Alþýðublaðið - 15.11.1975, Síða 8

Jacob Bronowski í vinnustofu sinni í La Jolla í Kaliforníu
Viðtalskafli við visindamanninn og
fræðimanninn Jakob Bronowski, þar
semhann útskýrir hvemig hann notaði
sjónvarp til að skýra „Uppruna
mannsins”. Þessi sjónvarpsþáttur var
nýverið sýndur i islenzka sjónvarpinu.
SJÚNVARPH): EKKI
BARA MYNDLAMPI -
HELDUR UMRÆÐUTÆKI
Litill, dvergvaxinn, glaðlegur og
ákafur maður með höfuð, sem
virðist hlutfallslega of stórt fyrir
likamann stendur á eyðimörk og
horfir inn i litmyndavél.
„Ég stæði i aldingarðinum Eden,
ef ég væri að segja sköpunar-
söguna, en þetta er svo sannarlega
ekki aldingarðurinn Eden,” segir
hann spenntur og heldur á stein-
gerði höfuðkúpu barns, hins svo
kallaða Taung-barns, sem álitið er
meira en 2 milljón ára. ,,Eg er við
nafla heimsins, fæðingarstað
mannsins ... A uppþornuðum eyði-
mörkum Afriku steig maðurinn
fyrsttil jarðar og gekk uppréttur.”
Þannig eru upphafsorð 13 þátta,
sem BBC lét gera um „Upphaf
mannkynsins”, en þeir þættir hafa
sömu þýðingu fyrir visindin og
þættir Kenneth Clarks
„Menningin” fyrir listirnar. Höf-
undurinn tekur það snemma fram,
að takmarkið sé að sýna, hve
maðurinn s,é „einstætt fyrir-
brigði”, eina dýrið, sem hefur
imyndunarafl, hann sýnir áhorf-
endanum þetta með þvi að setja
hann viö hlið visindamannsins og
taka þátt með honum i hrifningunni
— og kvölunum — sem eru hluti af
eilifri leit mannsins að þekkja
sjálfan sig og umhverfið.
Hver var þessi framsýni maður
og hvers vegna bjó hann til þættina
um Uppruna mannSins? Hann er
náttúrufræðingur, sem sá sjálfur
(og ritaði um) áhrifin af kjarn-
orkusprengingunum, sem féllu á
Hirosima og Nagasaki og gerðist
liffræðingur. Þannig atvikaðist
það, að þessi Pólverji, sem lærði
stærðfræði og náttúruvisindi i Bret-
landi, Jacob Bronowski —- kallaður
Bruno af vinum sinum varð yfir-
maður mannfræðideildar Salk-
stofnunarinnar i La Jolla, Kali-
forniu áriö 1964. Eins og hann
skrifaði siðar: „Frá þeirri stundu
varð það takmark mitt aö skapa
heimspekikenningu, sem spannar
alla hluti”.
Milljónir manna i Bretlandi og
Bandarikjunum hafa horft á upp-
haf mannkynsins og þaö var eitt
spor Brunos i þessa átt.
Það var rætt viö Bruno
Bronowski i júli, fáum vikum áður
en hann lézt úr hjartaslagi á
heimili sinu i La Jolla, en þar er
gott útsýni yfir Kyrrahafið og
mikið af nútima málverkum og
höggmyndum, sumum eftir konu
hans. Hann minntist brosandi á
það, hvað litlu hefði munað, að han
neitaði tilboði BBC um gerð
mynda f 1 okksins Upphaf
mannkynsins.
„Það var Aubrey Singer, sem er
nú forstjóri svokallaðrar menn-
ingardeildar BBC, sem minntist á
þetta 1967,” sagði hann. „Hann var
að hugsa um annan myndaflokk
með Kenneth Clark. Ég man eftir
þvi, að hann bað mig um eitthvað
álika, en „visindaiegt”.
Auðvitað sagði ég nei. Fólk
minnist á svona hluti, en sjaldnast i
alvöru. Svo var allt látið eiga sig til
1968, en þá bauðst hann til að sýna
mér tvo þætti Siðmenningarinnar.
Mér brá. Ég hafði aldrei látið mig
dreyma um, að svo mikið yrði i þá
borið. Ég skipti um skoðun.
Adreian Malone átti að stjórna
upptöku, en við höfðum unnið
saman að gerð mynda um
Leonardo og skáldið William
Blake. En ég vissi ekki enn, hvaða
tökum ætti að taka verkefnið.
Svo sagði einhver hjá BBC 1969,
að „krakkar eru ekkert hrifin af
visindum”. Þá vissi ég, hvaða
tökum ég átti að taka verkefnið.
Þættirnir áttu að vera fallegir og
nægilega spennandi til að vekja
áhuga allra. Mjög margir lögðu
hönd að verki næstu þrjú árin.
Fyrstu efasemdir Bronowskis
voru vegna þess, hve illa
sjónvarpið er notað sem fjölmiðill,
„Það er eins og það hafi verið
framleitt til þess eins aö sýna þar
teiknimyndir og lélega framhalds-
þætti.
Eftir þvi, sem verkinu miðaði
áfram komst hann að annarri
niðurstöðu: „Sjónvarpið er enginn
leslampi — það eru samræður,”
sagöi hann. „Þiö getið kallaö það
rabb að kvöldlagi, ef þið viljið. Þiö
veröiö að vekja persónulegan
áhuga manna. Það er ekki unnt að
hengja sig i fyrirfram ákveðið
handrit. Ég kalla sjónvarpið þann
fjölmiðil, sem stendur okkur næst.
Auðvitað er kvikmyndavélin
sjaldnast á staðnum, þegar mikil-
vægir fundir eru gerðir, en það er
hægt að fara með áhorfandann á
staðinn og leika atburðinn.”
Þess vegna fer hann ekki aðeins
með okkur að „nafla heimsins”
(Omo-dalnum) heldur einnig til
jafn fjarlægra staða og Canyon de
Chelly i Arizona, Machu Picchu i
Perú, Auschwitch, Hirosima,
Páska-eyjunnar, Jerikó, London
Newtons og Feneyja Galileós. „Ég
kalla þetta tviþætta leið til að sýna
tvær hliðar mannlegs þroska —
hina visindalegu og hina skáldlegu.
Sjónvarpið er rétti hluturinn til
þess.”
Bronowski sagði, að Uppruni
mannkynsins væri ætlað til að sýna
„breytingarskeið” hverrar aldar,
ný viðhorf og framþróun.
Hann minnist aldrei á sálfræði né
geimferðir. „Ég kæri mig kollóttan
um hvoru tveggja ’ sagði hann.
„Eg verð að gera það, sem ég tel
rétt til að lýsa framþróun
mannsins. Það er ekkert nýtt við
geimferðir, sem Isac Newton hafði
ekki frætt okkur á áður. Það er
ekkertafrek. Geimfarar eru aðeins
vélfræðingar. Geimferðir eru
aðeins verk manna, sem starfa
saman að ákveönu takmarki.”
Galileó-þátturinn (sjá sjötti)
hittir meira i mark að áliti
Bronowski. Ef til vill er það lika
leikrænasti þátturinn af þessum
13.” Ég sit i stólnum, sem Galileó
sat á., þegar hann var dæmdur.
Hvernig er unnt að gera visinda-
byltingu leikrænni? Með visinda-
manninum sem hetju? Nei”
leiöréttir Bronowski sjálfan sig,
„með sjálfstæða hugsun sem
hetju.”
Það er ekki auövelt að búa
þættiná til. Sérstaklega vegna
þess, að fólki hættir til að hafa
fyrirfram ákveönar hugmyndir um
þaö, hvað séu visindi. „Reynið
bara að setjast niður ásamt 20-30
monnum i London,” segir
Bronowski” og spyrja: Eigum viö
ekki bara aö búa til sætar myndir?
Ég sagði, að visindi væru ekki
rannsóknarstofur. Þau eru um
náttúruuna og náttúruöflin, tilraun
til að leysa ráðgátur náttúrunnar.
Ef það er þannig — og það er það —
verður að taka myndina þar, sem
atburðurinn geröist. Mér finnst,
hvert menningarskeið verða ljós-
lifandi, ef maður hugsar um
hvernig og hvað þeir héldu um
heiminn og hvers vegna.
Eitt hefur sérstaklega hjálpað
við gerð þáttanna. Vinna min við
SAMANDREGIÐ
Úrval
BLAÐAGREINA
Salk-stofnunina einbeindist að þvi,
hvað það er, sem skilur mann frá
dýri. Ég hafði unnið við rannsóknir
á þvi sviði frá 1969. Sérstaklega
með tilliti til uppfinningarsemi,
sem kemur þegar i ljós i
frumbernsku mannkynsins — eld-
urinn, hljólið o.s.frv.
Svo er það spurningin, sem vefst
fyrir öllum? Hver fann upp
skóreimina? Tölurnar? Hefði ég
geta fundið upp á að hnýta hnút?
Það eru einstaklingar, sem finna
þetta upp, ekki nefndir. En takið
eftir þvi, að það verður nær sam-
stundið allra eign. Þanni er sá ótrú-
legi sniilingur, sem breytti nagla i
skrúfu að eilifu gleymdur.”
A sýningu sjónvarpsins árin 1972-
73 á Uppruna mannkynsins varð
Bronowski frægari i Englandi en
Clark lávarður. Búðarstúlkur
skrifuðu honum og sögðu, að hann
„hefði gjörbreytt lifi minu”. Hvers
vegna leið þá svona langur timi uns
þættirnir voru sýndir i Banda-
rikjunum?
Það tók einfaldiega svona langan
tima að selja — eða reyna að selja
— þættina til bandariskra
sjónvarpsstöðva. Peter Roebeck,
sem þá vann hjá Time-Life var i
heilt ár að reyna. „Þetta voru ein-
hverjir markverðustu þættir, sem
ég hafði nokkru sinni haft upp á að
bjóða,” sagðiRobeck. „Sjónvarps-
stöðvarnar vildu blátt áfram ekki
lita við þeim. Hvers vegna? Það
yrði ekki hægt að græða neitt á
þeim”
Bronowski lét ekki bera á
vonbrigðum sinum, ef þau hafa þá
nokkur verið. Hann gladdist aðeins
yfir þvi, að nú var loks farið að
sýna þættina hans i Bandarikjun-
um. Tjón sjónvarpsstöðvanna
verður gróði áhorfenda.
Hann glotti góðlátlega að árás
brezka rithöfundarins Maicolm
Muggeridge á þættina. Það litur út
fyrir, að Muggeridge hafi
hneykslazt á þvi að gera menningu
frambærilega fyrir almenning og
hundleiðst allt frá „apa-
steingervingum að nútimamanni
gónandi á dr. Bronowski við
sjónvarpsskerminn. Hann minntist
hvorki á guð né Krist,” nöldraði
Muggeridge.
„Muggeridge er enn að lesa
Uppruna tegundanna eftir Darwin,
en sú bók kom út 1871”, fussar
Bronowski.
Bronowski var meiri nútima-
maður. Hann hafði ekkert á móti
sjónvarpi sem fjölmiðli og ver þáð i
hvivetna. „Fólk talar um ofbeldi i
sjónvarpi og það valdi ofbeldis-
verkum nútimans. Það er likt og að
segja, að Marquis de Sade beri
ábyrgð á öllum kynferðisglæpum i
Englandi. Svo er það önnur
spurning, hvað las Marquis de
Sade, sem gerði hann svona?
Mig tekur það sárt, að svo litið
skuli gert af þvi að flytja
menningarefni i sjónvarpi, þvi að
þar er mest um feitlagna leynilög-
reglumenn. Einn er svo feitur, að
hann situr i hjólastól. Það á að
fræöa fólkið meira. Sjónvarpið get-
urstuðlaðaðaukinni menntun. Það
er sterkasti fjölmiöill, sem heims-
byggðin hefur eignazt enn sem
komiö er.”
Var járnblendidraum-
urinn aðeins draumur?
„Mikili samdráttur
hefur orðið i stáliðnaði á
undanförnum mánuð-
um, og markaðshorfur
hafa versnað fyrir kisil-
járn samhliða birgða-
söfnun hjá framleiðend-
um” sagði dr. Gunnar
Sigurðsson, verkfræð-
ingur Járnblendiverk-
smiðjunnar við blaða-
menn. „Jafnframt hafa
kjör á lánamörkuðum
versnað, vextir hækkað
og lánstimi stytzt., Þvi
telur stjórn islenzka
járnblendifélagsins h/f
nauðsynlegt að endur-
skoða fyrri áætlanir um
stofnkostnað, timasetn-
ingu framkvæmda og
rekstur. Stjórnin telur
rétt að takmarka sem
mest nýjar fjárskuld-
bindingar félagsins
meðan verið er að vinna
að slikri endurskoðun og
ganga frá samningum
um lán”.
„Meðan svona stendur munum
við fara okkur hægt, halda þó á-
fram útboðum, taka við tilboðum,
en við þurfum að leita margskon-
ar tilboða,” sagði Asgeir
Magnússon, framkvæmdastjóri
Járnblendifélagsins”. Þá þurfum
við einnig að athuga um tima-
setningu tilboða. Verksmiðjan
átti að vera tilbúin um áramót
1977 / 78. Við erum þegar orðnir
3-4 mánuðum á eftir vegna lána-
samninga. I upphaflegu áætlun-
inni var gert ráð fyrir 12 ára lán-
um með 10% vöxtum, en nú virð-
ist ekki kostur nema á 8 ára lán-
um og með 12% vöxtum. Þvi þarf
að stokka áætlanirnar upp.”
„Upphafleg áætlun um kostnað
var um 71 milljón $, en nú mun
þurfa að hækka hana um 10-20%,
” hélt framkvæmdastjóri áfram.
„Hlutafé er24millj. $ og þar af er
nú inngreitt um 16% eða 3,8 millj.
$. Ennþá höfum við ekki tekið
nein lán og félagið hefur staðið
við allar sinar skuldbindingar við
verktaka.”
Aðspurður um þá ókyrrð, sem
veriö hefur um verkið og hlut-
deild verktaka i þvi, svaraði
framkvæmdastjóri svo: „Við höf-
um ekki lent i neinum útistöoum
við verktaka og hann hefur staðið
sig gagnvart félaginu, en við höf-
um stundum liðkað til um greiðsl-
ur fyrr en áskilið var, þvi að okk-
ur er auðvitað ekki óviðkomandi
að verkið gangi sem greiðast.
Liklegt er að jarðvegsvinnu ljúki
um miðjan desember. Það er, að
visu seinna en upphaflega var á-
ætlað, en þess ber að gæta, að
samningar tóku lengri tima en við
var búizt og auk þess var ákveðið
að hreinsa út meira af jarðvegi
þegar til kom en fyrst var um
samið.”
Aðspurðir um hvort breytt væri
viðhorf til framkvæmdanna af
hálfu hlutafélagsins, neituðu báð-
ir viömælendur þvi eindregið.
Þá var spurt um samninga við
Union Carbide um sölu fram-
leiðsluvörunnar, og hvort hætta
væri á, að þeir, sem söluaðilar
gætu eða myndu láta islenzku
framleiðsluna sitja á hakanum
fyrir eigin framleiðslu þeirra ef
sölutregða væri.
Blaðamenn fengu þau svör, að
hér yröi framleitt eingöngu fyrir
Evrópumarkað, en framleiðsla
Union Carbide á kisiljárni væri
bundin við Bandarikin og Can-
ada, rætt hefði verið um að U.C.
ábyrgðist einhvern kvóta af sölu
framleiöslunnar, þetta myndi
tengjast lánasamningum, sem
varan væri seldsem umboðsvara.
Þegar upplýst var, að hætt yrði
við framkvæmdir i desember,
voru framkvæmdastjóri og verk-
fræðingur spurðir um, hvenær
aftur yrði hafizt handa. Þeir
töldu, að ekki væri hægt að tima-
setja það, gizkuðu á 3-4 mánuði.
„Það er ekki svo að skilja, að ekki
væri hægt að halda áfram vegna
fjárskorts”, sagði framkvæmda-
stjóri, „enda var áætlað að vinna
fyrir um 21% af hlutaíénu i ár. En
hvorki er álitlegt að hefja vinnu
við steypu á þessum tima og held-
ur ekki ráðlegt, að okkar mati, að
eyða hlutafénu án lánsloforða,”
Aðspurðir um áætlaða árs-
framleiðslu, upplýstu viðmælend-
ur, að hún yrði um 47 þús. tonn og
verðá tonni væri nú skrásett 735$.
Rafmangsmálin komu til um-
ræðu, og um þau hafði dr. Gunnar
Sigurðss. þetta að segja: „Við
erum skuldbundnir til að kaupa
396 gWst á ári i forgangs- og af-
gangsorku. Sá samningur gengur
igildi 1/1 1978. Verði verksmiðjan
ekki tilbúin þá, verður það okkar
skaði, þvi við yrðum að greiða
umsaminn hluta okkar.”
Aðspurður um inngreiðsju
hlutafjár, svaraði Asgeir
Magnússon svo: „Hlutafé á að
greiða inn á byggingartimanum
og hefur þvi verið skipt svo, sam-
kvæmt áætlun. Á þessu ári 21%, á
næsta ári 50% og árið 1977 29%.
Þetta hefur gengið eftir þörfum
og engin ástæða til að vænta ann-
ars en báðir eignaraðilar standi
við sitt”, sagði framkvæmda-
stjóri að lokum.
■■■■■■■■■■■■■■■■»
■■■■■■■■■■■■■■■■■■»
■■■■■■■■■■■■■■■■■■■•»
■■■■■■■■■•■■■■■■■■■■■•»
■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■•»
■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■»
■■■■■■■■■■■■■■■■■•■■■■■■■■■■•
UR KLUKKUR 0G GJAFAV0RUR
BORGARINNAR STÆRSTA ÚRVAL
NÚ Á LAUGAVEG
■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■•■■■■■■■■■■■■'
MAGNUS E. BALDVINSS0N
Tilboð óskast
i nokkrar fólksbifreiðar, sendiferðabif-
reiðar, vörubifreið og jeppabifreið, er
verða sýndar að Grensásvegi 9,
þriðjudaginn 18. nóvember kl. 12-3.
Tilboðin verða opnuð i skrifstofu vorri kl.
5.
Sala varnarliðseigna.
Pípulagnir 82208
IlF Tökum að okkur alla pipulagningavinnu Hafnarijarðar Apótek Afgreiðslutimi:
PLASTPOKAVERKSMIOJA C)ddur Möller Virka daga kl. 9-18.30
stmar 82639-82655 Laugardaga kl. 10-12.30.
Valnagöcðum 6 Bo* 4064 - Raykjavlk löggildur Helgidaga kl. 11-12
pipulagningameistari Upplýsingasimi 51600.
74717. '
■HaMMMMHBUaBaHBHUnHVBSHHuaBM
Birgir Thorberg
málarameistari sími 11463
'
onnumst alla
málningarvinnu
— úti og inni —
gerum upp gömul húsgögn
r

Teppahreinsun
llreinsum gólfteppi og húsgögn i
heimahúsum og fj rirtækjum.
Eruin meft nýjar vélar. Góft þjón
usta. Vanir menn.
SIGFÚS BIRGIR
82296 40491
j
I r. Utvarps.og sjónvarpsviögerðir
0 Kvöld og helg- arþjónusta. O 10% afsláttur til j/ öryrkja og aldr-

Q aftra.
L/ \ SJÓNVARPS- O VIÐGERÐIR
u Skúlagötu 26 — simi 11740.
KOSTABOÐ
á kjarapöllum
KJÖT & FISKUR
Breiðholti
Siini 74200 — 74201

ÞAÐ B0RGAR SIG
AÐVERZLA ÍKR0N

DÚAA
í GlflEÍIÐflE
/ími 64400
1
T T-ÞÉ TTILISTINN i ~-Tv
T-LISTINN ER
imgreyptur og
þoltr alla veðráttu. ■jt:
T-LISTINN A:
útihurðir svalahu rðir
hjaraglugga og VI I
\ eltiglugga ' f
Cluggasmiðjan ,
SáA*«núto 20 . Sím, MBMnwnaMRniBniMHWMnMHMMHBiaHIMMMl