Alþýðublaðið - 17.06.1976, Síða 7

MaAM Fimmtudagur 17. júni 7976
VETTVANGUB 7
Barnið er sjálfstæður ein-
staklingur — en ekki einka
eign foreldranna
EFTIR GUÐRUNU ERLENDSDOTTUR HRL
ANNAR HLUTI
Þróun barnaverndar-
löggjafar hér á landi.
Viö skulum llta nánar á
hvernig bamaverndarlöggjöf er
háttaö hér á landi. Mun ég
byrja á þvl aö rekja þróun
barnaverndarlöggjafar, og þá
fyrst aödraganda fyrstu barna-
verndarlaganna nr. 43/1932.
Lög nr. 43/1932.
Arið 1930 skipaði dómsmála-
ráðuneytiö 3 manna nefnd til að
1) gera tillögur um löggjöf, er
styðji heimilin við uppeldi van-
gæfra barna og 2) að gera tillög-
ur um aðrar aðgerðir, svo sem
frjálsan félagsskap til verndar
siðferði bama og unglinga. 1
nefndinni áttu sæti Jón Jónsson,
Guðrún Lárusdóttir og Jón
Baldvinsson. Nefndin vann mik-
ið starf og safnaði upplýsingum
frá prestum, oddvitum, bæjar-
stjórum og skólastjórum um
land allt. Samkvæmt þessum
upplýsingum taldi nefndin, að
nauðsynlegt væri að koma upp
fávitahæli og auk þess væri
mesta nauðsyn á, að við
eignuðumst sérstök lög um
barnavernd hliðstæða lögum
nágrannaþjóða okkar um þau
efni. Fyrstu barnaverndarlög á
Norðurlöndum vom norsku lög-
in frá 1896. I Sviþjóð voru fyrst
sett barnaverndarlög árið 1902,
en áriö 1905 I Danmörku. Þessir
nefndarmenn fluttu siðan fmm-
varp til laga um barnavernd,
sem varð að lögum nr. 43/1932.
Þótt ekki væru til nein
heildarlög um barnavernd hér á
landifyrren 1932 var þó vikið að
barnavernd i ýmsum lögum. 1
lögum um skilorðsbundna
hegningardóma og hegningu
barna og ungmenna nr. 39/1907
var I 5. gr. lögreglustjóra ætlað
að sk ipa áreiöanlegan mann eða
konu, er til þess værifús og fall-
in, til að hafa umsjón með for-
sjármanni, að þvi er snertir
uppeldi barns, er afbrot hafði
drýgt innan 14 ára aldurs. 1 lög-
um um afstöðu foreldra til óskil-
getinna barna nr. 46/1921 var
ákvæði I 34. gr. þess efnis að
skólanefndir og fræðslunefndir
ættu að hafa eftirlit með þvi, að
óskilgetin börn innan þeirra
umdæma væru vel upp alin. Ef
nefndin yrði þess vör, að móður
óskilgetins barns eða þeim, sem
barnið var hjá, færi uppeldi
barnsins ekki svo vel úr hendi
sem skyldi, þá skyldi nefndin
áminna þann, sem I hlut átti. Ef
hann skipaðist ekki við áminn-
ingu nefndarinnar, skyldi hún
skýra valdsmanni frá mála-
vöxtum, en hann leita álits
læknis og prests og gera siðar
þær ráðstafanir, sem með
þyrfti. Mátti m .a. koma barninu
fyrir á öðrum stað.
1 lögum um stofnun og slit
hjúskapar nr. 39/1921 var vfða
að þvi vikið aö dómari og
stjórnarráð gæti réttar barna,
er foreldrar þeirra skilja.
En aöalákvæðiö um barna-
vernd á þessum tíma var I fá-
tækralögunum nr. 43/1937,
36.-39. gr. Þar var fátækra-
stjórn falið eftirlit með þvi, að
öll börn fengju sómasamlegt
uppeldi oghenni veitt vald til að
taka börn frá foreldrum þeirra,
gegn vilja foreldranna ef
heimilislif þeirra mætti teljast
siðspillandi fyrir börnin, eða
þar væri farið illa með þau. Var
prestum ætlað með aðstoð lög-
reglustjóra.aðhlutasttil um,að
þessum fyrirmælum væri fylgt.
Arangurinn af starfi fátækra-
stjórnanna I þessum efnum varð
harla litill, enda voru þær ekki
kosnar með barnavernd fyrir
augum.
Við samningu laga nr. 43/1932
voru höfð til hliðsjónar lög ann-
arra Norðurlandaþjóða um
barnaverndogreynt aöhagnýta
alla innlenda reynslu I þessum
efnum.
Helstu breytingar I lögum nr.
43/1932 frá eldri lögum, sem
fjölluðu um barnavernd, voru
þær, að barnaverndarnefnd
mátti, ef hún óskaði þess, rann-
saka og úrskurða sakamál
barna innan 16 ára aldurs. Viða
erlendis var á þessum tima að
þvl stefnt, að hið almenna lög-
reglu- og dómstólavald þyrfti
sem minnstað skipta sér af lög-
brotum barna, en þau afskipti
falin barnaverndarnefndum að
meira eða minna leyti, eða sér-
stökum barnadómstólum.
Samkvæmt barnaverndarlög-
unum frá 1932 átti barna-
verndarnefnd að dæma um það,
hvaða heimili væru óhæf böm-
um, en ekki ráöuneyti, valds-
maður eða fátækrastjórn.
Barnaverndarnefnd átti að ann-
ast þá barnavernd, sem fá-
tækrastjórn og skólanefndir
kaupstaðanna höfðu samkv.
eldri lögum.
Með lögum nr. 76/1933 voru
ýmsir viðaukar og breytingar
gerðar á lögunum um barna-
vernd frá 1932. Með bráða-
birgðalögum nr. 22/1941 var
kveðið sérstaklega á um eftirlit
með ungmennum allt að 20 ára
aldri og settur á stofn sérstakur
ungmennadómur til að dæma
mál út af lögbrotum og öðru
misferli ungmenna. Bráða-
birgðalög þessi voru staðfest
með lögum nr. 62/1942 um eftir-
iit með ungmennum, þó þannig,
að ungmennadómur dæmdi ein-
ungis mál þeirra, sem brotlegir
urðu fyrir 18 ára aldur. Sam-
kvæmt þessum lögum átti að
setja á stofn i hverri sveit á
landinu sérstaka dómstóla,
skipaða héraðsdómara og 2
meðdómendum, til að fara með
mál, ef ungmenni skyldu úr-
skurða I hælivist eða á heimili.
Lög nr. 29/1947.
Skort þóttiá.aðlög nr. 43/1932
um barnavernd væru nægiiega
rækileg. Astæða þótti auk þess
til að samræma þau ákvæðum
laga nr. 62/1942 um eftirlit með
ungmennumo.fi. Var þvi skipuð
nefnd til að semja nýtt frum-
varp tillaga um vernd barna og
ungmenna. 1 þessari nefnd áttu
sæti Gizur Bergsteinsson,
Simon Jóh. Agústsson og Vil-
mundur Jónsson. Frumvarpið
sem varflutt I fyrsta skipti 1943,
varð að lögum nr. 29/1947. Þá
höfðu barnaverndarnef ndir
starfaðhér á landi á annan ára-
tug. Þessi lög höfðu að geyma
margs konar ákvæði, sem ekki
voru i eldri lögum og reynslan
hafði sýnt að nauðsynleg væru
til þess að barnaverndaryfir-
völd gætu leyst störf sin sem
best af hendi.
Lög nr. 53/1966. Hlut-
verk barnaverndaryf-
irvalda.
A árinu 1961 skipaði mennta
máiaráöherra nefnd manna til
að endurskoða lögin um vernd
barna og ungmenna. 1 nefndinni
áttu sæti Sveinbjörn Jónsson,
þáverandi formaður barna-
verndarráðs, Armann Snævarr,
Guðmundur Vignir Jósefeson,
séra Gunnar Arnason, Gunn-
laugur Þórðarson, Magnús
Sigurðsson og Simon Jóh.
Agústsson. Nefnd þessi samdi
frumvarp, sem varð að lögum
nr. 53/1966. Vel var vandaö til
löggjafar þessarar, og eru lög-
in um margt ýtarlegri og fyllri
en fyrri lög, og leggja jafnframt
aukin störf og skyldur á barna-
verndarnefndir.
Verkefni barnaverndaryfir-
valda er oft talið vera þriþætt. 1
fyrsta lagi er það eftirlitshlut-
vérk, i öðru lagi varnarhiutverk
og i þriðja lagi beinar
þvingunarráðstafanir. Ég mun
nú gera lauslega grein fyrir
þessum hlutverkum barna-
verndaryfirvalda.
Eftirlitshlutverk barna-
verndarnefnda er viðtækt. Þeim
er faliö eftirlit með aðbúð og
uppeldi barna á heimili (5., 21.
gr.) og utan heimilis, svo og
eftirlit með uppeldisstofnunum
(37., 55. gr.), ef slikt eftirlit er
ekki falið öðrum með sérstökum
lögum. Þá skulu barnaverndar-
nefndir hafa eftirlit með börn-
um og ungmennum, sem eru
likamlega eða andlega miður
sin (5., 25., 38. gr.), og eftirlit
með börnum og ungmennum,
sem eru siðferðilega miður sin,
hafa framið afbrot eða eru á
annan hátt á glapstigum (5., 28.,
31., 38., 46., 47. gr.).
Varðandi varnaöarhlutverk
barnaverndarnefnda má nefna
leiðbeiningar og liösinni barna-
verndarnefnda (26. gr.) skipun
eftirlitsmanns (26. gr.),
áminningar (31. gr.), svo og
eftirlit með skemmtunum (43.,
58. gr.) og vinnuvernd (41. gr.).
Barnaverndarnefndir skulu
veita umsagnir i ættleiðingar-
og forræðismálum. Þessi mál
eru ákaflega vandmeðfarin, og
hjá stærri barnaverndarnefnd-
um er reynt að gera siikar um-
sagnir á sem faglegastan hátt
með hjálp sérfræðinga.
Vandasamasta og jafnframt
umdeilasta verkefni barna-
verndarnefnda eru úrskurðar-
málin. Það eru mál, sem fjalla
um sviptingu foreldravalds,
töku barns af heimili, kröfu um,
að barn skuli flutt frá fósturfor-
eldrum, vistun barns á upptöku-
heimili eða vistheimili gegn
vilja forráðamanna (13.. 14., 26.,
28., 31., 36. gr.).
1 barnaverndarlögunum eru
itarleg ákvæði um störf og
starfshætti barnaverndar-
nefnda og ráðs (4. og 5. kafli).
Þar er boðið I 13. gr., að héraðs-
dómari (I Reykjavik borgar-
dómari) skuli taka sæti i barna-
verndarnefnd exofficio, ef ekki
er þar lögfræðingur i hópi kos-
inna nefndarmanna. Þetta gild-
ir þegar úrskurða þarf um töku
barns af heimili, sviptingu for-
eldravalds, kröfu um aö barn
skuli flutt frá fósturforeldrum,
eða kröfu um, aö felldur sé niður
úrskurður um töku barns af
heimili eöa sviptingu foreldra-
valds.
Þá segir i lögunum (14. gr. 2.
mgr.) að öllum meiri háttar
málum skuli ráðið til lykta með
rökstuddum úrskurði. Hann
skuli birta fyrir aðila með
ábyrgðarbréfi eða á annan við-
lika tryggilegan hátt og bent
skuli á, að unnt sé að skjóta,
honum til barnaverndarráðs.
Einnig er I lögunum (14. gr. 1.
mgr.) ákvæði um vanhæfni
nefndarmanna til meðferöar
einstakra mála.
Samkvæmt 56. gr. 1. málsgr.
laganna geta foreldrar eða aðrir
forráöamenn barns, svo og aðr-
ir þeir, sem hagsmuna eigaaö
gæta vegna ráðstafana barna-
verndarnefndar, borið mál
undir barnaverndarráð til
fullnaðarúrskurðar.
Málskot til barnaverndarráðs
frestar ekki framkvæmd
ákvörðunar barnaverndar-
nefndar, en þegar sérstaklega
stendur á getur barnaverndar-
ráð ákveðið, að framkvæmd
ályktana barnaverndarnefndar
skuli frestað, uns ráðið hefúr
fellt úrskurð sinn (56. gr. 2.
málsgr.)
Ef barnaverndarráð verður
þess áskynja, að barnaverndar-
nefnd hafi gert ráðstafanir and-
stætt lögum, ber barnaverndar-
ráðiað láta mál til sin taka, þótt
þvi hafi ekki verið skotið til
ráðsins. Það felst i eftirlits-
skyldu barnaverndarráðs með
barnaverndarnefndum og
barnaheimilum og uppeldis-
stofnunum, að ráðið verður oft
að láta mál til sin taka af eigin
frumkvæði (sbr. 51., 52., 53., 54.
gr.)
Samkvæmt 56. gr. 3 málsgr.
getur barnaverndarráð metið
að nýju bæði lagahlið málsins og
sönnunargögn. Það getur ýmist
staðfest úrskurð barnaverndar-
nefndar að niðurstöðu tii eða
hrundið honum að nokkru eða
öllu, þ.á m. mælt fyrir um aðrar
ráðstafanir en barnaverndar-
nefnd . Ráöiö getur einnig visað
málinutil nefndarinnar til með-
ferðar að nýju, svo og aflað
gagna sjálft eöa fyrir atbeina
barnaverndarnefnda eða meö
öðrum hætti.
Úrskurðir barnaverndarráðs
eru fullnaðarúrskurðir samkv.
56. gr. 1. málsgr. Þeim verður
þvl ekki visað til menntamála-
ráöuneytis en það ráðuneyti
hefur yfirstjórn barnaverndar-
mála sbr. 2. gr.
Dómendur skera úr um em-
bættistakmörk yfirvalda
samkv. 60. gr. stjórnarskrár-
innar, og má þvi bera undir
dómstól, hvort úrlausn barna-
verndarráðs fær staðizt, þ.e.a.s.
hvort barnaverndaráð hafi fylgt
lögmætum reglum við meðferð
máls.
Einnig erþarákvæði (20. gr.)
um heimild foreldra eða for-
. ráðamanna barns til að tjá sig
um málefni, áður en úr þvi er
leyst. Getur barnaverndarráö
mælt fyrir um formlegan mál-
flutning fyrir ráðinu. Formaður
barnaverndarráðs skal vera
lögfræðingur.