varð að ráða sig í vist. Hægt
var að kaupa sig undan vistarskyldu og vera Iausamaður ef viðkomandi átti 10
kúgilda eign. Þannig var það rúmlega þrefalt dýrara að segja skilið við sveita-
samfélagið og verða sjálfs sín herra en að stofna bú. Þrátt fyrir öll lög og
samþykktir er óvíst hvað mikið hafi verið farið eftir þeim enda var ríkisvaldið
hvorki nógu miðstýrt né samstætt til að það væri hægt. Þannig segja lögin meira
um það hvernig menn vildu hafa samfélagið en hvernig það var í raun.
Fyrir aðra en þurrabúðamenn voru yfirráð yfir jarðnæði forsenda þess að fólk
stofnaði heimili. Jarðnæði var hins vegar takmarkað og það sama má reyndar
segja um þurrabúðirnar þannig að einungis hluti þjóðarinnar gat staðið fyrir
búi. Fjöldi vinnufólks er þannig ekkert óeðlilegur miðað við það tæknistig sem
samfélagið var á en það sem gerir stöðu þess sérstaka í samanburði við önnur
lönd er réttleysi þess. Laun vinnufólks voru föst allt árið og það naut einskis
hagnaðar af vinnu sinni sem var misjafn eftir því hvers konar störf voru unnin,
heldur rann arðurinn í vasa bóndans. Stór hluti launa vinnufólks var greiddur
í fríðu, föt, matur og búfé í fóðrun, enda var lítið um peninga. Með tíð og tíma
gat fólk komið sér upp bústofni og hafið búskap ef jarðnæði var á lausu eins og
raunin var á fyrri hluta 19. aldar. A 19. öld urðu um 80% allra vinnumanna
einhverntíma á ævinni bændur um lengri eða skemmri tíma.
Vinnumennskan var álitin nokkurs konar skóli áður en menn urðu bændur,
hún var sú besta undirstaða til þess að geta gifst og byrjað búskap, að þjóna fyrst
dyggur og stöðugur í vist, halda saman kaupi sínu og læra forstand og fram-
kvæmdir. Vistarskyldan var fyrst og fremst félagslegt atriði og þar með hagrænt
en það er villukenning að halda því fram að hér hafi verið um skipulegt arðrán
bændastéttarinnar að ræða. Vissulega voru launin lág og arðurinn rann t' vasa
bónda en í gegnum þetta kerfi fóru flestir bændur landsins áður en þeir giftust.
Almenna reglan var sú að menn giftust ekki fyrr en þeir hefðu jörð til umráða
og þannig var framboð á jarðnæði og giftingartíðni nátengd. Hugmyndin að
baki þessu er að fólk fari ekki að fjölga sé nema framfærslugrundvöllurinn sé
tryggur svo ekki komi til ómegðar enda var þá hreppurinn skyldur til að sjá því
farborða. Jarðaframboðið takmarkaði þannig fólksfjölgunina, ef farið hefði
verið eftir öllum reglum, en ljóst er af öllu að svo hefur ekki verið. A þenslu-
tímum eins og á 19. öld þegar fólki fjölgaði voru gömul eyðibýli byggð á ný.
tvíbýli og húsmennska jókst og fólk settist að við sjóðinn í ríkari mæli uns
tengslin milli fólksfjölda og jarðnæðis slitnuðu.
IJr íslenskum söguatlas II, fní 18. öld til fullveldis, bls. 68, (lítillega stytt),
birt með góðfúslegu leyfi Bókaútgáfunnar Wunnar.
Kostnaður við útgerð
Höfum hugfast við hvað var að etja. Stórútgerð kallar á
dýr hafnarmannvirki, kostnaðarsamar fjárfestingar í
skipum og öflugt menntakerfi fyrir sjóntenn. Við skulum
ekki gleyma því að lengi vel hraus íslendingum hugur við
að hleypa sér í skuldir vegna útgerðar skuttogara og síðar
á erþað spurningin um tjármagnið og erég nú sjálfsagt
að hætta mér út á nokkuð hálan ís. Það er þó engu að
síður mikilvægt að velta fyrir sér auðsöfnun áa okkar og hvort
einhver þeirra hafi yfirleilt átt það fjármagn er þurfti til að
stofna útgerðarfy rirtæki er ekki stóð á brauðfótum. Svo mikið
er víst að þeir hafa ekki verið margir. Gleymum því ekki
heldur að lánastofnanir voru engar í landinu, samtakamáttur
manna lítill, og langoftast bundinn við hreppinn, og þeir sem
þó áttu einhverjar krónur í tekjuafgang fjárfestu í jarðnæði.
24