Helgarpósturinn - 13.03.1997, Síða 11

FIMMTUDAGUR13. MARS1997
Að lemja með hræsni í
óféigan djöiúl
Þjóðmál
Davíð Stefánsson
J skrifar
Alltaf þarf nú að keyra um
þverbak. Allt eða ekkert.
Núna eða aldrei. Háleit mark-
mið eru sett — og enginn nær
upp í þau — og loforðin sem í
markmiðunum liggja hljóta að
verða svikin.
Ég á sex ára dóttur. Hún er
ljós mitt og engiil- sem fylgir
mér gegnum lífið með hrein-
leika og einfaldleika barnsins
og í trausti æsku sinnar á hin-
um eldri og vitrari fetar hún
veginn sem fyrir hana er lagð-
ur.
Þó svo börn láti oft sem þau
séu sár, þegar grenjað er há-
stöfum yfir nammi sem ekki
mátti kaupa eða rifist og sleg-
ist yfir bannaðri sjónvarpsdag-
skrá, er þeim ekkert sárara en
svikin loforð. Það er eitt af því
marga sem ég hef lært af dótt-
ur minni. Börn þurfa ekki að
vera orðin gömul til að skilja
að svikið loforð minnkar lík-
urnar á að næst verði staðið
við það. Loforðið missir merk-
ingu sína og sá sem lofaði upp
í ermina á sér — upptekinn
faðir, annars hugar móðir —
rýrir það traust sem barninu
er eðiislægt og grefur undan
sínum eigin stalli.
Ég ætla ekki að leika uppeld-
isfræðing með þessum orðum
mínum og þykjast vera alvitur
stráklingur sem allir ættu að
breyta eftir. En ég held að orð-
um mínum geti flestir verið
sammála.
Það er af þeim sökum sem ég
rita þetta.
Undanfarnar vikur hafa fjöl-
miðlar verið undirlagðir aug-
lýsingum sem er beint að ...öll-
um. Eða mörgum. Kannski
bara nokkrum, ég veit það
ekki. Slagorð auglýsinganna er
„ísland án eiturlyfja árið 2002.
Samtaka nú“.
Nú yrði ég sennilega einn sá
síðasti til að mæla eiturlyfjum
bót — undir það geta vinir og
vandamenn htkstalaushskrifað
— en ég furða mig samt sem
áður á því hvernig einstakling-
um, sem virðast vera annað
tveggja vel menntaðir eða vel
af guði gerðir, dettur í hug að
slá fram staðlausum staf á
borð við þennan. ísland án eit-
urlyfja árið 2002??? Hljómar
þetta kunnuglega: Reyklaust
Island árið 2000??? Man ein-
hver? Vill einhver muna?
Ég man.
Ég man eftir þeim gríðarlega
áróðri gegn tóbaksreykingum
sem átti sér stað og stund þeg-
ar ég var í efri bekkjum gagn-
fræðaskólans. Telja mátti á
fingrum annarrar handar
hversu margir reyktu í risa-
stórum árgangi mínum í Hóla-
brekkuskóla. Ojbara. Við sáum
myndir í líffræðitímum af
menguðum lungum og fótum
sem þurfti að taka af fólki og
gula putta og svarta bletti á
hjörtum og fleira lystaukandi. í
dag reykir meirihluti þessa
hóps og margir lærðu að
reykja á síðustu árum, komnir
upp fyrir tvítugsaldurinn.
Reykingar hafa aldrei þótt jafn
flottar og nú! Árið 1985 eða
1986 eða hvenær sem það nú
var ákváðu ábyrgir aðilar
þessa þjóðfélags að lofa þjóð-
inni upp í ermina á sér. Þeir
lofuðu reyklausu íslandi árið
2000. Gott og gilt. Svart á
hvítu. Fjöldi mætra manna og
kvenna tók þátt í loforðinu —
þar á meðal skáklandsliðið
okkar — og árangurinn er frá-
bær, aukning reykinga á nær
öllum aldursskeiðum!! Mér
finnst eins og eitthvað hafi far-
ið úrskeiðis. Reyklaust ísland
árið 2000? Aldrei. Þó það væri
3000.
Tóbaksreykingar eru reynd-
ar saklausari en neysla ann-
arra skaðlegra efna. Víman er
óáþreifanleg og ofskynjunar-
laus, tóbakinu fylgja engir
glæpir, ekkert svartamarkaðs-
brask, það fer enginn inn á
meðferðarstofnun eftir að hafa
glatað öllu í hendur Nikótínus-
ar. Að því leytinu til er allt í
þessu fína lagi þótt reykingar
verði aldrei upprættar úr fyrir-
myndarþjóðfélagi eins og hinu
íslenska.
Öðru máli gegnir um neyslu
harðari efna. Það vita allir allt
um öll eiturlyf svo hér verður
hundavaðið notað. Eiturlyf
hvers konar eru vaxandi
vandamál víðast hvar í hinum
vestræna heimi og þörf er á að-
gerðum hér á íslandi eins og
annars staðar. Þjóðir heimsins
hafa farið mjög ólíkar leiðir í
baráttunni og satt best að
segja virðist engin þeirra virka
sem skyldi. Hollendingar lög-
leiddu eiturlyf að hluta til, Tæ-
lendingar höggva hausa, einn
fyrir hvert gramm sem reynt er
að flytja inn til landsins. Bæði
„Eru þessir menn vímu-
lausir sjálfir? Er Snævar
Sigurðsson bindindis-
maður á áfengi og tób-
ak? Fær Ellert B.
Schram sér aldrei í
glas? Hefur maður Xá
listanum lamið konuna
sína undir áhrifum
áfengis? Hefur maður Z
keyrt undir áhrifum
áfengis? Hefur einhver
þeirra farið í meðferð?
Þarf einhver þeirra að
fara í meðferð? Bruggar
einhver þeirra sjálfur?
Eða flytur inn?“
þessi lönd eiga við ramman
reip að draga. Eiturlyf eru
nefnilega eins og slæm bakter-
íusýking; þótt takist að slá á
einkenni hennar er hún alltaf
til staðar og getur kraumað
lengi vel í leynum og blossað
upp á ný. Hún fer ekki fet.
Sú er einmitt raunin með eit-
urlyfin. Þau eru orðin svo rót-
gróin í bakgörðum íslensks
samfélags að aldrei — ALDREI
— verður hægt að komast fyrir
þau að fullu. Þetta vita allir,
hvort sem þeir eru á einhvern
hátt tengdir bransanum eða
bara útbúnir almennri skyn-
semi. Ég held meira að segja
mi
að öll stertimennin sem skrif-
uðu undir auglýsinguna viti
það fullvel. Þeir hafa bara ekki
þorað að spyrja sjálfa sig þeirr-
ar spurningar hvort markmið-
ið væri raunhæft. Þeir vildu
vera með, þá iangaði til að láta
birta fallegu stíliseruðu undir-
skriftina sína og sýna þar með
allri þjóðinni hversu stórhuga
og velhuga þeir væru.
Þá skýtur einmitt upp öðrum
áhugaverðum spurningum.
Eru þessir menn vímulausir
sjálfir? Er Snævar Sigurðsson
bindindismaður á áfengi og
tóbak? Fær Ellert B. Schrarn
sér aldrei í glas? Hefur maður
X á listanum lamið konuna
sína undir áhrifum áfengis?
Hefur maður Z keyrt undir
áhrifum áfengis? Hefur einhver
þeirra farið í meðferð? Þarf
einhver þeirra að fara í með-
ferð? Bruggar einhver þeirra
sjálfur? Eða flytur inn?
í stuttu máli: Eru þessir aðil-
ar sjáifir eiturlyfjasjúklingar??
Getur það verið? Þessir herra-
menn með fallega boðskapinn
og stóra loforðið?
Tja. Ég skal ekki segja. Ég
þekki ekki til nema örfárra af
listanum. Og þeir smakka það.
Ekkert endilega í óhófi, en þeir
smakka það. Og mitt í þessari
hræsni sinni skipuleggja þeir
njósnir á unglingum og fá í lið
með sér skólastjóra, sem
sennilegast smakka það, for-
eldra, sem sennilegast smakka
það líka, og starfsmenn félags-
miðstöðva og Jafningjafræðsl-
unnar, sem vissule^a smakka
það oft og vel. Tja. Ég skal ekki
segja.
Örstutt samantekt í lokin:
Rangar forsendur — er áfengi
skárra en hin eiturlyfin? Rang-
ar áherslur — stór loforð sem
ljóst er frá fyrstu stundu að
aldrei verður staðið við. Og
rangar aðferðir — allir þeir
sem unglingar eiga að geta
treyst eru gerðir tortryggilegir
í þeirra augum í stað þess að
sömu aðilarnir reyni að fræða
unglingana og sjá til þess að fé-
lagsstarf sé þeim nægilegt og
fullnægjandi.
Örstutt yfirlýsing í lokin: Já,
ég drekk áfengi sjálfur, og mun
sjálfsagt alltaf gera. Tja. Ég
skal ekki segja.
í vikunni kom út ársskýrsla Stígamóta um kynferöislegt ofbeldi á íslandi. 256 einstaklingar leituðu til Stígamóta í
fýrsta sinn á síðasta ári. Stígamót urðu sjö ára í vikunni en frá byrjun hafa 2.205 manns leitað til samtakanna.
Þessi ársskýrsla, kemur hún ykkur á óvart, Guðrún?
orðið mikil breytíng
„Ég held að réttarkerfið og barnaverndarhlið þessa
máls hafi verið illa í stakk búin til að taka á málum
um kynferðislega misnotkun hingað til.“
Ekld
„Nei, hún er eiginlega stað-
festing á ástandinu, sem breyt-
ist greinilega tiltölulega lítið ár
frá ári,“ segir Guðrún Jóns-
dóttir hjá Stígamótum. „Fjöld-
inn sem leitar hingað er svip-
aður, eins þegar maður horfir
á töfíurnar sem sýna félagsleg-
an bakgrunn, þá gefur árs-
skýrslan nokkuð sannverðuga
mynd af ástandinu. Það hefur
lítið breyst síðustu ár.“
En sú barátta sem hefur
verið gegn kynferðislegu of-
beldi, hefur hún ekki borið
neinn árangur? Hefur
kannski ekki verið háð nein
barátta gegn kynferðislegu
ofbeldi íþjóðfélaginu?
„Það er helst hér á Stígamót-
um sem hún hefur verið, en
baráttan gegn kynferðislegu
ofbeldi hefur oft fengið mis-
góðan hljómgrunn í samfélag-
inu. Ég hef ekki séð neinar
raunhæfar breytingar verða
hingað til. Ef litið er á réttar-
kerfið eða til barnaverndar-
hliðar kynferðislegs ofbeldis
virðist ekki mikið vera að ger-
ast. Hlutirnir sigla svipaðan
sjó. Ofbeldismennirnir eru
ennþá til og halda áfram sinni
iðju, þannig að ef maður reynir
að meta hvað hefur áunnist á
þessum vettvangi tel ég ekki
mikla breytingu hafa orðið. Við
verðum að vísu varar við að
fólk hefur meiri vara á sér en
áður ef koma upp grunsemdir
um kynferðislega misnotkun á
börnum. Okkur finnst á símtöl-
um sem við fáum að fólk sé til-
búnara til þess að taka á hlut-
unum. Viðhorf fólks hefur
breyst að því leyti að fólk sér
mun betur í dag að kynferðis-
legt ofbeldi er raunveruleiki og
það er að gerast á íslandi. Það
lokar ekki eins mikið augunum
fyrir því og áður.“
Afhverju heldurðu að ekki
hafi verið gert meira í mál-
unum en raun ber vitni?
„Ég held að bæði réttarkerf-
ið og barnaverndarhlið þessa
máls hafi verið mjög illa í stakk
búin til að taka á málum um
kynferðislega misnotkun hing-
að til. Fólk hefur takmarkaða
þekkingu á þeim og viss tor-
tryggni og efasemdir hafa ver-
ið í gangi um hvort þetta væri
raunveruleiki. Að minnsta
kosti var það svoleiðis þegar
við byrjuðum fyrir sjö árum.
Þessi féíags- og geðheilbrigðis-
kerfi eru frekar þung í vöfum
varðandi breytingar. Sumir
einstaklingar innan þessara
geira vinna mjög vel, en svo
eru aðrir sem eiga erfitt með
að höndla þessi mál og eru
jafnvel ekkert of áfjáðir í að
sækja sér neina viðbótarþekk-
ingu.“
Er kerfið ekkert að breyt-
ast?
„Ég veit það ekki. Um daginn
komu tölur frá Barnaverndar-
stofu um fjölda mála hjá barna-
verndarnefndum um landið
vítt og breitt vegna gruns um
kynferðislega misnotkun á
börnum, mig minnir að þar
hafi verið um fimm hundruð
börn sem áttu hlut að máli.
Þegar maður fylgdi þeim tölum
eftir kom í ljós að aðeins örlítið
brot af þessum málum fór í
kæru. Hin urðu innlyksa hjá
barnaverndarnefndunum og í
réttarkerfinu. Mig minnir að í
um sjö prósentum málanna
hafi fallið einhver dómur. Mér
fannst óhugnanlegt hve afföllin
voru mikil, hve mörg mál voru
lögð til hliðar. Það kunna að
vera einhverjar eðlilegar skýr-
ingar á því af hverju einhver
mál eru látin niður falla, en
mér finnst þetta óeðlilega stór
hluti. Fyrir mér eru þessar töl-
ur vísbending um hversu van-
máttug þessi kerfi eru til að
takast á við þessi mál enn
þann dag í dag.“
Hvað er til ráða?
„Ég held að ítarleg og for-
dómalaus umræða um kyn-
ferðislega misnotkun skipti
miklu máli og að ekki sé hlaup-
ið upp til handa og fóta bara
þegar einstök mál eru blásin
út. Ég held að það þurfi að
tengja þau mál meira inn í al-
menna umræðu um kynferðis-
lega misnotkun í stað þess að
blása þau út og gera að sölu-
vöru, eins og fjölmiðlar vilja
oft gera með þessi mál. Það
þarf að endurmennta starfs-
fólk í opinbera geiranum, það
fólk sem á að taka á málum um
kynferðislega misnotkun. Ég
held líka að það þurfi að koma
frá ríkisins hálfu einhverjar
leiðbeinandi grunnreglur um
hvernig eigi að fara með svona
mál þegar þau berast barna-
verndarnefndum landsins eða
öðrum stofnunum."
Ertu ánœgð með starfsemi
Stígamóta hingað til?
„Já, mér finnst við hafa verið
í stöðugri þróun. Við byrjuð-
um við mjög þröngan kost og
með takmarkaða reynslu, en
ég held að við séum það starfs-
fólk sem hefur einna mesta
reynslu og þekkingu í þessum
málum hér á landi. Við höfum
hægt og bítandi verið að þreifa
okkur áfram með nýjar leiðir
til þess að reyna að mæta þörf-
um þeirra sem hingað koma.
Ég held að það sé langt frá því
að við höfum staðið í stað. Það
hafa orðið heilmiklar breyting-
ar og miðast þær allar að því
að mæta þörfum þeirra sem
hingað koma.“
Hvað gerið þið til hjálpar?
„Við bjóðum upp á ókeypis
þjónustu, sem er fólgin í ein-
staklingsviðtölum og hóp-
starfi. Fólk þarf oft langan tíma
til þess að takast á við afleið-
ingarnar. Fyrst er að rifja upp
og svo að reyna að setja brotin
saman og sjá hvað hefur mis-
farist. Þetta er langtímaferli.
Við látum þau sem koma hing-
að finna að þau eru velkomin
og að eftir fyrstu heimsókn eigi
þau tiltölulega auðvelt með að
koma aftur til okkar.“
Eru margir sem sleppa því
að koma til ykkar?
„Jú, ég veit að ekki nema
brot af þolendum kynferðisaf-
brota kemur hingað á Stíga-
mót, en við sjáum góðan ár-
angur hjá fjölda fólks sem kem-
ur hingað. Eftir vinnuna hér,
sem er mikil sjálfsvinna með
góðum stuðningi starfsfólks,
sér maður að lífið hefur tekið á
sig annan blæ fyrir þetta fólk.
Það eygir fleiri möguleika en
það gerði áður og er tilbúið að
fylgja þeim eftir," segir Guðrún
að lokum.