Alþýðublaðið - 23.01.1975, Síða 6

Dr. Gunnlaugur Þórðarson. hrl.:
Gjöfin, sem ekki
var gefm..........
ForfeBur okkar fluttu hingað út
meB sér menningar arfleifB sina,
sem m.a. var fólgin i skáldskap
og listum, fornri trú og siBalög-
máli, en kjarni þessa siðalögmáls
kemur fram i hinum óviðjafnan-
legu spakyrðum Hávamála.
Þegar forfeður okkar höfðu
komiðsér vel fyrir i landinu, varð
ein þörf öðrum æðri, en það var
nauðsyn hinnar ungu þjóðar til
þess að setja sér lög.
Segja má, að hver og einn hafi
samþykkt að gangast undir þetta
vald, sem lögin voru. Með öðrum
þjóðum Norðurálfu var það ekki
þjóðin sjálf eða almenningur i
landi hverju, sem setti sér lög,
heldur var það einungis á valdi
þjóðhöfðingja. Þetta fyrirbæri,
sem hér átti sér stað var fáheyrt
og þess vegna er talað um Islend-
inga af furðu i þau fáu skipti, sem
þeir eru nefndir á nafn i ritum
annarra þjóða Evrópu á þeim
timum. Til'eru fornar heimildir
þýskar, frá þvi um 1180, þar sem
sagt er frá undarlegri þjóð i
Norður-Atlantshafi, sem hefði
engan konung en aðeins lögin. En
einmitt þetta þjóðveldi án kon-
ungs stóð i 332 ár. Þjóð án kon-
ungs þótti þá óhugsandi. Að sjálf-
sögðu voru þeir, sem settu íslend-
ingum lögin, fyrirmenn með þjóð
sinni, fremstir meðal jafningja,
en á vissan hátt höfðu þeir valdið
frá þjóðinni, valdið kom að neðan.
Þvi má með sanni segja, að
vagga lýðræðis hafi staðið á
bökkum öxarár, þar sem Alþingi
var háð.
Fyrsta stjórnarskráin
Lögin, sem þjóðin setti sér,
jafngilda að sumu leyti stjórnar
skrá þjóðveldisins, einkum þau
sem sett voru fyrst og fremst til
þess að tryggja frelsi og réttindi
þegnanna, en slik ákvæði eru
sameiginleg öllum stjórnarskrám
heims. Nýverið hef ég hér i út-
varpi vikið að nokkrum merkustu
ákvæðum i þessa átt, og skal það
ekki endurtekið, en sannarlega
hefðu þau ákvæði átt heima i
stjórnarskrá hins endurreista
lýðveldis. Þvi skal ekki neitað, að
sum ákvæði þessara fornu laga
voru slik, að þau eru blöskranleg
nútimafólki, t.d. það, hvernig
leika mátti menn, sem ekki áttu
sér fast aðsetur. Einmitt þetta
fólk, sem ekki undi sér við búskap
eða á einum og sama staðnum
alla sina ævi var ef til vill sumt
rjómi þjóðarinnar, listamenn og
menn andans. Þó skal áréttað, að
ákvæði um jafnan rétt fólksins til
landsins, a.m.k. til þess hluta
landsins, sem ekki taldist til lög-
býla, er hornsteinninn að frum-
burðarrétti þjóðarinnar og verður
ekki frá henni tekinn. 1 þessum
ákvæðum felast meðfædd réttindi
hvers einastá landsmanns frá
landnámstið og eru hinn raun-
verulegi grundvöllur og stjórnar-
skrárinnar.
Vald og virðing löggjafarsam-
komunnar, Alþingis, sést e.t.v.
best á þvi, hvernig þjóðinni tókst
með lögum á friðsamlegan hátt
aö breyta um trúarbrögð og siðu
árið 1000.
Árið 1118 voru lögin og þar með
fyrsta stjórnarskrá íslands fyrst
færð i letur að Breiðabólstað i
Húnaþingi og i tilefni af 1100 ára
búsetu þjóðarinnar i landinu á sl.
sumri var að tilhlutan Lög-
mannafélags Islands reistur þar
minnisvarði um þann atburð.
Af framansögðu má vera ljóst,
að eitt það fyrsta, sem þjóðin
gerði, var I raun réttri að setja
sjálfri sér stjórnarskrá.
Seinni stjórnarskráin
Eftir að Islendingar komu und-
ir Noregskonunga, var það eitt
fyrsta verk konungs að gefa þeim
nýja stjórnarskrá, fyrst með
drögum að lögum i Járnsiðu og
siðan með Jónsbók 1281 sem Al-
þingi samþykkti. óhætt mun að
fullyrða, að ákvæði þessara lög-
bóka hafi að stofni til verið endur-
tekning hinna fornu laga. Sum
þeirra merku ákvæða eru enn i
gildi, en hætt er við, að hinn forni
Fyrri
hluti
grundvöllur islensks þjóðfélags
þurrkist út, ef svo heldur sem nú
horfir. Með nýrri löggjöf, sem
e.t.v. er engu betri en sú forna, er
stundum verið að afnema margra
alda gamlan lagabókstaf, nú sið-
ast hin merku ákvæði Jónsbókar
um fjármörk. Það má viður-
kenna, að nauðsyn hafi borið til
að auka við þau ákvæði og breyta
og það var einfalt. Það hefði verið
gaman að sjá þingskjal svohljóð-
andi: Frumvarp til laga um við-
auka við og breytingu á 47. kafla
landleigubálks Jónsbókarfrá 1281
um mark á fénaði. En hvað sem
þessu liður hafa mörg og merk
lagaákvæði komið frá Alþingi Is-
lendinga. Þannig urðum við Is-
lendingar einna fyrstir þjóða til,
að veita konum kosningarétt.
Fyrir um 55 árum fylgdum við
fast á eftir Norðmönnum i þvi að
veita óskilgetnum börnum erfða-
rétt. (Hin frægu „Castberglög”
ullu hneykslun um alla Norður-
álfu).
íslendinga var fyrsta löggjaf-
arstofnunin, sem afnam dauða-
refsingu. Gildandi löggjöf um
fóstureyðingar er elsta þjóðarlög-
gjöf um það efni, og þætti mér illa
farið, ef þeirri löggjöf yrði varpað
fyrir róða fyrir smávægileg frá-
vik, sem einfalt væri að lögleiða
sem breytingar við þau lög, án
þess að þessi fyrstu lög heims um
fóstureyðingar verði numin úr
gildi. Þess má geta að þessi
gömlu lög frá 1935 ganga allt að
þvi eins langt i frjálsræðisátt og
nýjasta löggjöf Svia um sama
efni, það er aðallega á fram-
kvæmd löggjafarinnar, sem allt
hefur oltið, og þar hefur vissrar i-
haldssemi gætt.
Danska stjórnar-
skráin blifur
Svo sem fyrr var sagt, hefur sú
tilhneiging virst rikjandi á Al-
þingi að þurrka út að þarflitlu
eldri löggjöf. I einu efni hefur Al-
þingi þó verið furðu fastheldið, en
það er gagnvart stjórnarskránni,
sem er þó danskt verk og dönsk
eftiröpun.
Svo til hver einasta ríkisstjórn,
sem setið hefur að völdum frá þvi
að lýðveldið var stofnað, hefur þó
heitið þjóðinni nýrri stjórnarskrá.
Það er eins og samviska forustu-
manna okkar vakni við myndun
nýrrar rikisstjórnar og sofni svo á
stjórnartímanum. Þegar minnst
var 1000 ára byggðar i landinu ár-
ið 1874, gaf konungur islensku
þjóðinni nýja stjórnarskrá. Arið
eftir að Island varð fullvalda 1919
fékk þaö nýja stjórnarskrá, að
miklu leyti byggða á gömlu
stjórnarskránni frá 1874, en að
öðru leyti frábrugðna, aðallega
varðandi skipun Alþingis og með-
ferð mála. En árið 1944, þegar
lýðveldið var endurreist og þjóðin
fékk nýja stjórnarskrá, var hún
að mestu óbreytt frá fyrri tið,
nema hvað forseti kom i stað kon-
ungs. Sem sagt: Lýðveldið tsland
býr enn við danska stjórnarskrá
að verulegu leyti.
Auðvitað má halda þvi fram, að
stjórnarskrá lands skipti ekki
höfuðmáli, aðalatriðið sé, að þeir,
sem eru i forustuliði þjóðar vinni
á grundvelli siðgæðis og heiðar-
leika. Bókstafur stjórnarskrár-
innar sé I sjálfu sér ekkert aðalat-
riði. I þvi sambandi má minnast
þess, að vart er unnt að segja, að
Bretar hafi eiginlega stjórnar-
skrá. Breytni forustumanna
þeirra byggist á þvi, sem þykir
samræmast góðu siðferði og heið-
arleika, og þrátt fyrir þetta
stjómarskrárleysi Breta, er lýð-
ræðið hvergi i meiri hávegum
haft, að þvi er talið er, ein einmitt
þar. Þá má á hinn bóginn minnast
þess, að öll Suður-Ameriku-rikin
hafa mjög fullkomnar stjórnar-
skrár svo og Sovétrikin. Sumar
þessara stjórnarskráa eru upp á
allt að 2000 gr., en I þessum lönd-
um hefur lýðræðið sjaldnast átt
upp á pallborðið til langframa.
Sennilega hentar hvorugt kerfið
okkur, meðalhófið er hér best
sem endranær.
Það má segja, að forustumenn
þjóða á sviði mannvits og þekk-
ingar, hafi jafnan gert sér grein
fyrir þýðingu löggjafar en grund-
völlur hennar er stjórnarskrá.
Þannig sagði Demósthenes fyrir
2400 árum, að lögin væru gjöf
guöanna og ræðusnillingurinn og
rithöfundurinn Cicero sagði fyrir
2000 árum: „Lögin eru ekki annað
en heilbrigð skynsemi undir
stjóm guðanna, þar sem hið góða
er skipað en hið gagnstæða bann-
að.”
Göthe sagði: „Aðeins með lögum
fæst frelsi”. Ekki má gleyma
hinu forna norræna orðtaki „með
lögum skal land byggja” og svona
má lengi telja, — og sýnir hve lög-
gjafarstarf hefur jafnan verið
taliö mikilvægt.
En hverjum aftur að stjórnar-
skrá okkar íslendinga.
Stjórnarskráin, sem þjóðin fékk
1874, var i 62 greinum. Fyrstu 4
kaflarnir, sem voru 44 greinar,
fjölluðu um þjóðhöfðingjann,
Alþingi, löggjöf, dómsvald, emb-
ætti o.fl. Næstu 18 greinarnar
voru um ýmis borgararéttindi.
I stjórnarskránni frá 1919 eru
sömu ákvæði i fyrstu 4 köflunum,
þ.e. I fyrstu 57 greinunum. 1 næstu
20 greinum stjórnarskrárinnar
frá 1919 voru ákvæði tilsvarandi
og i 18 siðustu greinum stjórnar-
skrárinnar frá 1874.
Alls eru greinar stjórnarskrár-
innar frá árinu 1944 78 talsins, en
eru eins og fyrr segir svipaðar að
efni til eða samhljóða stjórnar-
skránni frá 1919. Greinar hennar
eru 3 fleiri en ákvæðin öll þau
sömu að heita má, nema varðandi
Alþingi og þjóðhöfðingja.
Menn gætu spurt: „Hvers
vegna þarf nýja stjórnarskrá?”
„Eru ekki réttindi manna nógu
augljós og vel varin i þeirri
stjórnarskrá, sem við búum
við?” Svarið við þvi verður að
minum dómi óhjákvæmilega
þetta. „Það erhöfuðnauðsyn tilað
tryggja lýðræði i landinu og jafn-
rétti með þjóðinni að endurskoða
stjórnarskrána á nokkurra ára
fresti, a.m.k. láta ekki áratugi
liða án slikrar endurskoðunar.”
Skal nú gerð grein fyrir rétt-
mæti þessarar skoðunar.
Tilræði við lýðræðið
Lýðræðið er að vissu leyti i
stöðnun og jafnréttið er að sumu
leytii orði en ekki á borði. Það er
t.d. sannfæring min, að æviseta
manna I sveitarstjórn eða á
Alþingi sé mjög til óþurftar og
andstæð anda lýðræðis. Hugsum
okkur að hafa t.d. setið sem
þingmaður á þingi i 40 ár og varla
flutt tillögu, sem gagn er að, cg
hverfa kannske úr þingsölum,
með flest mál kjördæmisins
óleyst. Eða að hugsa sér að fjöldi
þingmanna i einu kjördæmi, þar
sem jarðhitinn vellur upp úr
jörðinni, skuli ekki hafa vaknað
fyrr en olian hefur hækkað svo að
óbærilegt er, i stað þess að hafa
hafist handa löngu fyrr til þess að
spara þjóðinni gjaldeyri. Svona
mætti lengi telja.
Með þvi einu að sitja á þingi
heilan mannsaldur, hefur
alþingismaður komið i veg fyrir,
að aörir gætu lagt eitthvað til
S.l. föstudagskvöld flutti dr. Gunnlaugur
Þórðarson hrl., erindi um daginn og veginn í
hljóðvarpið. í erindi sínu f jallaði Gunnlaugur
um stjórnarskrármál og i því sambandi fyrst
og fremst um réttarstöðu konunnar í þjóðfé-
laginu.
Erindi Gunnlaugs hef ur vakið mikla athygli
og hafa lesendur beðið blaðið um að fá leyf i til
birtingar á erindinu. Það leyf i hef ur dr. Gunn-
laugur góðf úslega veitt og er erindi hans hér í
opnunni.
Fimmtudagur 23. janúar 1975.