Alþýðublaðið - 22.04.1972, Blaðsíða 2

HALLDÓR LAXNESS SJÖTUGUR
HANN NIÖ TIL
ÞAfi (SLAND
SEM VHIELSK-
UM OG ÐÁUM
Halldór Laxness hefur verið is- hverfi öðruvísi en i spegli þeirrar
lenzku þjóðinni hugstæður i hálfa bókar.
öld og gott betur, enda hefur Það eru engin ný tiðindi að
væntanlega enginn íslendingur á listin breyti lifinu og einnig hinni
þessari öld haft djúptækari eöa dauðu náttúru. Enginn tslend-
varanlegri áhrif á öll viðhorf og ingur litur land sitt sömu augum
hugsunarhátt landsmanna. Ekki og áður, eftir að Kjarval skilaði
nóg með að hann hafi i heila fjöra sinu'lifsverki. A sama hátt sér
áratugi drottnað yfir bókmennt- ekkert okkar landið, þjóðina eða
unum sem ókrýndur konungur, sögu hennar sömu augum, eftir
heldur hefur hann að mjög veru- að Halldór Laxness hefur lýst
legu leyti skapað og mótað hug- islenzku mannlifi i skáldverkum
myndir þjóðarinnar um sjálfa sinum. Vitaskuld á það við um
sig, örlög sin, sögu og samtima. alla mikla list, að hún breytir lif-
Skáldskapur er að jafnaði miklu inu og umhverfinu með þvi að
trúverðugri og nærfærnari heim- breyta sjón og skynjun einstakl-
ild um fortið og samtið heldur en inganna sem hún nær til, en það
sagnfræði, og skáldverk Halldórs einstæða i tilviki Halldórs Lax-
hafa með sérstæðum hætti gert ness hýgg ég vera það, að hann
áþreifanlegt og nákomið lif þjóð- hefur i rauninni mótaö alla þjóð-
arinnar á þessari öld og raunar ina og fært henni alnýja mynd af
einnig á fyrri öldum ((ierpla, sjálfri sér, sem reynzt hefur
íslandsklukkan, Paradlsar- áhrifasterkari en hinn svokallaði
heimti.Það eru að minni hyggju daglegi veruleiki.
engar ýkjur, að sú mynd sem við Jafnframt þessu hefur Halldór
geymum flest i hugskoti okkar af Laxness verið svo til eini heim-
lslandi og tslendingum sé að ildarmaður umheimsins um ts-
verulegu leyti mótuð af skrifum land og tslendinga. Að Jóhanni
Halldórs Laxness —■ hann hafi Sigurjónssyni, Jóni Sveinssyni og
„búið til” það tsland sem við Gunnari Gunnarssyni ógleymd-
elskum og dáum, Minnist ég sér- um, hefur Halldor verið sá ein-
staklega i þessu sambandi mins staklingur sem teiknaö hefur
fyrsta ferðalags um Vestfirði fyr- skýrasta of fjölbreytilegasta
ir mörgum árum, þegar mér mynd af eyþjóðinni á
fannst ég bókstaflega upplifa noröurhjara fyrir erlenda les-
Heimsljós á nýjaleik og gat með endur. Þessa hef ég orðið
engu móti séð hið vestfirzka um- áþreifanlega var svo að segja
hvar sem ég hef borið niður i
heiminum, jafnt i Indlandi, tsra-
el og Japan sem i Bandarikj-
unum og Sovétrikjunum. Mér er
til dæmis i fersku minni kvöld-
stund i veitingahúsi fyrir sex
árum i Sotsi á Svartahafsströnd
Sovétrikjanna, þar sem bar-
þjónninn tók að ræða viö okkur,
þrjá islenzka blaðamenn, um
Atómstöðina og lýsa hrifningu
sinni á þvi verki. Varð mér þá
hugsað til þeirrar frumlegu hug-
myndar vinar mins, Kristjáns Al-
bertssonar, að fá þvi til leiðar
komið, að bannað yrði að þýða
Alómstööina á erlendar tungur.
Hvað sem liður öllum okkar
ferðamannaauglýsingum og
áróðursherferðum, verðum við að
játa það, að i augum annarra
þjóða er aðeins til eitt tsland —
það lsland sem Halldór Laxness
hefur „skapað”.
Ég hef lengi verið þeirrar skoð-
unar, að þeir nafnlausu snill-
ingar, sem settu saman islenzkar
bókmenntir á miðöldum, og þeir
höfundar, sem við kunnum að
nafngreina frá sama skeiði, eins
og Ari, Snorri, Sturla og fleiri,
hafi af ráðnum hug samið verk
sin i þeim tilgangi að „búa til”
þjóð, gefa henni sögu og sjálfsvit-
und. Þessa skoðun mætti styðja
ýmsum merkilegum dæmum úr
fornbókmenntum okkar. A sama
hátt hefur mér fundizt sem Hall-
dór Laxness hafi vitandi vits
skapað „Nýja ísland” i mynd
sinnar eigin hugsjónar i þvi skyni
að gera þjóðinni fært að búa i
þessu harðbýla landi við verðug
og mannbætandi verkefni.
Nú mætti að visu færa að þvi
rök, að þjóðin væri ekki mjög frá-
brugöin þvi sem hún er, þó Hall-
dórs Laxness hefði aldrei notið
við og að landsmenn séu i mörg-
um greinum harla ólikir þeim
myndum sem skáldið hefur dreg-
ið upp af þeim. Það breytir samt
ekki þeirri frumstaðreynd, að
með verkum Halldórs hefur lif
þjóðarinnar fengið ferska merk-
ingu og umfram allt nýja viðmið-
un, sem hefur raskað öllum hlut-
föllum, þannig að minningar okk-
ar, hugsjónir og draumar eru af
öðrum toga en áður.
Þessar hástemmdu hugleið-
ingar kunna að jaðra við oflof, og
væntanlega munu efasemdar-
menn spyrja, hvort svipvinda-
samur æviferill Halldórs Lax-
ness, öfgafullar skoðanir og rót-
tæk skoðanaskipti séu ekki þess
eðlis, að menn hljóti að varast að
treysta dómgreind hans og leið-
sögu. Þar er þvi til að svara, að
hvorki skoðanir skáidsins né
sannfæringarhiti skiptir megin-
máli, heldur sá töfrasproti sem
felst i málsnilldinni og skáldgáf-
unni og lýkur upp berginu. Menn
geta hafnað skoðunum skáldsins,
hver eftir sinu eðli og innræti, en
ekki skáldsýn hans né þeim sköp
unarkrafti sem umskapar
hversdagsleikann i mynd sann-
ari, stærri og áhrifameiri veru-
leika. Skáld geta eftir atvikum
haft „réttar” eða „rangar” skoð-
anir, en þær ráða sárasjaldan úr-
slitum um upplifun og túlkun
veruleikans i máttugum skáld-
verkum. Halldór Laxness hefur
verið guðleysingi, heitttrúaður
kaþóliki,jafnaðarmaður, bylt-
ingarsósialisti og nú siðast að
eigin sögn hægfara ihaldsmaður,
en kjarninn i æviverki hans er
ósnortinn af þessum „ytri” til-
viljunum.
Að sönnu er það min persónu-
lega sannfæring, að marxisminn
hafi verið mikill aflgjafi þeim
miklu skáldverkum sem Halldór
samdi fyrir og frami strið, og að
nóbelsfrægð og veraldargengi
hafi sogið úr honum vissan merg,
en sú sannfæring skyggir ekki á
verðleika verka hans frá seinni
árum; þau eru samin af mikilli
stilsnilld, skarpskyggni, mann-
skilningi, og eiga sannleiksgildi
sem er óbundið stund og stað.
Sifrjótt imyndunarafl, mikil
fjölbreytni stils og frásagnar-
háttar, áhugi á hræringum sam-
tiöarinnar: þetta ' eru þær
eigindir sem gera Halldór Lax-
ness siungan og áhugaverðan. Ég
og fleiri söknum þess vissulega,
hve sjaldan Halldór stingur niður
penna um dægurmál núorðið, en
þá sjaldan hann gerir það munar
um framlag hans, og hann hefur
þrásinnis sannað að hann á enn
talsvert af sinum gamla eldi,
ofstopa og öfgum, sem hita sam-
ferðamönnum svo óþyrmilega
undir uggum.
Það má vist bæði teljast lán og
ólán, að Halldór Laxness er orð-
inn nokkurskonar „stofnun” i
þjóðfélaginu sem gegnir hlut-
verki ekki óáþekku störfum opin-
berra erindreka. Það er lán að
svo miklu leyti sem sennilega
stendur enginn nóbelsskáldinu á
sporði i ljúfmannlegri framkomu
við framandi gesti, hressilegum
leikaraskap, og hnyttnum sam-
ræðum um allt milli himins og
jarðar; þessir eiginleikar gera
hann eftirlæti erlendra blaða-
manna. Hitt má kannski teljast
ólán, að hin „opinbera sýslan”
sviptir hann næði til að sinna sinu
eiginlega köllunarstarfi, sem er
að umskapa islenzkan veruleik á
æðra og merkilegra plani en
öðrum löndum hans er gefið.
Menn eru vist yfirleitt þeirrar
trúar, að snillingar séu hafnir yfir
hégóma rúmhelginnar og hrærist
á sviðum ofar þeim ómerkileg-
heitum sem dagsdaglega hrjá
okkur dauðlega menn. Þetta er
vitaskuld einber hjátrú. Allir
afburðamenn eiga sina snöggu
bletti, sem gera þá bara mann-
eskjulegri og nákomnari venju
legu fólki. Að þvi er ég
bezt veit, er sneggsti blett
ur á nóbelsskáldinu okkar
viðkvæmni sem jaðrar við of-
næmi fyrir gagnrýni, og er sú
fyrtni ánægjulegur vottur þess að
öndvegisskáldið að Gljúfrasteini
er mannlegri en margur hyggur.
öll þjóðin stendur í þakkarskuld
við Halldór Laxness fyrir fram-
lag hans i öllum greinum ritlistar.
Ljóð hans voru timamótaverk á
sinum tima,- smásögur hans eru
meðal gersema bókmenntanna
ekki siður en skáldsögurnar. Rit-
gerðir hans margar eru einstæðar
i islenzkum bókmenntum. Þó
leikrit hans séu misjöfn að gæð-
um, eru tilraunir hans á þvi sviði
meðal þess merkasta sem komið
hefur fram á þeim vettvangi hér-
lendis. Enginn Islendingur annar
hefur skilað þviliku lifsverki og
fyrir það þökkum við á sjötugsaf-
mæli nóbelsskáldsins.
Sigurður A. Magnússon
FERILL HANS
ER ÆVINTÝRI
LÍKASTUR...
Getur nokkur nokkurn tima
veriðnokkrum trúr nema sjálfum
sér? Þannig spyr Guðrún Jóns-
dóttir úr Mosfellsdal þann blek-
bera, sem dýfði i byttu og reit
Innansveitarkróniku. Hann er
sjötugur á morgun. Svo trúr hefur
hann verið sjálfum sér og þeirri
köllun, sem hann fékk þegar á
unglingsárum, að afmælisdagur
hans er hátiðisdagur heillar
þjóðar. Og hans er minnzt miklu
viðar, alls staðar, þar sem góðum
bókum er unnað.
Við hlið Snorra Sturlusonar er
Halldór Laxness frægastur ts-
lendinga. Snorri setti svip á sögu
tslendinga á tólftu öld og hefur
haft djúp áhrif á örlög þeirra og
fleiri þjóða á þeim öldum, sem
siðan eru liðnar. Halldór Laxness
er ekki aðeins sonur tuttugustu
aldar á íslandi, heldur einn af
þeim, sem i rikustum mæli hafa
mótaðsögu tslands á þessari öld,
einn mestur rithöfundur, sem
uppi er i samtimanum.
Ferill Halldórs Laxness sem
rithöfundar frá unglingsárum til
sjötugsaldurs er ævintýri. lik-
astur. Auðvitað hefur hann verið
stormasamur. Aldrei er logn-
molla i kringum mikinn rithöf-
und. Löngum var deilt um verk
hans. Enn meiri styrr stóð um
skoðanir hans. Og sjálfur blés
hann óspart að glóðum andófs á
svo að segja öllum sviðum mann-
legs lifs og hugsunar. 1 kjölfar al-
heimsviðurkenningar á snilld
hans hafa deilur um bækur hans
og boðskap hljóðnað. Og sjálfur
hefur hann mildast i viðhorfi til
málefna og manna, smám saman
tekið að sjá alla hluti frá æ fleiri
hliðum, kynnzt þeim frá nýjum
sjónarhóli og þá gjarnan kynnt þá
með óvæntum og ávallt eftir-
tektarverðum hætti. Með sömu
snilld hefur hann orðið boðberi
umburðarlyndis og sátta milli
manna og hann var áður erin-
dreki einbeittra skoðana og bar-
áttu.
Eins og að likum lætur um jafn-
afkastamikinn og fjölhæfan rit-
höfund og Halldór Laxness hafa
þeir mörgu, sem um hann og verk
hans hafa ritað, látið i ljós á þeim
margar skoðanir og lýst þeim
með margvislegum hætti. Oft er
lögð áherzla á þjóðfélagsboðskap
rita hans. 1 minum augum hefur
Halldór Laxness ávallt fyrst og
fremst verið rithöfundur, skáld.
Frh. á bls. 6
o
Laugardagur 22. apríl 1972