Frjáls verslun - 01.08.1940, Blaðsíða 13

við okkur eina og runnið upp úr íslenzkum
jarðvegi einum, heldur er hún í mjög föstum
tengslum við sögu annarra, og það hefir naum-
ast farið svo nokkur straumur um heiminn,
sem nefnandi sé, að ekki hafi hans greini-
lega orðið vart hér og hann haft hér sín áhrif.
Saga lands vors er því ótvírætt í sömu tengsl-
um við sögu heimsins eins og saga annarra
landa.
Lega landsins hefir þó þau áhrif á ganginn
1 sögu þess, að hún hefir, þrátt fyrir erlend
áhrif, ekki runnið samsíða sögu annarra landa,
fyrr en þá nú á síðustu árum. Hinar tregu
samgöngur við önnur lönd hafa um langt skeið
valdið því, að erlendir straumar bárust hing-
að ekki fyrr en seint og síðarmeir, og dreif-
býlið og erfiðar innanlandssamgöngur hafa
orðið þess valdandi um lengsta skeið sögu
vorrar, að erlend áhrif dreifðust hér dræmt
og voru lengi að festa sig. Það hefir og ekki
ráðið litlu um hvað erlendir straumar bárust
hingað seint, hversu erfitt það var fyrr á tíð
fyrir Islendinga að kanna framandi lönd, og
hversu utanferðir þeirra lengi einskorðuðust
við Danmörku. Dreifbýlið í sjálfu landinu
gerði landsmenn og mjög trega til að taka
framandi áhrifum, vegna þess að það ein-
skorðaði framtak þeirra við jarðarskikann,
sem þeir bjuggu á, einangruðum eins og eyju
í reginhafi, en vandi hins vegar af þeim allt
sameiginlegt framtak, — allt samtak. Þess
vegna var það, að hvert spor áfram var hér geng-
ið af einstökum mönnum, sem allur almenn-
ingur elti, án þess að vita til hvers það var stig-
ið. Niðurstaðan varð sú, að fólkið kunni ekki að
hagnýta sér það, sem áunnið var í hvert skipti,
og allt sat eftir sem áður við sama keip. Þeg-
ar verksmiðjurnar í Reykjavík voru stofnaðar
1752, var það fyrir atorku eins eða örfárra
manna, en fólkið veitti fyrirtækinu engan
stuðning,. — það var ef svo mætti segja ekki
í storminum; fyrirtækið fór á höfuðið, og það
reyndist svo, að þó Skúli fógeti hefði að vísu ekki
verið á undan Evróputímanum, þá hafði hann
verið langt á undan íslenzkum miðtíma. Árið
1787 er einokunarverzlunin afnumin, og það
hefði átt að mega ganga að því vísu, að þá yrði
tafarlaust stórbreyting á verzlunarháttum
landsins, en því fór fjarri, því einokunin hélzt
eftir sem áður. Hún var að vísu ekki í höndum
ríkis eða eins félags, heldur margra kaup-
manna, sem allflestir voru uppgjafastarfs-
menn einokunarverzlunarinnar, og þeir nýju
menn og örfáu íslendingar, sem tóku upp
kaupmennsku, lærðu hina fornu verzlunar-
hætti af þeim, sem fyrir voru, svo að gamla
súrdeigið verkaði áfram og breyting varð eng-
FRJÁLS VERZLUN
in, nema á pappírnum. Loks var verzlunin
gefin frjáls við alla 1854, og nú hefði að
minnsta kosti átt að mega búast við, að fram-
farirnar yrðu hrað- og stórstígar, en það fór
á sömu leið. Verzlunin breyttist lítið og f jarska
seint. Það fóru að vísu ýmsir íslendingar að
verzla, en þeir voru langflestir smávaxnir og
urðu bráðlega afvelta, en hinir, sem stóðu,
flutu í gamla kjölfarið. Það var ekki fyrri en
um aldamótin síðustu, og þó heldur eftir þau,
að verzlunin fór almennt að breytast til full-
komins nútíðarháttar. Þá er síðasta dæmið af
því, hvað tækifærið hefir um langt skeið
reynzt vera seint að skapa framkvæmdir hér
á landi, og hvað það er greinilegt, að það eru
einstaka menn, sem hafa skapað tækifærin,
að vísu ekki í trássi við almenningsálitið, held-
ur án þess að það væri lifandi, eða nokkur
áhugi hjá almenningi eða skilningur. Þetta
áhuga- og skilningsleysi hjá almenningi varð
í reyndinni hemla á því, að tækifærin væru
notuð. Árið 1874 kom stjórnarskráin. Þá hefði
átt að mega vænta þess, að nú tækjust miklar
og fljótar framfarir. En það var öðru nær.
Menn gamla tímans voguðu sér ekki út á það
haf, sem hafði opnazt fyrir stafni. Þeir fóru
með löndum forns vana, og það þurfti bein-
línis að vaxa upp ný kynslóð við hin nýju skil-
yrði, til þess að nota hin nýju tækifæri. Það
var því fyrst eftir aldamótin, í rauninni fyrst
eftir að stjórnin fluttist inn í landið, að lands-
menn fóru að sjá árangur af stjórnarfari því,
sem komst á 1874.
Það er enginn vafi á því, að verzlun og við-
skipti eru undirstaðan undir andlegri og ver-
aldlegri velmegun hverrar þjóðar. Hin and-
lega velmegun er munuður efnaðrar þjóðar,
eða vel stæðrar, en fátæk og voluð þjóð get-
ur um ekkei't hugsað, nema munn og maga.
Enginn maður sá þetta betur en Jón Sig-
urðsson, og engum manni var Ijósara en hon-
um, að á verzlunai’sviðinu hafði afnám einok-
unarverzlunarinnar engu breytt, nema í orði
kveðnu.
Um þessar mundir er það, að Þorlákur
Ólafsson Johnson kemur til skjalanna. Hann
gerist brautryðjandi nýrra verzlunarhátta,
kynnir sér vandlega ei’lent viðskiptalíf, og
þegar hann þykist vera búinn að læra nóg,
snýr hann heim til þess að reyna að koma nýju
og réttu lagi á verzlunina hér. En það fór fyr-
ir honum líkt og Skúla Magnússyni; hann var
að öllu samstígur sínum tíma á Evrópu-vísu,
en mjög langt á undan íslenzkum miðtíma,
eins og hann var þá. Hann uppskar því ekki
sjálfur, þar sem hann hafði sáð, og bar ekkert
13